විකිපීඩියා

නැගෙනහිර ටිමෝරය

නැගෙනහිර ටිමෝරය (අසන්නi/ˈtiːmɔr/, අහන්න) ටිමෝර්-ලෙස්ටේ ලෙසද හැඳින්වේ.(/tiˈmɔr ˈlɛʃteɪ/; පෘතුගීසි උච්චාරණය: [ti'moɾ 'lɛʃ.tɨ]; [9]), නිල වශයෙන් ටිමෝර්-ලෙස්ටේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය[10] (පෘතුගීසි: República Democrática de Timor-Leste,[11])[12] අග්නිදිග ආසියාවේ දූපත් රටකි. එය ටිමෝර් දිවයිනේ නැගෙනහිර අර්ධය, වයඹ අර්ධයේ ඔයකසී එක්ස්ක්ලේව් සහ කුඩා දූපත් වන අටවුරෝ සහ ජැකෝ වලින් සමන්විත වේ. ඕස්ට්‍රේලියාව යනු ටිමෝරය මුහුදෙන් වෙන් වූ රටේ දකුණු අසල්වැසියා වේ. රටේ විශාලත්වය වර්ග කිලෝමීටර් 14,874 (වර්ග සැතපුම් 5,743) වේ. දිලී එහි අගනුවරයි.

ටිමෝර්-ලෙස්ටේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය

නැගෙනහිර ටිමෝරය හී කොඩිය
කොඩිය
{{{coat_alt}}}
Emblem
උද්යෝග පාඨය: 
Unidade, Acção, Progresso  (පෘතුගීසි)
Unidade, Asaun, Progresu  (Tetum)
"එකමුතුව, ක්‍රියාව, ප්‍රගතිය"
ජාතික ගීය: Pátria  (පෘතුගීසි)
"Fatherland"
නැගෙනහිර ටිමෝරය හි පිහිටීම
අගනුවර
සහ විශාලතම නගරය
දිලි
8°33′S 125°34′E / 8.55°S 125.56°E / -8.55; 125.56ඛණ්ඩාංක: 8°33′S 125°34′E / 8.55°S 125.56°E / -8.55; 125.56
නිල භාෂා(ව)
ජාතික භාෂා
භාෂා 15 ක්
වැඩ කරන භාෂා
ආගම
(2015 සංගණනය)[1]
ජාති නාම(ය)
  • නැගෙනහිර ටිමෝරි
  • ටිමෝරි
  • මවුබර් (විධිමත්)[2][3]
රජයඒකීය අර්ධ ජනාධිපති ජනරජය[4]
• ජනාධිපති
ජෝස් රමෝස්-හෝර්තා
• අගමැති
ටෝර් මතන් රුක්
ව්‍යවස්ථාදායකයනැගෙනහිර ටිමෝරයේ ජාතික පාර්ලිමේන්තුව
නිදහස් 
1702
1975
• ඉන්දුනීසියාව විසින් ඈඳා ගැනීම (නැගෙනහිර ටිමෝර් පළාත)
1976 ජූලි 17
1999 ඔක්තෝබර් 25
• නැගෙනහිර ටිමෝරයේ නිදහස (නිදහස ප්‍රතිෂ්ඨාපනය)
2002 මැයි 20
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ
14,874 km2 (5,743 sq mi) (154 වෙනි)
• ජලය (%)
නොසැලකිය හැකි ය
ජනගහණය
• 2021 ඇස්තමේන්තුව
1,340,513 (153 වෙනි)
• 2015 ජන සංගණනය
1,183,643[5]
• ඝණත්වය
78/km2 (202.0/sq mi) (137 වෙනි)
දදේනි (ක්‍රශසා)2020 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
ඇ.ඩො. බිලියන 5.315
• ඒක පුද්ගල
ඇ.ඩො. 4,031[6]
දදේනි (නාමික)2020 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
ඇ.ඩො. බිලියන 1.920
• ඒක පුද්ගල
ඇ.ඩො. 1,456[6]
ගිනි (2014)28.7[7]
පහළ
මාසද (2019)0.606[8]
මධ්‍යම · 141 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදලඑක්සත් ජනපද ඩොලරය (USDb)
වේලා කලාපයUTC+9 (නැගෙනහිර ටිමෝරයේ වේලාව)
රිය ධාවන මං තීරුවවම
ඇමතුම් කේතය+670
ISO 3166 codeTL
අන්තර්ජාල TLD.tlc
  1. තවත් "ජාතික භාෂා" 15ක් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් පිළිගැනේ
  2. නැගෙනහිර ටිමෝරයේ සෙන්ටාවෝ කාසි ද භාවිතා වේ
  3. .tp හි පෙර භාවිතය ක්‍රමයෙන් ඉවත් කර ඇත

නැඟෙනහිර ටිමෝරය දහසයවන සියවසේදී පෘතුගීසි බලපෑමට යටත් වූ අතර, 1975 දක්වා පෘතුගීසි යටත් විජිතයක්ව පැවතුණි. අභ්‍යන්තර ගැටුම් ඒකපාර්ශ්වික නිදහස ප්‍රකාශ කිරීමට සහ ඉන්දුනීසියානු ආක්‍රමණයට හා ඈඳා ගැනීමට පෙරාතුව විය. ඉන්දුනීසියානු පාලනය පුරාවටම ප්‍රතිරෝධය අඛණ්ඩව පැවති අතර, 1999 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ අනුග්‍රහය ලත් ස්වයං නිර්ණ පනතක් මගින් ඉන්දුනීසියාව භූමියේ පාලනය අත්හැරීමට හේතු විය. ටිමෝර්-ලෙස්ටේ ලෙස, එය 2002 මැයි 20 වන දින 21 වන සියවසේ පළමු නව ස්වෛරී රාජ්‍යය බවට පත් විය.

ජාතික ආණ්ඩුව අර්ධ ජනාධිපති ක්‍රමයක් මත ක්‍රියාත්මක වන අතර, මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත්වන ජනාධිපතිවරයා ජාතික පාර්ලිමේන්තුව විසින් පත් කරන ලද අගමැතිවරයෙකු සමඟ බලය බෙදා ගනී. බොහෝ ප්‍රාදේශීය නායකයින්ට අවිධිමත් බලපෑමක් ඇතත් ජාතික ආණ්ඩුව යටතේ බලය මධ්‍යගත වී ඇත. රට ජාත්‍යන්තර සහයෝගීතා ප්‍රතිපත්තියක් පවත්වාගෙන යන අතර පෘතුගීසි භාෂා රටවල ප්‍රජාවේ සාමාජිකයෙකි, පැසිෆික් දූපත් සංසදයේ නිරීක්ෂකයෙකි, සහ ආසියන් (ASEAN) සාමාජිකත්වය සඳහා අයදුම්කරුවෙකි. ස්වාභාවික සම්පත්, විශේෂයෙන් තෙල්, මෙන්ම විදේශ ආධාර මත දැඩි ලෙස රඳා පවතින ආර්ථිකයක් සමඟ රට සාපේක්ෂව දුප්පත් ය.

මුළු ජනගහනය මිලියන 1.1 ඉක්මවන අතර, ඉහළ සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය හේතුවෙන් තරුණයින් කෙරෙහි දැඩි ලෙස නැඹුරු වී ඇත. විශේෂයෙන් පෘතුගීසි සහ ටෙටම් යන ජාතික භාෂා දෙකෙහි, පසුගිය අර්ධ ශතවර්ෂය පුරා සාක්ෂරතාවය වැඩි වීමට අධ්‍යාපනය හේතු වී ඇත. ඉහළ ජනවාර්ගික සහ භාෂාමය විවිධත්වය රට තුළ කථා කරන දේශීය උපභාෂා 30 මගින් පිළිබිඹු වේ. ජනගහනයෙන් බහුතරය කතෝලික වන අතර එය ශක්තිමත් දේශීය සම්ප්‍රදායන් සමඟ, විශේෂයෙන් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල පවතී.

නිරුක්තිය

සංස්කරණය

"ටිමෝර්" යන්න මැලේ භාෂාවෙන් "නැගෙනහිර" සඳහා වන වචනය වන ටිමූර් වෙතින් ව්‍යුත්පන්න වී ඇත, එබැවින් "නැගෙනහිර නැඟෙනහිර" යන අර්ථය ඇති tautological Toponym හි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස; ඉන්දුනීසියානු, ටිමෝර් ටිමූර් පෘතුගීසි භාෂාවෙන්, රට ටිමෝර්-ලෙස්ටේ ලෙස හැඳින්වේ (ලෙස්ටේ යනු "නැගෙනහිර" යන වචනයයි); ටෙටම් භාෂාවෙන් ටිමෝර් ලොරෝසා (ලොරෝසා වචනාර්ථයෙන් "හිරු නැඟෙන තැන" ලෙස පරිවර්තනය කළ හැක).[13]

ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ ඇති නිල නම් ඉංග්‍රීසියෙන් Democratic Republic of Timor-Leste,[14] පෘතුගීසි භාෂාවෙන් República Democrática de Timor-Leste[15] සහ ටෙටම් භාෂාවෙන් Repúblika Demokrátika Timór-Leste වේ.[16] ප්‍රමිතිකරණය සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර සංවිධානය (ISO) නිල කෙටි ආකෘතිය ටිමෝර්-ලෙස්ටේ (කේත: TLS සහ TL).[17]

ඉතිහාසය

සංස්කරණය

ප්‍රාග් ඓතිහාසික හා සම්භාව්‍ය යුගය

සංස්කරණය

නැගෙනහිර ටිමෝරයේ නැඟෙනහිර කෙළවරේ පිහිටි ජෙරිමාලෙයි හි සංස්කෘතික නටඹුන් වසර 42,000 කට පෙර කාල නිර්ණය කර ඇත.[18] අවම වශයෙන් සංක්‍රමණ තරංග තුනකින් පැවත එන්නන් තවමත් නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ජීවත් වන බව විශ්වාස කෙරේ. පළමුවැන්න මානව විද්‍යාඥයින් විසින් විස්තර කරනු ලබන්නේ වැද්දෝ-ඔස්ට්‍රලොයිඩ් වර්ගයේ මිනිසුන් ලෙසය. ක්‍රිපූ 3000 දී පමණ දෙවන සංක්‍රමණයක් මෙලනේසියානුවන් ගෙන ආවේය. අවසාන වශයෙන්, ප්‍රොටෝ-මැලේවරු දකුණු චීනයෙන් සහ උතුරු ඉන්දු-චීනයෙන් පැමිණියහ.[19] ටිමෝර සම්භවයක් ඇති මිථ්‍යාවන් දකුණට ගොඩ බැසීමට පෙර දිවයිනේ නැගෙනහිර කෙළවර වටා යාත්‍රා කළ පදිංචිකරුවන් විස්තර කරයි. මෙම පුද්ගලයින් සමහර විට මැලේ අර්ධද්වීපයේ හෝ සුමාත්‍රාහි[20] මිනංකාබෝ කඳුකරයේ සිට පැමිණි අය ලෙස සටහන් වේ. ටිමෝරයට ඔස්ට්‍රොනීසියානු සංක්‍රමණය දිවයිනේ කෘෂිකර්මාන්තයේ දියුණුව සමඟ සම්බන්ධ විය හැකිය.[21][22]

මෙම කාල පරිච්ෙඡ්දය තුළ ටිමෝරයේ දේශපාලන ක්‍රමය පිළිබඳ සීමිත තොරතුරු පවතින අතර, දිවයින සම්ප්‍රදායික නීතිය මගින් පාලනය වන අන්තර් සම්බන්ධිත දේශපාලන මාලාවක් වර්ධනය කර ඇත. විශේෂිත පූජනීය නිවසක් වටා කේන්ද්‍රගත වූ කුඩා ප්‍රජාවන්, ලියුරායි විසින් මෙහෙයවන ලද විශාල රාජධානිවල කොටසක් වූ පුළුල් සුකෝස් (හෝ ප්‍රධානීන්) වල කොටසක් විය. සාමාන්‍යයෙන් රාජධානියේ ප්‍රාථමික පූජනීය නිවස හා සම්බන්ධ වූ රයි නයින්ගේ අධ්‍යාත්මික බලයෙන් සමතුලිත වූ ලියුරායිගේ තාවකාලික බලය සමඟ මෙම රාජධානිවල පාලනය විය. මෙම දේශපාලනයන් බොහෝ වූ අතර සන්ධාන සහ සබඳතා වෙනස් වන අතර, බොහෝ ඒවා 16 වන සියවසේ ආරම්භක යුරෝපීය ලියකියවිලි වලින් පෘතුගීසි පාලනයේ අවසානය දක්වා නොනැසී පැවතීමට තරම් ස්ථාවර විය.[23]

සමහර විට 13 වන සියවසේ සිට, දිවයින සඳුන් අපනයනය කළේය.[24] ටිමෝරය අග්නිදිග ආසියානු, චීන සහ ඉන්දියානු වෙළඳ ජාලයන්ට ඇතුළත් වූ අතර, දහහතරවන සියවසේදී සුවඳ සඳුන්, මී පැණි සහ ඉටි අපනයනය කරන්නෙකු විය.[25] මෙම දූපත මජාපහිත් අධිරාජ්‍යය විසින් උපහාර උල්පතක් ලෙස සටහන් කර ඇත.[26]  දහසයවන සියවසේ මුල් භාගයේදී යුරෝපීය ගවේෂකයන් දිවයිනට ආකර්ෂණය කර ගත්තේ සඳුන් ලීය.[27] මුල් යුරෝපීය පැමිණීම වෙළඳාමට සීමා වූ අතර, පළමු පෘතුගීසි ජනාවාස වූයේ අසල පිහිටි සොලෝර් දූපතේය.[28]

පෘතුගීසි යුගය (1769-1975)

සංස්කරණය
 
1726 දී කයිලාකෝ සටන, නව හිස් බද්දක් හඳුන්වා දීමෙන් පසු ඇති වූ කැරැල්ලක කොටසකි.

අනෙකුත් දූපත් වල පෘතුගීසි ජනාවාස හරහා වෙළඳාම මෙහෙයවීමත් සමඟ ටිමෝරයේ මුල් පෘතුගීසි පැමිණීම ඉතා සීමිත විය. ලන්දේසීන් විසින් වෙනත් දූපත් වලින් පලවා හැරීමේ ප්‍රතිවිපාකයක් ලෙස ඔවුන් දිවයිනේ වඩාත් සෘජු පැවැත්මක් ස්ථාපිත කළේ 17 වන සියවසේදී පමණි. [29] 1613 දී සෝලෝර් අහිමි වීමෙන් පසු පෘතුගීසීන් ෆ්ලෝරස් වෙත සංක්‍රමණය විය. 1646 දී අගනුවර ටිමෝරයේ බටහිරින් පිහිටි කුපාන්ග් වෙත ගෙන ගියේ 1652 දී ලන්දේසීන්ට හිමි වීමට පෙරය. පෘතුගීසීන් දැන් නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ඔයකසී එක්ස්ක්ලේව් ප්‍රදේශයේ ලිෆාවු වෙත සංක්‍රමණය විය.[30] දිවයිනේ නැගෙනහිරින් පමණක් පෘතුගීසීන් පදිංචි වීම 1769 දී ඩිලි නගරය ආරම්භ කරන විට ආරම්භ විය.[31] දිවයිනේ ලන්දේසි සහ පෘතුගීසි කොටස් අතර නිශ්චිත මායිමක් 1914 හි ස්ථිර බේරුම්කරණ අධිකරණය විසින් පිහිටුවන ලද අතර, එය අනුප්‍රාප්තික රාජ්‍යයන් වන ඉන්දුනීසියාව සහ නැගෙනහිර ටිමෝරය අතර ජාත්‍යන්තර මායිම ලෙස පවතී.[32]

පෘතුගීසීන්, නැගෙනහිර ටිමෝරය සඳහා දහනවවන සියවසේ අගභාගය වන තෙක්, යටිතල පහසුකම් සහ අධ්‍යාපනය සඳහා අවම ආයෝජනයක් සහිතව නොසලකා හරින ලද වෙළඳ මධ්‍යස්ථානයක් විය. පෘතුගාලය ප්‍රථම වතාවට තම යටත් විජිතයේ අභ්‍යන්තරයේ සැබෑ පාලනය ස්ථාපිත කළ මෙම කාල පරිච්ඡේදයෙන් පසුව පවා වුවද ආයෝජනය අවම මට්ටමක පැවතුනි.[33]  දහනව වන සියවසේ මැද භාගයේදී කෝපි අපනයනය කැපී පෙනෙන ලෙස වර්ධනය වුවද සඳුන් ප්‍රධාන අපනයන බෝගය ලෙස දිගටම පැවතුනි.[34]

විසිවන ශතවර්ෂයේ ආරම්භයේ දී, අඩාල වූ රටේ ආර්ථිකයත්, නැගෙනහිර ටිමෝර ප්‍රතිරෝධයට[35] මුහුණ දුන් එහි යටත් විජිතවලින් වැඩි ධනයක් උකහා ගැනීමට පෘතුගීසීන් පොළඹවන ලදී. මහා අවපාතයේ දී යටත් විජිතය ආර්ථික බරක් ලෙස සලකනු ලැබූ අතර පෘතුගාලයෙන් සුළු සහයෝගයක් හෝ කළමනාකරණයක් ලැබුණි.[36]

දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී, ප්‍රථමයෙන් මිත්‍ර පාක්ෂිකයින් සහ පසුව ජපන් ජාතිකයින් ඩිලි අත්පත් කර ගත් අතර, යටත් විජිතයේ කඳුකර අභ්‍යන්තරය ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයක දර්ශනය බවට පත් වූ අතර එය ටිමෝරයේ සටන ලෙස හැඳින්වේ. නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ස්වේච්ඡා සේවකයන් සහ මිත්‍ර හමුදා විසින් ජපන් ජාතිකයින්ට එරෙහිව දියත් කරන ලද අරගලයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස නැගෙනහිර ටිමෝර සිවිල් වැසියන් 40,000 ත් 70,000 ත් අතර සංඛ්‍යාවක් මිය ගියහ.[37] අවසානයේ ඔස්ට්‍රේලියානු සහ මිත්‍ර හමුදාවන්ගේ අවසන් හමුදාවද ජපන් ජාතිකයින් පලවා හැරියේය.[38] කෙසේ වෙතත්, දෙවන ලෝක යුද්ධය අවසානයේ ජපානය යටත් වීමෙන් පසු පෘතුගීසි පාලනය නැවත ස්ථාපිත කරන ලදී.[39]

1950 ගණන්වල පෘතුගාලය යටත් විජිතයේ ආයෝජනය කිරීම, අධ්‍යාපනයට අරමුදල් සැපයීම සහ කෝපි අපනයනය ප්‍රවර්ධනය කිරීම ආරම්භ කළේය. කෙසේ වෙතත්, ආර්ථිකය සැලකිය යුතු ලෙස දියුණු නොවූ අතර, යටිතල පහසුකම් වැඩිදියුණු කිරීම් සීමා විය.[40]  වර්ධන අනුපාත අඩු මට්ටමක පැවති අතර, 2% ආසන්න විය.[41] 1974 පෘතුගීසි විප්ලවයෙන් පසුව, පෘතුගාලය ටිමෝරයේ සිය යටත් විජිතය අත්හැර දැමූ අතර නැගෙනහිර ටිමෝරයේ දේශපාලන පක්ෂ අතර සිවිල් යුද්ධය 1975 දී ආරම්භ විය.

ස්වාධීන නැගෙනහිර ටිමෝරයක් සඳහා වූ විප්ලවවාදී පෙරමුණ (Fretilin) 1975 අගෝස්තු මාසයේදී ටිමෝර ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සංගමයේ (UDT) කුමන්ත්‍රණයකට විරුද්ධ වූ අතර 1975 නොවැම්බර් 28 දින ඒකපාර්ශ්විකව නිදහස ප්‍රකාශ කළේය.[42] ඉන්දුනීසියානු දූපත් සමූහය තුළ කොමියුනිස්ට් රාජ්‍යයක් ඇතිවේ යැයි බියෙන් ඉන්දුනීසියානු හමුදාව 1975 දෙසැම්බරයේ නැගෙනහිර ටිමෝරයට ආක්‍රමණයක් දියත් කළේය.[43] ඉන්දුනීසියාව, නැගෙනහිර ටිමෝරය එහි 27 වැනි පළාත ලෙස 1976 ජූලි 17 දින ප්‍රකාශයට පත් කළේය.[44] එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක මණ්ඩලය ආක්‍රමණයට විරුද්ධ වූ අතර, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට අනුව මෙම භූමි ප්‍රදේශයේ නාමික තත්ත්වය "පෘතුගීසි පාලනය යටතේ ස්වයං-පාලන නොවන ප්‍රදේශයක්" ලෙස පැවතුනි.[45]

ඉන්දුනීසියානු ආක්‍රමණය (1975-1999)

සංස්කරණය
 
1999 සැප්තැම්බර් මාසයේදී ඔස්ට්‍රේලියාවේ පැවැත්වුණු ඉන්දුනීසියාවෙන් නිදහස සඳහා වූ උද්ඝෝෂණයක්

ඉන්දුනීසියානු ආක්‍රමණයේ කාල පරිච්ඡේදය ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ ම්ලේච්ඡත්වය මගින් පාලනය විය. නැගෙනහිර ටිමෝරයේ පිළිගැනීම, සත්‍යය සහ ප්‍රතිසන්ධානය සඳහා වූ කොමිසම සඳහා සකස් කරන ලද සවිස්තරාත්මක සංඛ්‍යාලේඛන වාර්තාවකට අනුව 1974 සහ 1999 අතර කාලය තුළ අවම වශයෙන් ගැටුම් ආශ්‍රිත මරණ 102,800ක් සඳහන් කර ඇති අතර, දළ වශයෙන් ඝාතන 18,600ක් සහ කුසගින්නෙන් හා අසනීප නිසා අතිරික්ත 84,200ක් සහ මිය ගියහ. පෘතුගීසි, ඉන්දුනීසියානු සහ කතෝලික පල්ලියේ දත්ත මගින් 200,000 මරණ ඇස්තමේන්තු කර ඇත.[46] මර්දනය සහ සීමා කිරීම් යටිතල පහසුකම් සහ සේවාවල වැඩිදියුණු කිරීම්වලට ප්‍රතිරෝධය දැක්වූ අතර, එයින් අදහස් වන්නේ මෙම කාල සීමාව තුළ ජීවන තත්ත්වයන්හි සමස්ත දියුණුව අල්ප බවයි. වැඩි වශයෙන් ඉන්දුනීසියාවේ වෙනත් ප්‍රදේශවලින් පැමිණි සංක්‍රමණිකයන්ට ප්‍රතිලාභ ලබා දුන්නේය.[47]  අධ්‍යාපනයේ විශාල ව්‍යාප්තියක් ලෙස ඉන්දුනීසියානු භාෂා භාවිතය සහ අභ්‍යන්තර ආරක්‍ෂාව වැඩි කිරීමට අදහස් කරන ලදී.[48] ෆ්‍රෙටිලින් (ස්වාධීන නැගෙනහිර ටිමෝරයක් සඳහා වූ විප්ලවවාදී පෙරමුණ) ආක්‍රමණයට ප්‍රතිරෝධය දැක්වූ අතර, මුලදී 1978 නොවැම්බර් දක්වා හමුදාව ක්‍රියාත්මකව සිටි අතර පසුව ගරිල්ලා ප්‍රතිරෝධයක් ලෙසද කටයුතු කළේය.[49]

1991 දිලී සමූලඝාතනය ඉන්දුනීසියාවට ජාත්‍යන්තර පීඩනය වැඩි කරමින් ස්වාධීනත්වය සඳහා හැරවුම් ලක්ෂයක් විය. ඉන්දුනීසියානු ජනාධිපති සුහර්තෝගේ ඉල්ලා අස්වීමෙන් පසුව,[50] ඕස්ට්‍රේලියානු අගමැති ජෝන් හොවාර්ඩ්ගේ ලිපියක් මගින් නව ජනාධිපති බී.ජේ.හැබිබි හට ස්වාධීනත්වය පිළිබඳ ජනමත විචාරණයක් පැවැත්වීමට ඉල්ලීම් කළේය.[51] ඉන්දුනීසියාව සහ පෘතුගාලය අතර එක්සත් ජාතීන්ගේ අනුග්‍රහය ලත් ගිවිසුමක් මගින් 1999 අගෝස්තු මාසයේදී එක්සත් ජාතීන්ගේ අධීක්ෂණය යටතේ මහජන ජනමත විචාරණයක් සඳහා ඉඩ ලබා දුන්නේය. ඉන්දුනීසියානු හමුදාවේ කොටස්වල සහාය ඇතිව නැගෙනහිර ටිමෝරියානු ඒකාබද්ධ ගැති මිලීෂියාවන් විසින් ප්‍රචණ්ඩත්වයේ ව්‍යාපාරයක් පැතිරවීමත් සමඟ මහජනයා නිදහස සඳහා පැහැදිලි ඡන්දයක් ලබා දෙන ලදී. ඊට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ඉන්දුනීසියානු රජය, නැගෙනහිර ටිමෝර සරණාගතයින්ට සහ අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූ පුද්ගලයින්ට සාමය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට සහ ආධාර කිරීමට බහුජාතික සාම සාධක හමුදාවකට අවසර දුන්නේය.[52] 1999 ඔක්තෝබර් 25 දින, නැගෙනහිර ටිමෝරයේ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංක්‍රාන්ති පරිපාලනය හරහා එක්සත් ජාතීන් විසින් නැගෙනහිර ටිමෝරයේ පරිපාලනය පවරා ගන්නා ලදී.[53][54] සංක්‍රාන්ති පරිපාලනය 2000 පෙබරවාරි මාසයේ දී එක්සත් ජාතීන්ගේ හමුදා අණ සමඟ අවසන් විය.[55].

සමකාලීන යුගය

සංස්කරණය
 
හෝසේ රමෝස්-හෝර්ටා, 1996 නොබෙල් සාම ත්‍යාගලාභී, නැගෙනහිර ටිමෝරයේ දෙවන ජනාධිපති

2001 අගෝස්තු 30 දින, නැගෙනහිර ටිමෝර ජාතිකයන් ව්‍යවස්ථාදායක සභාවේ සාමාජිකයින් තෝරා පත් කර ගැනීම සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් සංවිධානය කරන ලද ඔවුන්ගේ පළමු මැතිවරණයේදී ඡන්දය ප්‍රකාශ කළහ.[56][57] 2002 මාර්තු 22 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව විසින් ව්‍යවස්ථාව අනුමත කරන ලදී.[58] 2002 මැයි වන විට සරණාගතයින් 205,000 කට වැඩි පිරිසක් ආපසු පැමිණ ඇත.[59] 2002 මැයි 20 දින, නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව බලාත්මක වූ අතර නැගෙනහිර ටිමෝරය එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් ස්වාධීන ලෙස පිළිගනු ලැබීය.[60][61] ව්‍යවස්ථාදායක සභාව ජාතික පාර්ලිමේන්තුව ලෙස නැවත නම් කරන ලද අතර, රටේ පළමු ජනාධිපතිවරයා ලෙස සනානා ගුස්මාඕ තේරී පත් විය.[62] 2002 සැප්තැම්බර් 27 දින එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් මෙරට සාමාජික රාජ්‍යයක් බවට පිළිගන්නා ලදී.[63]

2006 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් සාමය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීම සඳහා ආරක්ෂක හමුදා යැවූ අතර, නොසන්සුන්තා සහ කණ්ඩායම් සටන් නිසා 155,000 කට තම නිවෙස්වලින් පලා යාමට සිදු විය.[64][65] ඊළඟ වසරේ, ගුස්මාඕ තවත් වාරයක් සඳහා තරඟ කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. වසර මැද ජනාධිපතිවරනය ගොඩනැගීමේදී සුළු සිද්ධීන් ඇති වුවද, සමස්ත ක්‍රියාවලිය සාමකාමී වූ අතර ජොසේ රමෝස්-හෝර්තා ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය.[66][67] 2007 ජුනි මාසයේදී ගුස්මාඕ පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයට ඉදිරිපත් වී අගමැති විය. 2008 පෙබරවාරියේ දී, රාමෝස්-හෝර්ටා ඝාතනය කිරීමට තැත් කිරීමකින් බරපතල තුවාල ලැබීය. අග්‍රාමාත්‍ය ගුස්මාඕ ද වෙන වෙනම වෙඩි ප්‍රහාරවලට මුහුණ දුන් නමුත් කිසිදු හානියක් නොවී බේරී ඇත. ඕස්ට්‍රේලියානු හමුදාවන් වහාම යවනු ලැබුවේ සාමය පවත්වා ගැනීමට උපකාර කිරීම සඳහා ය.[68] 2011 මාර්තු මාසයේදී එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් පොලිස් බලකායේ මෙහෙයුම් පාලනය නැගෙනහිර ටිමෝරයේ බලධාරීන්ට භාර දෙන ලදී. එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය සිය සාම සාධක මෙහෙයුම 2012 දෙසැම්බර් 31 දින අවසන් කළේය.[69]

මධ්‍ය-වාම ෆ්‍රෙටිලින් පක්ෂයේ ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ගුටරෙස් ජනාධිපති වූයේ 2017 මැයි මාසයේදීය.[70] AMP සභාගයේ ප්‍රධාන පක්ෂය වන ටිමෝර ප්‍රතිසංස්කරණය සඳහා වූ ජාතික කොංග්‍රසය, නිදහස් වීරයා වූ සනානා ගුස්මාඕ විසින් 2007 සිට 2017 දක්වා බලයේ සිටි අතර ස්වාධීන නැගෙනහිර ටිමෝරයක් සඳහා වූ විප්ලවවාදී පෙරමුණ හි නායකයාද විය. මාරි අල්කතිරි 2017 ජූලි පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයෙන් පසුව සභාග රජයක් පිහිටුවීය. කෙසේ වෙතත්, නව සුළුතර ආන්ඩුව ඉක්මනින් ඇද වැටුණු අතර, 2018 මැයි මාසයේ දෙවන මහා මැතිවරණයකට මඟ පෑදුවේය.[71] 2018 ජූනි මාසයේදී, හිටපු ජනාධිපති සහ නිදහස් සටන්කාමී, ජෝස් මරියා ද වස්කොන්සෙලෝස් හෙවත් ටෝර් මතන් රුක් ත්‍රි-පක්ෂ සන්ධානයේ (AMP) නව අගමැති බවට පත් විය.[72] වත්මන් ජනාධිපති හෝසේ රමෝස්-හෝර්ටා විසින් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ගුටරෙස්ට එරෙහිව 2022 අප්‍රේල් ජනාධිපතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කිරීමෙන් පසු 2022 මැයි 20 සිට නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ජනාධිපති ලෙස පත්විය.[73]

දේශපාලනය සහ රජය

සංස්කරණය
 
ජාතික පාර්ලිමේන්තුව, පෘතුගීසි භාෂා රටවල ප්‍රජාවේ ධජ වලින් ඉදිරියෙන්.

නැගෙනහිර ටිමෝරයේ දේශපාලන ක්‍රමය අර්ධ-ජනාධිපති ක්‍රමයකි, එය පෘතුගීසි ක්‍රමය මත පදනම් වේ.[74][75]  ජනාධිපතිවරයා සහ අගමැතිවරයා අතර විධායක බලතල බෙදීමට අමතරව, විධායකය, ව්‍යවස්ථාදායකය අතර බලතල බෙදීම සහ අධිකරණය, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව තුළ අන්තර්ගත කර ඇත.[76]  ව්‍යවස්ථාදායකය සහ විධායකය යන දෙකටම සහභාගී වීමට පුද්ගලයන්ට අවසර නැත. ව්‍යවස්ථාදායකයහි පාලනය විධායකය යටතේ සිදු කිරීමට අදහස් කරන අතර, ප්‍රායෝගිකව විධායකය විසින් ව්‍යවස්ථාදායකයේ පාලනය සියලු දේශපාලන පක්ෂ යටතේ පවත්වාගෙන ගොස් ඇත.[77] විධායකය, අමාත්‍ය මණ්ඩලය හරහා, විධිමත් ව්‍යවස්ථාදායක බලතල ද දරයි.[78]  විධායක ඇඟිලි ගැසීම් ඇති අවස්ථා ඇතත්, අධිකරණය ස්වාධීනව ක්‍රියාත්මක වේ.[79][80] උසාවිවලට ප්‍රවේශ වීම අභියෝගයක්ව පවතින අතර, සමහර ජංගම උසාවි මෙයට විකල්පයක් ලෙස සංවර්ධනය කෙරේ.[81] දේශපාලන වාචාල කතා තිබියදීත්, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ආයතන විශ්වීය වශයෙන් ගරු කරනු ලැබේ.[82]  ස්වාධීන ආයතනයක් විසින් මැතිවරණ පවත්වනු ලැබේ.[83]  ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම ඉහළ මට්ටමක පවතී. දේශපාලන ක්‍රමයට පුළුල් මහජන පිළිගැනීමක් ඇත.[84][85]

විධිමත් ලෙස, සෘජුවම තේරී පත් වූ ජනාධිපතිවරයා, අගමැති සහ අමාත්‍ය මණ්ඩලය පත් කිරීම සහ සේවයෙන් පහ කිරීම සම්බන්ධයෙන් කිසිදු බලයක් නොමැත. සමාන පද්ධතිවල අයට සාපේක්ෂව සීමිත බලතල දරයි. කෙසේ වෙතත්, ඔවුන් සෘජුවම තේරී පත් වූ නමුත්, හිටපු ජනාධිපතිවරුන් විශාල අවිධිමත් බලයක් සහ බලපෑමක් කර ඇත.[86]  අගමැති තෝරා ගනු ලබන්නේ පාර්ලිමේන්තුව විසිනි. ජනාධිපතිවරයා ව්‍යවස්ථාදායක ක්‍රියාවක් නිෂේධ කළහොත්, පාර්ලිමේන්තුවට තුනෙන් දෙකක බහුතරයකින් නිෂේධ බලය අවලංගු කළ හැකිය.[87]

නැගෙනහිර ටිමෝරයේ රාජ්‍ය නායකයා ජනරජයේ ජනාධිපතිවරයා වන අතර ඔහු වසර පහක ධුර කාලයක් සඳහා මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත් වේ. ජනාධිපතිවරයාගේ විධායක බලතල යම් තරමකට සීමා වූවත්, ආණ්ඩුවක් පිහිටුවීමට හෝ අයවැයක් සම්මත කිරීමට නොහැකි වූ විට, ආණ්ඩුවේ නීති සම්පාදනය නිෂේධ කිරීමට, ජනමත විචාරණ ආරම්භ කිරීමට සහ පාර්ලිමේන්තුව විසුරුවා හැරීමට ඔවුන්ට බලය ඇත. ජනාධිපතිවරයා සාමාන්‍යයෙන් නැගෙනහිර ටිමෝරයේ අග්‍රාමාත්‍යවරයා ලෙස බහුතර පක්ෂයේ හෝ සන්ධානයේ නායකයා පත් කරනු ලබන අතර පසුව ඉදිරිපත් කළ යෝජනාව මත කැබිනට් මණ්ඩලය පත් කරයි. රජයේ ප්‍රධානියා ලෙස, අගමැති කැබිනට් මණ්ඩලයේ මුලසුන හොබවයි.[88] ජනාධිපතිවරයා වාර දෙකකට සීමා වේ.[89]

ඒකමණ්ඩල ජාතික පාර්ලිමේන්තුවේ නියෝජිතයින් වසර පහක ධුර කාලයක් සඳහා මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත් වේ.[90] ආසන සංඛ්‍යාව අවම වශයෙන් පනස් දෙකක සිට උපරිමය හැටපහ දක්වා වෙනස් විය හැක. ඩී හොන්ඩ්ට් ක්‍රමය භාවිතා කරමින් සුදුසුකම් ලබන පක්ෂ සඳහා ආසන වෙන් කර ඇති අතර, පාර්ලිමේන්තුවට ඇතුළු වීමට පක්ෂ 3%ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගත යුතුය.[91] තරඟකාරී බහු-පක්ෂ පද්ධතියක රාමුව තුළ මැතිවරණ සිදු වේ. නිදහස ලැබීමෙන් පසු, ඉන්දුනීසියානු ආක්‍රමණයට ටික කලකට පෙර පිහිටුවන ලද සහ එහි ප්‍රතිරෝධයට නායකත්වය දුන් ෆ්‍රෙටිලින් දේශපාලන පක්ෂය විසින් බලය අල්ලා ගන්නා ලදී. එහි ඉතිහාසය අනුව, ෆ්‍රෙටිලින්, ආණ්ඩුවේ ස්වභාවික පක්ෂය ලෙස සැලකූ අතර, අධිපති-පක්ෂ ක්‍රමයක් වර්ධනය වනු ඇතැයි අපේක්ෂාවෙන් බහු-පක්ෂ ක්‍රමයකට සහාය දැක්වීය. නිදහසට පෙර සහ පසුව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සහ ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවේ සහයෝගය, 2006 නැගෙනහිර ටිමෝර අර්බුදය වැනි කම්පනවලින් බේරීමට නව දේශපාලන ක්‍රමයට ඉඩ සැලසීය.[92]

පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය සඳහා සියලුම අපේක්ෂකයින් තනි ජාතික දිස්ත්‍රික්කයක පක්ෂ ලැයිස්තු ක්‍රමයකට තරඟ කරයි. දේශපාලන පක්ෂ විසින් ඉදිරිපත් කරන සියලුම අපේක්ෂකයන්ගෙන් තිදෙනෙකුගෙන් එක් අයෙක් කාන්තාවන් විය යුතුය. මෙම ක්‍රමය දේශපාලන පක්ෂවල විවිධත්වයක් ප්‍රවර්ධනය කරයි, නමුත් ඡන්දදායකයින්ට එක් එක් පක්ෂය විසින් තෝරා ගන්නා ලද තනි අපේක්ෂකයින් කෙරෙහි සුළු බලපෑමක් ලබා දෙයි.[93]  දේශපාලන පක්ෂ හෝ දේශපාලන සභා පාර්ලිමේන්තුවට ඇතුළු වීමට අවම වශයෙන් මුළු ඡන්ද ප්‍රමාණයෙන් 4%ක් ලැබිය යුතුය.[94]  ආරම්භයේ සිට ටිමෝර ප්‍රතිසංස්කරණය සඳහා වූ ජාතික කොංග්‍රසය ප්‍රධාන විරුද්ධ පක්ෂය බවට පත් වූ අතර පසුව 2007 පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කලේය. ඉන්දුනීසියාවට එරෙහි ප්‍රතිරෝධය අතරතුර ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ පුද්ගලයන් දේශපාලනයේ ප්‍රමුඛත්වය ගනී.[95][96][97][98] බොහෝ පාර්ශවයන් ප්‍රතිපත්තිවලට වඩා පෞරුෂය මත ජයග්‍රහණය කරයි.[99] කාන්තා අපේක්ෂිකාවන් අවශ්‍ය කරන නීති සම්පාදනය හේතුවෙන් පාර්ලිමේන්තු ආසනවලින් තුනෙන් එකකට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් කාන්තාවන් සතු වේ. නමුත් ඔවුන් අනෙකුත් මට්ටම්වල සහ පක්ෂ නායකත්වය තුළ අඩු ප්‍රමුඛත්වයක් ගනී.[100]

 
ඔකුස්ස් රතු පැහැයෙන් දැක්වෙන අතර නැ.ටිමෝරයේ අනෙකුත් ප්‍රදේශ සුදු පැහැයෙන් දැක්වේ. අළු පැහැයෙන් දැක්වෙන්නේ ඉන්දුනීසියානු භූමි ප්‍රදේශයයි

මාධ්‍ය ආයතන මෙන් ක්‍රියාකාරී සිවිල් සමාජයක් රජයෙන් ස්වාධීනව ක්‍රියා කරයි.[101]  ශිෂ්‍ය කණ්ඩායම් ඇතුළු සිවිල් සමාජ සංවිධාන අගනුවර සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත. ආර්ථිකයේ ව්‍යුහය නිසා බලවත් වෘත්තීය සමිති නොමැත.[102]  කතෝලික පල්ලියට රට තුළ ප්‍රබල බලපෑමක් සිදුකල හැක.[103]  නැඟෙනහිර ටිමෝරයේ ජාතික පොලිසිය සහ ටිමෝරයේ ලෙස්ටේ ආරක්ෂක බළකාය ඒකාධිකාරයක් තබා ඇත. 2008 වසරේ සිට ප්‍රචණ්ඩත්වය සම්බන්ධයෙන්, මෙම සංවිධානවලින් පිටත ඉතා සුළු තුවක්කු ප්‍රමාණයක් ඇත.[104]  බලය අයුතු ලෙස පරිහරණය කළ බවට චෝදනා එල්ල වුවද, පොලිසියේ යම් අධිකරණ අධීක්‍ෂණයක් පවතින අතර ආයතනය කෙරෙහි මහජන විශ්වාසය වර්ධනය වී ඇත.[105]

දේශපාලන බෙදීම් පන්ති රේඛා ඔස්සේ සහ භූගෝලීය රේඛා ඔස්සේ පවතී. ඉන්දුනීසියානු පාලනය යටතේ ඇති වූ වෙනස්කම් වලින් පැන නගින, රටේ නැගෙනහිර සහ බටහිර ප්‍රදේශ අතර පුළුල් ලෙස බෙදීමක් පවතී. විශේෂයෙන්ම ෆ්රෙටිලින් සංවිධානය නැඟෙනහිර ප්‍රදේශ සමඟ දැඩි ලෙස සම්බන්ධ වී ඇත.[106]  දේශපාලනය සහ පරිපාලනය කේන්ද්‍රගතව ඇත්තේ දිලි අගනුවර වන අතර, බොහෝ සිවිල් සේවා සඳහා ජාතික රජය වගකිව යුතුය.[107]  ඔකුස්ස්, යනු ඉන්දුනීසියානූ භූමියේ පිහිටි නැගෙනහිර ටිමෝරයේ යම් ස්වයං පාලනයක් සහිත විශේෂ පරිපාලන කලාපයක් ලෙස වෙන්කර ඇත.[108]

පරිපාලන අංශ

සංස්කරණය
 
නැගෙනහිර ටිමෝරයේ මහ නගර සභා දහහතර

නැගෙනහිර ටිමෝරය මහ නගර සභා දහහතරකට බෙදී ඇති අතර, ඒවා පරිපාලන තනතුරු 64කට, සුකෝ (ගම) 442කට සහ ඇල්ඩියා (ගම්මාන) 2,225කට බෙදා ඇත.[109][110][111]

  • අයිලියු
  • අයිනාරෝ
  • අටවුරෝ
  • බවුකාවු
  • බොබොනාරෝ
  • කෝවා ලීමා
  • දිලි
  • එර්මෙරා
  • ලෝටේම්
  • ලික්විකා
  • මනාටුටෝ
  • මනුෆාහි
  • ඔකුස්ස්
  • වික්කේ



පවතින නගර සභා සහ පරිපාලන තනතුරු පද්ධතිය පෘතුගීසි පාලන සමයේදී ස්ථාපිත කරන ලදී.[112]  විමධ්‍යගතකරණය ව්‍යවස්ථාවේ සඳහන් වුවද පරිපාලන බලතල සාමාන්‍යයෙන් පවතින්නේ දිලි හි ක්‍රියාත්මක වන ජාතික ආණ්ඩුව වෙතය.[113]  නිදහස ලැබීමෙන් පසු විවාදයක් ඇති වූ අතර ඒ සුකොස් සහ මධ්‍යම රජය අතර විවිධ මට්ටමේ පරිපාලනයක් ඇති කරන බහුවිධ ආකෘති යෝජනා කර ඇති විමධ්‍යගතකරණය ක්‍රියාත්මක කරන්නේ කෙසේද යන්න පිළිබඳව. බොහෝ යෝජනා වල, සුකෝ මට්ටමේ පාලනය සඳහා නිශ්චිත ප්‍රතිපාදන නොතිබූ අතර, ඒවා බොහෝ දුරට සම්ප්‍රදායික ඒකක ලෙස දිගටම ක්‍රියාත්මක වීමට බලාපොරොත්තු විය. අවසානයේදී, පවතින දිස්ත්‍රික්ක 2009 දී නගර සභා ලෙස තබා නැවත නම් කරන ලද අතර, ඉතා සුළු බලතල ලැබුණි.[114] 2016 දී  හුදකලා වූ ඔකුස්ස් මහ නගර සභාව, ශක්තිමත් අනන්‍යතාවයක් ඇති සහ ඉන්දුනීසියානු භූමියෙන් සම්පූර්ණයෙන්ම වට වී ඇති අතර 2002 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 5 සහ 71 වගන්ති මගින් විශේෂ පරිපාලන ප්‍රතිපත්තියක් සහ ආර්ථික තන්ත්‍රයක් මගින් පාලනය කරනු ලැබේ.[115] ඔකුස්ස් විශේෂ පරිපාලන කලාපයක් බවට පත් කරමින් 2015 ජනවාරි මාසයේ සිට බලාත්මක වූ මෙම ව්‍යවස්ථාමය විධිවිධාන ක්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා 2014 ජුනි 18 දින 3/2014 නීතිය නිර්මාණය කරන ලදී. කලාපය 2015 ජුනි මාසයේදී තමන්ගේම සිවිල් සේවයක් ක්‍රියාත්මක කිරීම ආරම්භ කළේය.[116][117] ජනවාරි මාසයේදී ඩිලි හි පරිපාලන තනතුරක් වූ අටවුරෝ දූපත එහිම නගර සභාවක් බවට පත් විය.[118]

නැගෙනහිර ටිමෝරයේ පරිපාලන පද්ධතියේ පහළම මට්ටම්වල පරිපාලනය, සාමාන්‍යයෙන් සාම්ප්‍රදායික සිරිත් විරිත් පිළිබිඹු කරයි.[119] ප්‍රජා අනන්‍යතාවය සහ ප්‍රාදේශීය කුටුම්භ අතර සබඳතා පිළිබිඹු කරයි. ඔවුන්ගේ දිගුකාලීන පැවැත්ම සහ ප්‍රාදේශීය පාලනයට ඇති සම්බන්ධය යන්නෙන් අදහස් වන සුකොස් යනු කිසියම් ඉහළ පරිපාලන මට්ටමකට වඩා ප්‍රජා අනන්‍යතා සමඟ සම්බන්ධ වී ඇති රාජ්‍ය මට්ටමයි.[120] සුකෝස්වරු සාමාන්‍යයෙන් 2,000 සිට 3,000 දක්වා සිටී. එවැනි සබඳතා එම භූමිය තුළ ඥාති කණ්ඩායම් සමඟ විශේෂයෙන් සම්බන්ධ වී ඇත. සුකෝ අතර සබඳතා සම්ප්‍රදායික පිළිවෙත් පිළිබිඹු කරයි. උදාහරණයක් ලෙස ප්‍රාදේශීය මුලපිරීම් සඳහා අන්‍යෝන්‍ය වශයෙන් සහයෝගය හුවමාරු කර ගැනීම.[121] 2004 දී සම්මත කරන ලද නීති සමහර සුකෝ නිලධාරීන් තෝරා පත් කර ගැනීම සඳහා ලබා දී ඇත. නමුත් මෙම තනතුරුවලට විධිමත් බලතල පවරා නැත. 2009 දී යාවත්කාලීන කරන ලද නීතියක් මගින් මෙම තනතුරු සඳහා අපේක්ෂිත ජනවරම ස්ථාපිත කරන ලදී. එය විධිමත් රාජ්‍ය පද්ධතියෙන් පිටත ඒවා දිගටම අත්හැරියද, විධිමත් පරිපාලනය සහ සේවා සැපයීම සඳහා නාගරික ආන්ඩු මත රඳා පවතී.[122]  වැඩිදුර පැහැදිලි කිරීම් 2016 දී ලබා දෙන ලදී. එය විධිමත් පරිපාලන මට්ටම්වලට වඩා ප්‍රජාවන් ලෙස සුකෝස්වරු පත්වීම මුල් බැස ගෙන ඇත. රාජ්‍යය සමඟ විධිමත් සම්බන්ධයක් නොතිබුණද, සුකෝ නායකයින් හට විශාල බලපෑමක් සිදු කල හැකි අතර බොහෝ විට ඔවුන්ගේ ප්‍රජාව විසින් රාජ්‍යයේ නියෝජිතයන් ලෙස සලකනු ලබන අතර සාමාන්‍යයෙන් සිවිල් පරිපාලනය හා සම්බන්ධ වගකීම් ඔවුන්ට ඇත.[123]

විදේශ සබඳතා සහ හමුදා

සංස්කරණය
 
2013 දෙසැම්බරයේ ඔස්ට්‍රේලියාවට එරෙහිව උද්ඝෝෂණය

නැඟෙනහිර ටිමෝරයට ජාත්‍යන්තර සහයෝගීතාවය සැමවිටම වැදගත් වන අතර, තෙල් ආදායම ඒවා ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීමට පෙර අයවැයෙන් 80% පරිත්‍යාගශීලීන්ගේ අරමුදල්වලින් සමන්විත විය.[124] ජාත්‍යන්තර හමුදාවන්ද රටට ආරක්ෂාව සැපයූ අතර, 1999 සිට එක්සත් ජාතීන්ගේ දූත මණ්ඩල පහක් රට වෙත යවන ලදී. නැගෙනහිර ටිමෝරයේ එක්සත් ජාතීන්ගේ ඒකාබද්ධ මෙහෙයුම, 2006 දී නැගෙනහිර ටිමෝර අර්බුදයෙන් පසුව ආරම්භ වූ අතර 2012 දී අවසන් විය.[125]

නැඟෙනහිර ටිමෝරය ආසියාන් සංවිධානයට බැඳීමට සිටින දිගුකාලීන අයදුම්කරුවෙකි.[126] විධිමත් ලෙස 2011 දී අයදුම් කර ඇත.[127] පැසිෆික් ජාතීන්ට සමීප සංස්කෘතික බැඳීමක් තිබියදීත්, රට ආර්ථික හා ආරක්ෂක අරමුණු සඳහා නිදහස ලැබීමට පෙර සිටම ආසියාන් සාමාජිකත්වය ඉලක්ක කර ගෙන ඇත. පැසිෆික් ආයතනවල සාමාජිකත්වය සමඟ අන්‍යෝන්‍ය වශයෙන් වෙනස් ලෙස සැලකේ. ආසියාන් සාමාජිකත්වය ඉන්දුනීසියාව සමඟ ඇති සබඳතාව වැඩිදියුණු කිරීමට අපේක්ෂා කරන නමුත් සමහර ආසියාන් රාජ්‍යයන්ගේ සහයෝගය නොලැබීම හේතුවෙන් එය ඇනහිට ඇත.[128] නැගෙනහිර ටිමෝරය මේ අනුව පැසිෆික් දූපත් සංසදයේ සහ මෙලනේසියානු ස්පියර්හෙඩ් සමූහයේ නිරීක්ෂකයෙකි. වඩාත් පුළුල් ලෙස, බිඳෙනසුලු රාජ්‍යයන්ගේ සංවිධානයක් වන සෙවන් ප්ලස් (g7+) සමූහය තුළ රට ප්‍රමුඛයෙකි. එය පෘතුගීසි භාෂා රටවල ප්‍රජාවේ ද සාමාජිකයෙකි.[129][130]

අඛණ්ඩ ද්විපාර්ශ්වික පරිත්‍යාගශීලීන් අතරට ඕස්ට්‍රේලියාව, පෘතුගාලය, ජර්මනිය සහ ජපානය ඇතුළත් වන අතර, පරිත්‍යාගශීලීන්ගේ අරමුදල් ඵලදායි ලෙස සහ විනිවිදභාවයෙන් භාවිතා කිරීම සම්බන්ධයෙන් රට ප්‍රසිද්ධියක් උසුලයි. ඓතිහාසික හා වඩාත් මෑතකාලීන ආතතීන් නොතකා ඕස්ට්‍රේලියාව සමඟ සහ ඉන්දුනීසියාව සමඟ යහපත් සබඳතා රජයට ප්‍රතිපත්තිමය ඉලක්කයකි. මෙම රටවල් වැදගත් ආර්ථික හවුල්කරුවන් වන අතර, රටට බොහෝ ප්‍රවාහන සම්බන්ධතා සපයයි.[131] චීනය දිලිහි යටිතල පහසුකම් සඳහා දායක වෙමින් පරිත්‍යාගශීලියෙකු ලෙස එහි පැමිණීම වැඩි කර ඇත.[132]

ඔස්ට්‍රේලියාව සමඟ ඇති සම්බන්ධය, නිදහසට පෙර සිටම ඔවුන් අතර පවතින මුහුදු හිඩැසෙහි ස්වභාවික සම්පත් පිළිබඳ ආරවුල් නිසා අන්‍යෝන්‍ය වශයෙන් එකඟ වූ දේශසීමා පිහිටුවීමට බාධාවක් විය. ඕස්ට්‍රේලියානු දැඩි බල ආධිපත්‍යය හමුවේ නැගෙනහිර ටිමෝරය ඔවුන්ගේ නඩුව ජාත්‍යන්තර නීතිය අනුව මහජන රාජ්‍යතාන්ත්‍රිකභාවය සහ සංසද භාවිතා කිරීමට හේතු විය.[133][134] ස්‌ථීර බේරුම්කරණ අධිකරණයේ පැවැති සාකච්ඡාවලින් අනතුරුව, ස්‌වාභාවික සම්පත් ආදායම් පිළිබඳ ගිවිසුමක්‌ සමඟ දෙදෙනා අතර සමුද්‍ර සීමාවක්‌ ස්‌ථාපිත කළ විට, 2018 දී ආරවුල විසඳන ලදී.[135][136]

ටිමෝර් ලෙස්ටේ ආරක්ෂක බලකාය (F-FDTL) 2001 දී පිහිටුවන ලද අතර එය ෆැලින්ටිල් සංවිධානය වෙනුවට ආදේශ කරන ලද අතර 2006 සිදුවීම් වලින් පසුව ප්‍රතිව්‍යුහගත කරන ලදී. එය බාහිර තර්ජන වලින් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා පමණක් නොව, ප්‍රචණ්ඩ අපරාධ මැඩලීමේ වගකීම දරයි. නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ජාතික පොලිසිය සමඟ අතිච්ඡාදනය වේ. සාමාන්‍ය හමුදාවේ සොල්දාදුවන් 2,200 ක් සහ නාවික හමුදාවේ 80 ක් සිටින මෙහි හමුදාවන්ගේ ප්‍රමාණය කුඩා වේ. තනි ගුවන් යානයක් සහ මුර යාත්‍රා හතක් ක්‍රියාත්මක වන අතර, නාවික අංශය පුළුල් කිරීමට සැලසුම් කර ඇත. ඕස්ට්‍රේලියාව, පෘතුගාලය සහ එක්සත් ජනපදය සමඟ යම් හමුදා සහයෝගීතාවයක් ඇත.[137]

භූගෝලය

සංස්කරණය
 
නැගෙනහිර ටිමෝරයේ සිතියම

අග්නිදිග ආසියාව සහ දකුණු පැසිෆික් කලාපය අතර පිහිටා ඇත.[138] ටිමෝරය මැලේ දූපත් සමූහය තුළ පිහිටා ඇති ලෙසර් සුන්ද දූපත් අතරින් විශාලතම දූපත වේ.[139] උතුර, සහ දකුණේ ටිමෝරය මුහුදද.[140][141] නැගෙනහිරින් ටිමෝර දිවයිනේ ප්‍රධාන කොටස ඉන්දුනීසියාව සමඟ දිවයින බෙදා වෙන් කරන ඔයකසී එක්ස්ක්ලේව් ය. අටවුරෝ දූපත ප්‍රධාන භූමියට උතුරින් පිහිටා ඇත.[142] හතරවන ප්‍රදේශය කුඩා ජැකෝ දූපත වේ. සවු මුහුද පිහිටා ඇත්තේ ඔකුස්ස් ට උතුරින් ය.[143] රට කිලෝමීටර් 265 (සැතපුම් 165 ) පමණ දිග සහ කිලෝමීටර් 97 (සැතපුම් 60) පළලය. මුළු භූමි ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර් 14,874 (වර්ග සැතපුම් 5,743) වේ.[144]  මෙම භූමි ප්‍රදේශය 8′15S – 10′30S අක්ෂාංශ සහ 125′50E – 127′30E දේශාංශ අතර පිහිටා ඇත.[145] රටේ වෙරළ තීරය කිලෝමීටර් 700 (සැතපුම් 430)[146] පමණ වන අතර ඉන්දුනීසියාවේ ප්‍රධාන දේශසීමාව කිලෝමීටර් 125 (සැතපුම් 78) වේ. දිග, සහ ඔකුස්ස් ගොඩබිම් මායිම කිලෝමීටර් 100 (සැතපුම් 62) පමණ දිගය[147] ඕස්ට්‍රේලියාවට, දකුණින් සහ ඉන්දුනීසියාවේ වෙනත් තැන්වල මුහුදු සීමාවන් පවතී.[148][149] නැගෙනහිර ටිමෝරයට වර්ග කිලෝමීටර 77,051 (වර්ග සැතපුම් 29,750) ක සුවිශේෂී ආර්ථික කලාපයක් ඇත.[150]

රටෙහි අභ්‍යන්තරය කඳුකරය.[151] දිවයින පුරා විහිදෙන අක්‍රිය ගිනිකඳු කඳු වැටි සහිතය.[152] රටෙන් අඩකට ආසන්න ප්‍රමාණයකට අවම වශයෙන් 40% ක බෑවුමක් ඇත. දකුණේ කඳුකරය මදක් අඩු වන අතර වෙරළ තීරයට ආසන්නව තැනිතලා වේ.[153] උසම ස්ථානය වන්නේ මීටර් 2,963 (අඩි 9,721 ) උස තටාමයිලාව් ය. (රමේලාවු කන්ද ලෙසද හැඳින්වේ)[154][155] බොහෝ ගංගා වියළි කාලවලදී අවම වශයෙන් අර්ධ වශයෙන් සිඳී යයි.[156] සමහර වෙරළබඩ ප්‍රදේශවලින් සහ ගංගා නිම්නවලින් පිටත පස නොගැඹුරු හා ඛාදනයට ලක්වන අතර එහි ගුණාත්මකභාවය දුර්වලය.[157][158] අගනුවර, වන දිලි විශාලතම නගරය සහ ප්‍රධාන වරාය නගරය වන අතර දෙවන විශාලතම නගරය වන්නේ නැඟෙනහිර නගරයක් වන බවුකාවු ය.

 
ඉඩම් ආවරණය

දේශගුණය නිවර්තන කලාපීය වන අතර වසර පුරා සාපේක්ෂව ස්ථායී උෂ්ණත්වයක් ඇත. තෙත් සමයක් දෙසැම්බර් සිට මැයි දක්වා රට පුරා පවතින අතර, දකුණේ[159]  සහ ඔස්ට්‍රේලියාවේ මෝසමක බලපෑම හේතුවෙන් තරමක් දිගු විය හැක.[160]  මෙම කාලය තුළ වර්ෂාපතනය මිලිමීටර් 222–252 දක්වා ළඟා විය හැකිය. වියළි කාලවලදී, එය මිලිමීටර් 12-18 දක්වා පහත වැටේ.[161] අධික වර්ෂාපතනයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සිදුවන ගංවතුර සහ නායයෑම් වලට රට අවදානමට ලක් වේ. විශේෂයෙන් ලා නිනා ආචරණය මගින් වර්ෂාපතන මට්ටම ඉහළ යන විට එසේ සිදු වේ.[162] කඳුකර අභ්‍යන්තරය වෙරළට වඩා සිසිල් ය.[163] වෙරළබඩ ප්‍රදේශ විශාල වශයෙන් භූගත ජලය මත රඳා පවතින අතර, එය වැරදි කළමනාකරණය, වන විනාශය සහ දේශගුණික විපර්යාස වලින් පීඩනයට ලක් වේ.[164] දේශගුණික විපර්යාස හේතුවෙන් උෂ්ණත්වය සුළු වැඩිවීමක් අත්විඳින්නට ඇතැයි සිතන අතර, වර්ෂාපතන රටාවල සුළු වෙනසක් සිදුවී ඇත.[165]

රට පුරා වෙරළබඩ පරිසර පද්ධති විවිධ වේ, උතුරු සහ දකුණු වෙරළ තීරයන් අතර මෙන්ම නැගෙනහිර කෙළවර සහ බටහිරින් වැඩි ප්‍රදේශ අතර අවකාශීය වශයෙන් වෙනස් වේ. රටේ ජලය කොරල් ත්‍රිකෝණයේ ජෛව විවිධත්ව උණුසුම් කලාපයේ කොටසක් වන බැවින් මෙම පරිසර පද්ධතිවලට කොරල්පර ඇතුළත් වේ.[166] නැගෙනහිර ටිමෝරයේ නැඟෙනහිර දෙසින් පිහිටි ප්‍රදේශය පයිචෞ කඳුවැටියෙන් සහ ඉරා ලාලාරෝ විලෙන් සමන්විත වන අතර, එය රටේ පළමු සංරක්ෂණ ප්‍රදේශය වන නිනෝ කෝනිස් සන්තානා ජාතික උද්‍යානය සමන්විත වේ.[167].රට තුළ ඉතිරිව ඇති අවසන් නිවර්තන වියළි වනාන්තර ප්‍රදේශයද මෙය වේ. එය අද්විතීය ශාක හා සත්ව විශේෂ ගණනාවකට සත්කාරකත්වය සපයන ස්ථානයක් වේ.[168] උතුරු වෙරළ තීරය අවදානමට ලක්ව ඇති බවට තීරණය කර ඇති කොරල්පර පද්ධති ගණනාවකින් සංලක්ෂිත වේ.[169]

රට තුළ භෞමික ශාක විශේෂ 41,000 ක් පමණ ඇති අතර, 2010 ගණන්වල මැද භාගයේදී භූමියෙන් 35% ක් පමණ වනාන්තර විය.[170]  උතුරු වෙරළ, මධ්‍යම කඳුකරය සහ දකුණු වෙරළ තීරයේ වනාන්තර එකිනෙකට වෙනස් වේ.[171] නැගෙනහිර ටිමෝරය යනු ටිමෝරය සහ වෙටාර් පතනශීලී වනාන්තර පරිසර කලාපය හි නිවහන වේ.[172] නීතියේ යම් පාරිසරික ආරක්ෂාවක් ඇති නමුත් එය රජයේ ප්‍රමුඛතාවයක් වී නැත.[173][174] දේශගුණික විපර්යාසවලට අමතරව, වන විනාශය, ඉඩම් හායනය, අධික ලෙස මසුන් ඇල්ලීම සහ දූෂණය හේතුවෙන් දේශීය පරිසර පද්ධති තර්ජනයට ලක්ව ඇත.[175]

ආර්ථිකය

සංස්කරණය
 
නැගෙනහිර ටිමෝරයේ නාමික GDP (පෙර සහ දත්ත)

නැඟෙනහිර ටිමෝරයේ ආර්ථිකය යනු කෝපි, කිරිගරුඬ, පෙට්‍රෝලියම් සහ සඳුන් වැනි භාණ්ඩ කිහිපයක අපනයනය මත යැපෙන වෙළෙඳපොළ ආර්ථිකයකි.[176] අභ්‍යන්තරව, පුළුල් දරිද්‍රතාවය නිසාවෙන් වෙළඳපල මෙහෙයුම් සීමා වේ.[177]  රට එක්සත් ජනපද ඩොලරය භාවිතා කරයි. ආර්ථිකය සාමාන්‍යයෙන් විදේශ ආයෝජන සඳහා විවෘතයි, නමුත් විදේශිකයන්ට ඉඩම් හිමිවීම තහනම්ය. එමගින් අදහස් වන්නේ අයෝජකයන් හට රට තුළ දේශීය හවුල්කරුවෙකු අවශ්‍ය බවයි.[178]  තරඟය සීමා වන්නේ රජයේ බාධකවලට වඩා, ආර්ථිකයේ කුඩා ප්‍රමාණය නිසාවෙනි. අපනයන වලට වඩා බොහෝ වැඩි ආනයන ඇත.[179] භාණ්ඩ වල මිල බොහෝ විට ආසන්න රටවලට වඩා වැඩිය.[180]  උද්ධමනය සදහා රජයේ වියදම් දැඩි ලෙස බලපායි.[181]  වර්ධනය මන්දගාමී වී ඇත. සාමාන්‍ය වශයෙන් 2011 සිට 2021 දක්වා වසරකට 2.5% වර්ධනයක් ඇත.[182]

රටේ බොහෝමයක් ඉතා දුප්පත්ය. ජාතික දරිද්‍රතා රේඛාවට පහලින් රටේ 40% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් ජීවත් වේ. මෙම දරිද්‍රතාවය විශේෂයෙන්ම ගම්බද ප්‍රදේශවල බහුලව දක්නට ලැබෙන අතර බොහෝ දෙනෙක් යැපුම් ගොවීන් හෝ ධීවරයන් වේ. නාගරික ප්‍රදේශවල පවා බහුතරය දුප්පත් ය. සමස්තයක් වශයෙන්, කාන්තාවන් පිරිමින්ට වඩා දුප්පත් ය, බොහෝ විට අඩු වැටුප් සහිත වෘත්තීන්හි සේවය කරති.[183]  මන්දපෝෂණය බහුලව දක්නට ලැබෙන අතර, දරුවන්ගෙන් අඩකට වඩා අඩු වර්ධනයක් පෙන්නුම් කරයි.[184]  විවාහක වැඩ කරන වයසේ (15-49) පිරිමින්ගෙන් 91%ක් සේවයේ යොදවා ඇත. 2016 දී, විවාහක වැඩ කරන වයසේ කාන්තාවන්ගෙන් 43% ක් පමණි. නිවාස හා ඉඩම් අයිතිය සහ බැංකු ගිණුමක් හිමිවීම සම්බන්ධයෙන් පිරිමින්ට පක්ෂව කුඩා විෂමතා තිබේ.[185]  ජනගහනයෙන් හතරෙන් එකක් පමණ සිටින නැගෙනහිර මහ නගර සභා තුන, 50% ක් අඩංගු බටහිර ප්‍රදේශවලට වඩා දුප්පත්කම අඩුය.[186]

රටේ මසුන් ඇල්ලීමෙන් 94% ක් පැමිණෙන්නේ සාගරයෙනි, විශේෂයෙන් වෙරළබඩ ධීවර කර්මාන්තයෙනි.[187]  පවුල්වලින් 66% ක් අර්ධ වශයෙන් යැපුම් ක්‍රියාකාරකම් වලින් සහාය වේ, කෙසේ වෙතත් සමස්තයක් ලෙස රට ස්වයංපෝෂිත වීමට ප්‍රමාණවත් ආහාර නිෂ්පාදනය නොකරයි, ආහාර ආනයන මත රඳා පවතී.[188]  කෘෂිකාර්මික කටයුතු සදහා රජයෙන් ලැබෙන්නේ සුළු ආයෝජනයකි.[189]  පුද්ගලික අංශය කුඩා ප්‍රමාණයෙන් ක්‍රියාත්මක වේ. රජය බොහෝ විට පොදු ව්‍යාපාරවල යෙදෙයි. ජාතික ජනගහනයෙන් හතරෙන් එකක් අවිධිමත් ආර්ථිකයේ සේවය කරන අතර, නිල රාජ්‍ය සහ පෞද්ගලික අංශයේ 9% බැගින් සේවයේ යෙදෙයි.[190]  වැඩ කරන වයසේ අයගෙන් 23%ක් පමණ මුදල් ආර්ථිකයේ ද, 21% සිසුන් සහ 27%ක් යැපුම් ගොවීන් සහ ධීවරයින් ලෙස සේවයේ යෙදෙයි.[191]  ආර්ථිකය බොහෝ දුරට මුදල් මත පදනම් වූවක් වන අතර බැංකුවලින් ලබා ගත හැකි වාණිජ ණය ඉතා අල්පය.[192] විදේශීය ශ්‍රමිකයන්ගෙන් ලැබෙන ප්‍රේෂණ වාර්ෂිකව ඩොලර් මිලියන 100ක් පමණ එකතු වේ.[193]

 
භාගික කාසි, "සෙන්ටාවෝස්", එක්සත් ජනපද ඩොලරයේ කොටසක් ලෙස දේශීයව භාවිතා වේ

නිදහස ලබන විට ඉහළ මධ්‍යම ආදායම් ලබන රටක ධනයට සමාන ඒක පුද්ගල වටිනාකමක් තිබූ අතර ස්වභාවික සම්පත් සම්බන්ධයෙන් සැලකිය යුතු ධනයක් ලැබුනි. මෙයින් අඩකට වඩා තෙල් සහ හතරෙන් එකක් ස්වාභාවික වායු වේ. මෙම පුනර්ජනනීය නොවන සම්පත් වඩාත් තිරසාර ධනයක් බවට පත් කිරීම සඳහා ටිමෝරය-ලෙස්ටේ ඛනිජ තෙල් අරමුදල 2005 දී පිහිටුවන ලදී.[194]  2005 සිට 2021 දක්වා තෙල් අලෙවියෙන් උපයාගත් ඩොලර් බිලියන 23ක් අරමුදලට ඇතුළු වී ඇත. ඩොලර් බිලියන 8ක් ආයෝජනවලින් උපයා ඇති අතර ඩොලර් බිලියන 12ක් වියදම් කර ඇත.[195]  තෙල් හා ගෑස් සංචිතවල අඩුවීම 2010 වසරේ පටන් HDI අඩුවීමට හේතු විය.[196]  රජයේ වියදම්වලින් 80%ක් ලැබෙන්නේ මෙයින්ය. 2021 වන විට ඩොලර් බිලියන 19 ක් තිබූ අරමුදල ජාතික අයවැයේ ප්‍රමාණයට වඩා 10 ගුණයකින් වැඩි ය. තෙල් ආදායම අඩු වී ඇති බැවින් අරමුදල අවසන් වීමේ අවදානමක් ඇත. 2009 වසරේ සිට සෑම වසරකම පාහේ මුදල් ආපසු ගැනීම් තිරසාර මට්ටම් ඉක්මවා ඇත.[197]  තෙල් සහ ගෑස් අඩු හිතකර බලශක්ති ප්‍රභවයන් බවට පත් වීම නිසා ඉතිරි විභව සංචිතවල අගය ද අහිමි වේ.[198]

රටේ ආර්ථිකය රඳාපවතින්නේ තරමක් දුරට විදේශ පරිත්‍යාගශීලීන්ගේ ආධාර මත ය.[199] 2012 වසරේ පටන් රජයේ වියදම් අඩු වූ අතර, එය ඊළඟ වසර තුළ පුද්ගලික අංශයට බලපෑම් ඇති කළේය. රජය සහ එහි රජය සතු තෙල් සමාගම බොහෝ විට විශාල පෞද්ගලික ව්‍යාපෘති සඳහා ආයෝජනය කරයි. රජයේ වියදම් අඩුවීම දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ වර්ධනයේ අඩුවීමක් සමඟ සමපාත විය.[200]  ඛණිජ තෙල් අරමුදලට පසුව, රජයේ ආදායම් ලබන දෙවන විශාලතම මූලාශ්‍රය වන්නේ බදු ය. බදු ආදායම දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 8%කට වඩා අඩුය. කලාපයේ අනෙකුත් බොහෝ රටවලට වඩා අඩු සහ සමාන ප්‍රමාණයේ ආර්ථිකයක් ඇත. අනෙකුත් රජයේ ආදායම ලැබෙන්නේ වරාය අධිකාරීන්, යටිතල පහසුකම් සමාගම් සහ නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ජාතික විශ්ව විද්‍යාලය ඇතුළත් "ස්වාධීන ආයතන" 23කිනි.[201] සමස්තයක් වශයෙන් ගත් කල, රජයේ වියදම් ලෝකයේ ඉහළම අගයන් අතර පවතී.[202] අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍යය සහ ජල යටිතල පහසුකම් සඳහා ආයෝජන නොසැලකිය හැකි තරම්ය.[203]

 
නැගෙනහිර ටිමෝරයේ අපනයනවල සමානුපාතික නියෝජනයක්, 2019

මානව ප්‍රාග්ධන හිඟය, යටිතල පහසුකම් දුර්වලතා, අසම්පූර්ණ නීති පද්ධතියක් සහ අකාර්යක්ෂම නියාමන පරිසරයක් හේතුවෙන් පුද්ගලික අංශයේ සංවර්ධනය පසුගාමී වී ඇත.[204] පෘතුගීසි සහ ඉන්දුනීසියානු පාලනයෙන් පරස්පර මාතෘකා මෙන්ම සාම්ප්‍රදායික චාරිත්‍ර වාරිත්‍රවලට ඉඩ සැලසීමට අවශ්‍ය වීමත් සමඟ දේපළ අයිතිවාසිකම් වැරදි ලෙස අර්ථ දක්වා ඇත.[205] 2010 වන විට, නාගරික නිවාසවලින් (පුද්ගලයන් 321,043) 87.7% සහ ග්‍රාමීය නිවාසවලින් (මිනිසුන් 821,459) 18.9% ක් (සාමාන්‍ය 38.2%) සඳහා විදුලිය ඇත.[206] වැඩ කරන වයසේ ජනගහනය වැඩි වුවද 2014 සහ 2018 අතර පුද්ගලික අංශය දුර්වලය. කෘෂිකර්මය සහ නිෂ්පාදනය ස්වාධීනත්වයට වඩා ඒක පුද්ගල ඵලදායිතාව අඩුය.[207] තෙල් නොවන ආර්ථික අංශ සංවර්ධනය කිරීමට අසමත් වී ඇත.[208] ඉදිකිරීම් සහ පරිපාලනයේ වර්ධනය තෙල් ආදායම මත රඳා පවතී.[209] තෙල් සම්පත් මත යැපීමේ අවාසනාවන්ත ශාපයක් බව රටේ සමහර පැති වලින් පෙන්වයි.[210] 2013-2019 දක්වා සියලුම ෆොසිල ඉන්ධන නොවන අපනයනවලින් 90%ක් කෝපිවලින් සමන්විත වූ අතර, එවැනි සියලුම අපනයන වාර්ෂිකව ඇමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 20ක් පමණ වේ.[211] 2017 වසරේ සංචාරකයින් 75,000ක් මෙරටට පැමිණ ඇත.[212]

ජනවිකාශනය

සංස්කරණය
 
ජනගහන පිරමීඩය

නැගෙනහිර ටිමෝරයේ 2015 සංගණනයේදී 1,183,643 ජනගහනයක් වාර්තා විය. ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් ජීවත් වන්නේ සියලුම නාගරික ප්‍රදේශ පිහිටා ඇති වෙරළ තීරයේ ය.[213]  නාගරික ප්‍රදේශවල අයට සාමාන්‍යයෙන් විධිමත් අධ්‍යාපනය, රැකියා අපේක්ෂාවන් සහ සෞඛ්‍ය සේවා ඇත. ප්‍රබල ස්ත්‍රී පුරුෂ විෂමතාවයක් රට පුරා පවතින අතර නාගරික ප්‍රාග්ධනයේ එය එතරම් දරුණු නොවේ. ධනවත් සුළුතරය බොහෝ විට සෞඛ්‍ය හා අධ්‍යාපන කටයුතු සඳහා විදේශගත වේ.[214]  ජනගහනය තරුණ වන අතර මධ්‍ය අගය වයස අවුරුදු 20ට අඩුය.[215]  විශේෂයෙන්ම ජනගහනයෙන් විශාල ප්‍රතිශතයක් (2015 දී 45%ක් පමණ) වයස් 15 සහ 24 අතර පිරිමින් වේ. එය ලොව තුන්වන විශාලතම තරුණ පිරිමි කොට්ඨාශය වේ.[216]

සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා 2021 දී ජාතික අයවැයෙන් 6%ක් වෙන් කෙරිණි.[217] 1990 සිට 2019 දක්වා ආයු අපේක්ෂාව 48.5 සිට 69.5 දක්වා ඉහළ ගියේය. 2000 සහ 2010 අතර අපේක්ෂිත පාසල් වසර 9.8 සිට 12.4 දක්වා ඉහළ ගිය අතර පාසල් අධ්‍යාපනයේ මධ්‍යන්‍ය වසර 2.8 සිට 4.4 දක්වා ඉහළ ගියේය. මේවා සඳහා 2010 සිට ප්‍රගතිය සීමා වී ඇත. ඒක පුද්ගල දළ ජාතික ආදායම 2010 දී ඒ හා සමානව ඉහළ ගිය අතර එතැන් සිට අඩු වී ඇත.[218]  2016 වන විට නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ජනගහණයෙන් 45.8% දරිද්‍රතාවයට පත්ව ඇත. 16.3% දැඩි ලෙස දරිද්‍රතාවයට පත්ව ඇත.[219] නිදහස ලබන විට ලොව ඉහළම අගය වූ 7.8ක් වූ සාඵල්‍යතා අනුපාතය,[220]2016 වන විට 4.2 දක්වා අඩු විය. එය ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල සහ දුප්පත්[221]  සහ අඩු සාක්ෂරතා සහිත කුටුම්භ අතරට සාපේක්ෂව ඉහළ ය.[222] 2016 වන විට, සාමාන්‍ය කුටුම්භ ප්‍රමාණය 5.3ක් වූ අතර, වයස අවුරුදු 15ට අඩු පුද්ගලයින්ගෙන් 41%ක් සහ කාන්තාවන් ප්‍රධානත්වය දරන පවුල් 18%කි.[223]  ළදරු මරණ අනුපාතය 1,000කට 30ක් වූ අතර, එය 2003දී අගය වන 1,000කට 60 සිට අඩු විය.[224]  වයස අවුරුදු 5 ට අඩු ළමුන්ගෙන් 46% ක් 2010 දී 58% සිට අඩු වර්ධනයක් පෙන්නුම් කර ඇත. එම කාලය තුළ වැඩ කරන වයසේ වැඩිහිටි තරබාරුකම 5% සිට 10% දක්වා වැඩි විය. 2016 වන විට ළමුන්ගෙන් 40% ක්, කාන්තාවන්ගෙන් 23% ක් සහ පිරිමින්ගෙන් 13% ක් රක්තහීනතාවයෙන් පෙලේ.[225]

 
නැගෙනහිර ටිමෝරය හි විශාලතම නගර
ස්ථානය මහ නගර සභා ජනගහණය
 
දිලි
 
බවුකාවු 		1 දිලි දිලි 244,584
2 බවුකාවු බවුකාවු 17,357
3 මලියානා බොබොනාරෝ 12,787
4 ලොස්පාලෝස් ලෝටම් 12,471
5 පැන්ටේ මැකසාර් ඔකුස්ස් 12,421
6 සුආයි කෝවා ලීමා 9,130
7 එර්මෙරා එර්මෙරා 8,045
8 සේම් මනුෆාහි 7,332
9 වික්කේ වික්කේ 6,530
10 අයිනාරෝ අයිනාරෝ 6,250

ජනවාර්ගිකත්වය සහ භාෂාව

සංස්කරණය
 
නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ප්‍රධාන භාෂා කණ්ඩායම්

ජනවාර්ගික පසුබිම සහ භාෂාමය කණ්ඩායම ටිමෝරියානු ප්‍රජාවන් පැහැදිලිව නිර්වචනය නොකරයි, මෙම පුළුල් කණ්ඩායම් තුළ බොහෝ ප්‍රජාවන් සහ ජනවාර්ගික සහ භාෂාමය කණ්ඩායම් අතර අතිච්ඡාදනය සහ දෙමුහුන් සහිත බොහෝ ප්‍රදේශ ඇත.[226] පූජනීය නිවස අනුබද්ධය සමඟ අන්තර් සම්බන්ධිත පවුල් සබඳතා සහ සම්භවය, අනන්‍යතාවයේ වඩා වැදගත් දර්ශකයකි.[227] සෑම පවුල් කණ්ඩායමක්ම සාමාන්‍යයෙන් තනි භාෂාවකින් හෝ උපභාෂාවකින් හඳුනා ගනී.[228] මෙම අතිවිශාල දේශීය විචලනය මනසේ තබාගෙන, නැගෙනහිර (බකාවු, ලෝටම්, සහ වික්කේ මහ නගර සභා) සහ රටේ බටහිර අතර පුළුල් සංස්කෘතික සහ අනන්‍යතා වෙනසක් ඇත, එය භාෂාමය සහ වාර්ගික වෙනස්කම්වලට වඩා ඉතිහාසයේ සිට එන්නකි,[229]  එය භාෂා කණ්ඩායම් දෙක සමඟ ඉතා ලිහිල් ලෙස සම්බන්ධ වේ.[230] මිශ්‍ර පෘතුගීසි සහ දේශීය සම්භවයක් ඇති කුඩා මෙස්ටිකෝ ජනගහනයක් ඇත.[231] කුඩා චීන සුළුතරයක් සිටින අතර ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් හක්කා වේ.[232][233] බොහෝ චීන ජාතිකයින් 1970 ගණන්වල මැද භාගයේදී පිටව ගිය නමුත් ඉන්දුනීසියානු ආක්‍රමණය අවසන් වීමෙන් පසු සැලකිය යුතු පිරිසක් නැගෙනහිර ටිමෝරයටද ආපසු පැමිණ ඇත.[234] නැඟෙනහිර ටිමෝරයේ කුඩා ප්‍රජාවක් සිටින ටිමෝර් ඉන්දියානු, විශේෂයෙන් ගෝවන් සම්භවයක්,[235] මෙන්ම අප්‍රිකාවෙන් සහ යේමනයේ ඓතිහාසික සංක්‍රමණයන් ද ඇත.[236]

දිවයිනේ විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වල මිශ්‍ර මූලාරම්භය පිළිබිඹු කරමින් දේශීය භාෂාවන්, භාෂා පවුල් දෙකකට අයත් වේ. ඒ ඔස්ට්‍රොනීසියානු සහ පැපුවාන් ය.[237] ඒවා වර්ගීකරණය කරන ආකාරය අනුව, දේශීය භාෂා 19ක්, උපභාෂා 30ක් දක්වා වර්ගීකරණය වේ.[238]  ටෙටම් හැරුණු විට, ජනවාර්ගික විද්‍යාව අනුව පහත සඳහන් දේශීය භාෂා ලැයිස්තුගත කරයි. ඇඩබේ, බයිකෙනෝ, බුනක්, ෆාටලුකු, ගලෝලි, හබුන්, හඳුනාගැනීම, කයිරුයි-මිඩිකි, කෙමාක්, ලකලෙයි, මකාසේ, මකුවා, මාම්බේ, නවෙටි , ටුකුඩේ සහ වයිමා.[239] අන්තරායේ ඇති ලෝක භාෂා සිතියමට අනුව, නැගෙනහිර ටිමෝරයේ වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති භාෂා හයක් ඇත. ඒ ඇඩබේ, හබුන්, කයිරුයි-මිඩිකි, මකුවා, නවෙටි සහ වයිමා.[240] විශාලතම මැලේ-පොලිනීසියානු කණ්ඩායම වන්නේ ටෙටම් ය,[241] ඔවුන් බොහෝ දුරට දිලි හෝ බටහිර මායිම අවට පදිංචිවී සිටියි. 40,000 කට වඩා වැඩි ස්වදේශික කථිකයන් සිටින අනෙකුත් මැලේ-පොලිනීසියානු භාෂා වන්නේ දිලිට දකුණින් මධ්‍යම කඳුකරයේ ජනතාව භාවිතා කරන මාම්බා යි, ඔකූස්හි ජනතාව භාවිතා කරන බයිකෙනෝ, වයඹ අභ්‍යන්තරයේ ජනතාව භාවිතා කරන කෙමාක් සහ වයඹ වෙරළ තීරයේ ජනතාව භාවිතා කරන ටොකෝඩේ ය.[242][243] කථා කරන ප්‍රධාන පැපුවාන් භාෂා වන්නේ ටිමෝරයේ මධ්‍යයේ ජනතාව භාවිතා කරන බුනැක්, විශේෂයෙන් බොබොනාරෝ මහ නගර සභාව තුළ, නැගෙනහිර බෝකාවු සහ වික්කේ මහ නගරවල ජනතාව භාවිතා කරන මකාසේ සහ නැගෙනහිර ලවුටම් මහ නගර සභාවේ ජනතාව භාවිතා කරන ෆටලුකු ය.[244]  2015 සංගණනයට අනුව වඩාත් බහුලව කතා කරන මව් භාෂා වන්නේ ටෙටම් ප්‍රස (ජනගහනයෙන් 30.6% සඳහා මව් භාෂාව), මාම්බායි (16.6%), මකාසායි (10.5%), ටෙටම් ටෙරික් (6.05%), බයිකේනු (5.87%), කෙමාක් (5.85%), බුනාක් (5.48%), ටොකෝඩේ (3.97%), ෆටලුකු (3.52%) සහ අනෙකුත් දේශීය භාෂා 10.47% ක් වන අතර, ජනගහනයෙන් 1.09% ක් දේශීය වශයෙන් විදේශීය භාෂා කතා කරයි[245]

නැගෙනහිර ටිමෝරයේ නිල භාෂා දෙක පෘතුගීසි සහ ටෙටම් වේ. ඊට අමතරව ඉංග්‍රීසි සහ ඉන්දුනීසියානු භාෂා ව්‍යවස්ථාවෙන් "වැඩ කරන භාෂා" ලෙස නම් කර ඇත.[246][247]  මෙය අවසාන දිනයක් නියම නොකරන අවසාන සහ සංක්‍රාන්ති විධිවිධාන තුළ වේ. 2012 දී, 35% කට පෘතුගීසි භාෂාව කතා කිරීමට, කියවීමට සහ ලිවීමට හැකිය, එය 2006 එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වාර්තාවට වඩා 5% ක සැලකිය යුතු ලෙස ඉහළ යාමකි. පෘතුගීසි දැන් ටිමෝරයේ ප්‍රධාන රාජ්‍ය භාෂාව බවට පත් කර ඇති බැවින් ප්‍රකෘතිමත් වෙමින් පවතින අතර බොහෝ පාසල්වල උගන්වනු ලැබේ.[248][249] රජයේ තොරතුරු සඳහා සහ අධිකරණ පද්ධතිය තුළ පෘතුගීසි භාෂාව භාවිතා කිරීම එය කතා නොකරන අයට ප්‍රවේශ වීමට යම් බාධාවක් සපයයි.[250] ටෙටම් ද රටේ සෑම කෙනෙකුටම තේරෙන්නේ නැත.[251] පෘතුගීසි භාෂාවේ නිරීක්ෂණාගාරයට අනුව, නැගෙනහිර ටිමෝර් සාක්ෂරතා අනුපාතය ටෙටම් භාෂාවෙන් 77.8%, ඉන්දුනීසියානු භාෂාවෙන් 55.6% සහ පෘතුගීසි භාෂාවෙන් 39.3% ක් වූ අතර ප්‍රාථමික සාක්ෂරතා අනුපාතය 2009 දී 73% සිට 2012 දී 83% දක්වා වැඩි විය.[252] 2015 සංගණනයට අනුව වයස අවුරුදු 14 ත් 24 ත් අතර ජනගහනයෙන් 50% කට පෘතුගීසි භාෂාව කතා කිරීමට සහ තේරුම් ගැනීමට හැකිය.[253] 2015 සංගණනයට අනුව වයස අවුරුදු පහට වැඩි අයගෙන් 15% ක් පමණ ඉංග්‍රීසි භාෂාව සාක්ෂරතාවයෙන් යුක්ත විය.[254]

අධ්‍යාපනය

සංස්කරණය
 
එස්කෝලා පෘතුගීසි රූයි සිනාට්ටි,  දිලි හි පෘතුගීසි පාසල

නැගෙනහිර ටිමෝරයේ වැඩිහිටි සාක්ෂරතා අනුපාතය 2010 දී 58.3% ක් වූ අතර එය 2001 දී 37.6% ක් විය.[255] පෘතුගීසි පාලනය අවසානයේ සාක්ෂරතාවය 5%ක් විය.[256] 2021 වන විට එය වැඩිහිටියන් අතර 68%ක් වූ අතර වයස අවුරුදු 15-24 අතර කාන්තාවන් 84%ක්ද පිරිමි ඊට වඩා තරමක් ඉහළ අගයක් විය.[257] පිරිමි ළමයින්ට වඩා ගැහැනු ළමයින් වැඩි ප්‍රමාණයක් පාසල් යන නමුත් සමහරු වැඩිවිය පැමිණීමත් සමඟ පාසල් හැර යයි.[258]  2016 වන විට වැඩ කරන වයසේ කාන්තාවන්ගෙන් 22% ක් (15-49) සහ වැඩ කරන වයසේ පිරිමින්ගෙන් 19% කට අධ්‍යාපනයක් නොතිබුණි, කාන්තාවන්ගෙන් 15% ක් සහ පිරිමින්ගෙන් 18% ක් යම් ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනයක් ලබා ඇත, කාන්තාවන් 52% ක් සහ පිරිමින්ගෙන් 51% ක් ද්විතීයික අධ්‍යාපනය ලබා ඇත.කාන්තාවන්ගෙන් 11%ක් සහ පිරිමින්ගෙන් 12%ක් උසස් අධ්‍යාපනය ලබා ඇත. සමස්තයක් වශයෙන්, කාන්තාවන්ගෙන් 75%ක් සහ පිරිමින්ගෙන් 82%ක් සාක්ෂරතාවයෙන් යුක්ත විය. [259] ද්‍රව්‍යවල සහ ඉගැන්වීම්වල ගුණාත්මක භාවය බොහෝ විට දුර්වල වුවද ප්‍රාථමික පාසල් රට පුරා පවතී. ද්විතීයික පාසල් සාමාන්‍යයෙන් නාගරික අගනගරවලට සීමා වේ. අධ්‍යාපනයට ජාතික අයවැයෙන් 10% ක් වෙන්කර ගනී.[260]  රටේ විශ්ව විද්‍යාල හතරක් ඇති අතර ප්‍රධාන විශ්ව විද්‍යාලය වන්නේ නැගෙනහිර ටිමෝරයේ ජාතික විශ්ව විද්‍යාලයයි.[261]

නිදහසින් පසු, ඉන්දුනීසියානු සහ ටෙටම් යන භාෂා දෙකම උපදේශන මාධ්‍ය ලෙස අහිමි වී ඇති අතර පෘතුගීසි භාෂාව වැඩි වී ඇත. 2001 දී ප්‍රාථමික පාසලෙන් 8.4% ක් සහ ද්විතීයික පාසල් සිසුන්ගෙන් 6.8% ක් පෘතුගීසි මාධ්‍ය පාසලකට ගියහ. 2005 වන විට මෙය ප්‍රාථමික පාසල් සඳහා 81.6% දක්වාද ද්විතීයික පාසල් සඳහා 46.3% ක් දක්වාද වැඩි විය.[262] ඉන්දුනීසියානු භාෂාව කලින් අධ්‍යාපනයේ සැලකිය යුතු කාර්යභාරයක් ඉටු කළ අතර, සියලුම ද්විතීයික පාසල් සිසුන්ගෙන් 73.7% ක් විසින් ඉගැන්වීමේ මාධ්‍යයක් ලෙස භාවිතා කරන ලදී. නමුත් 2005 වන විට පෘතුගීසි භාෂාව බවුකාවු, මනාටුටෝ සහ අගනුවර දිස්ත්‍රික්කයේ බොහෝ පාසල්වල භාවිතා කරන ලදී.[263] නැගෙනහිර ටිමෝරයේ රජයේ පාසල්වලින් 3%කට පමණ පෘතුගාලය සහාය ලබා දෙයි. නාගරික ප්‍රදේශවල ඒවා කෙරෙහි අවධානය යොමු කර පෘතුගීසි භාෂාව භාවිතය තවදුරටත් දිරිමත් කරයි.[264]

ආගම

සංස්කරණය
 
විකෝකෝ හි ඉග්‍රේජා ඩ ඉමකුලාඩා කොන්සිකාවෝ පල්ලිය

නැඟෙනහිර ටිමෝරයේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ආගමික නිදහස සහ පල්ලිය සහ රාජ්‍යය වෙන් කිරීම පිළිබඳ මූලධර්ම ඇතුළත් කරන අතර, 45 කොමා 1 (45,1) වගන්තියේ පූර්විකාවේ "ජාතික විමුක්ති ක්‍රියාවලියට කතෝලික පල්ලියේ සහභාගීත්වය" පිළිගනී.[265] නිදහස ලැබීමෙන් පසු, එම රට පිලිපීනය හා සම්බන්ධ වී ආසියාවේ ප්‍රධාන වශයෙන් රෝමානු කතෝලික ප්‍රාන්ත දෙක බවට පත් විය, නමුත් නැගෙනහිර ඉන්දුනීසියාවේ ෆ්ලෝරස් සහ බටහිර නිව්ගිනියාවේ සමහර ප්‍රදේශවල ද රෝමානු කතෝලික බහුතරයක් ඇත.[266][267]

2015 සංගණනයට අනුව, ජනගහනයෙන් 97.57% ක් කතෝලික, 1.96% ක් රෙපරමාදු, 0.24% ක් මුස්ලිම්, 0.08% ක් සම්ප්‍රදායික, 0.05% ක් බෞද්ධ, 0.02% ක් හින්දු, 0.08% ක් වෙනත් ආගම් ලෙසය. ජනවිකාස සහ සෞඛ්‍ය සමීක්ෂණ වැඩසටහන මගින් 2016 කරන ලද සමීක්ෂණයකින් පෙන්නුම් කළේ ජනගහනයෙන් කතෝලිකයන් 98.3%ක්, රෙපරමාදු භක්තිකයන් 1.2% ක් සහ මුස්ලිම්වරුන් 0.3%ක් සිටින බවයි.[268]

පල්ලි සංඛ්‍යාව 1974 දී 100 සිට 1994 දී 800 දක්වා වැඩි විය.[269] ඉන්දුනීසියානු පාලනය යටතේ පල්ලියේ සාමාජිකත්වය සැලකිය යුතු ලෙස වර්ධනය වී ඇති අතර ඉන්දුනීසියාවේ රාජ්‍ය මතවාදය වන පංචසිල නොහොත් සියලු පුරවැසියන් එක දෙවියෙකු විශ්වාස කළ යුතු අතර සම්ප්‍රදායික විශ්වාසයන් හඳුනා නොගනී. නැගෙනහිර ටිමෝරයේ සජීවී විශ්වාස පද්ධති, ඉන්දුනීසියාවේ ව්‍යවස්ථාමය ඒකදේවවාදයට නොගැලපෙන අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ක්‍රිස්තියානි ආගමට සමූහ වශයෙන් පරිවර්තනය විය. පෘතුගීසි පූජකවරුන් වෙනුවට ඉන්දුනීසියානු පූජකවරුන් ආදේශ කරන ලද අතර ලතින් සහ පෘතුගීසි ස්කන්ධය ඉන්දුනීසියානු ජනකාය මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය විය.[270] 1975 ආක්‍රමණය වන විට නැඟෙනහිර ටිමෝර ජාතිකයන්ගෙන් 20%ක් පමණක් තමන් කතෝලිකයන් ලෙස හැඳින්වූ අතර, ආක්‍රමණයෙන් පසු පළමු දශකය අවසන් වන විට එම සංඛ්‍යාව 95% දක්වා ඉහළ ගියේය.[271][272] රෝමානු කතෝලික පල්ලිය, නැගෙනහිර ටිමෝරය රදගුරු පදවි තුනකට බෙදා ඇත. ඒ දිලි අගරදගුරු පදවිය, බවුකාව් රදගුරු පදවිය සහ මලියානා රදගුරු පදවිය ලෙසය[273] ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල, රෝමානු කතෝලික ආගම ප්‍රාදේශීය සජීවී විශ්වාසයන් සමග සමමුහුර්ත වී ඇත.[274] ඉන්දුනීසියාව සමඟ ඒකාබද්ධ වීමට ආධාර කරන්නන් අතර මෙම කණ්ඩායම් අසමානුපාතික ලෙස නියෝජනය වූ බැවින් 1999 සැප්තැම්බර් මාසයෙන් පසු රෙපරමාදු භක්තිකයන් සහ මුස්ලිම්වරුන්ගේ සංඛ්‍යාව සැලකිය යුතු ලෙස අඩු විය. 1999 සැප්තැම්බර් මාසයෙන් පසු පැවති රෙපරමාදු සභාවන්ගෙන් අඩකටත් වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් බටහිර ටිමෝරයේ රැඳී සිටි අය අතර බොහෝ රෙපරමාදු භක්තිකයන් ද විය.[275]

සංස්කෘතිය

සංස්කරණය
 
සාම්ප්‍රදායික ටිමෝර නර්තන ශිල්පීන්

නැඟෙනහිර ටිමෝරය තුළ ඇති බොහෝ සංස්කෘතීන්, එක් එක් කුඩා රාජධානිය තුළ වර්ධනය වන අනන්‍ය අනන්‍යතා සහ සම්ප්‍රදායන් සමඟ වත්මන් ජනගහනයට තුඩු දුන් ඔස්ට්‍රොනීසියානු සහ මෙලනේසියානු සංක්‍රමණ රැළි කිහිපයකින් පැන නගී. පෘතුගීසි බලධාරීන් සාම්ප්‍රදායික ව්‍යුහයන් මත ගොඩනැගුණු අතර, පෘතුගීසි බලපෑම පවතින දේශපාලන හා සමාජ ක්‍රමවලට මුසු කළේය.[276] කතෝලික පල්ලියේ පැවැත්ම විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් හරහා පොදු ලක්ෂ්‍යයක් නිර්මාණය කළේය. සෘජු පෘතුගීසි බලපෑම සීමා වුවද, පෘතුගීසි භාෂාව ද පොදු සම්බන්ධතා ලබා දුන්නේය.[277] ඉන්දුනීසියානු පාලනය යටතේ, කතෝලික හා පෘතුගීසි ආගමක සංස්කෘතික සබඳතා සදහා ප්‍රතිරෝධයක් දියත් කළේය. ඒ අතරම, ඉන්දුනීසියානු සංස්කෘතික බලපෑම පාසල් සහ පරිපාලනය හරහා ව්‍යාප්ත විය.[278]

ඉන්දුනීසියානුවන් යටපත් කිරීමට ගත් උත්සාහයන් හමුවේ සාම්ප්‍රදායික විශ්වාසයන් ආරක්ෂා කිරීම රටේ ජාතික අනන්‍යතාවය නිර්මාණය කිරීම හා සම්බන්ධ විය.[279] මෙම ජාතික අනන්‍යතාවය මතුවීමට පටන් ගත්තේ පෘතුගීසි පාලනයේ අවසානයේ සහ ඉන්දුනීසියානු පාලන සමයේදී පමණි.[280] සිවිල් අනන්‍යතාවයක් වර්ධනය වීමට පටන් ගත් අතර, ජාතික මට්ටමේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා වූ උද්‍යෝගය තුලින් වඩාත් පැහැදිලිව ප්‍රකාශ විය[281]  සහ ප්‍රතිරෝධක ආඛ්‍යාන වලින් සංවර්ධන වෙත මාරුවීම දේශපාලනය තුල පිලිබිඹු විය.[282] අගනුවර වඩාත් විශ්වීය සංස්කෘතියක් වර්ධනය කර ඇති අතර ග්‍රාමීය ප්‍රදේශ ශක්තිමත් සම්ප්‍රදායික භාවිතයන් පවත්වාගෙන යයි.[283] විශේෂයෙන්ම දිලී නාගරික ප්‍රදේශවලට අභ්‍යන්තර සංක්‍රමණය මෙම ප්‍රදේශ සහ ග්‍රාමීය අභ්‍යන්තර ප්‍රදේශ අතර සංස්කෘතික සම්බන්ධතා ඇති කරයි. නාගරික ප්‍රදේශවල සිටින අය බොහෝ විට නිශ්චිත ග්‍රාමීය ප්‍රදේශයක් සමඟ දිගටම හඳුනාගෙන සිටිති, ඒ අතර දිලිහි උපන්, පරම්පරා කිහිපයක් ඇති අය පවා සිටී.[284]

බොහෝ වාර්ගික සහ භාෂාමය කණ්ඩායම් සිටීමෙන් අදහස් වන්නේ රට පුරා සංස්කෘතික භාවිතයන් වෙනස් වේ.[285] දේශපාලන නායකයන් අධ්‍යාත්මික බලයක් ඇති අය ලෙස සැලකූ ඓතිහාසික සමාජ ව්‍යුහයන් සහ භාවිතයන් මෙම භාවිතයන් මගින් පිළිබිඹු කරයි. මුතුන් මිත්තන් නායකත්වයේ වැදගත් අංගයක් වූ අතර, මුතුන් මිත්තන් සංස්කෘතික භාවිතයන්හි වැදගත් අංගයක් විය. නායකයින් බොහෝ විට ඉඩම් පරිහරණය කෙරෙහි බලපෑම් ඇති කළ අතර, මෙම නායකයින් අද ඉඩම් ආරවුල් සහ ප්‍රජා භාවිතයේ වෙනත් අංශවල අවිධිමත් කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි. වැදගත් සාම්ප්‍රදායික සංකල්පයක් වන්නේ ලුලික් නොහොත් පූජනීයත්වයයි. සමහර ලුලික් උත්සව සජීවී විශ්වාසයන් පිළිබිඹු කරයි. උදාහරණයක් ලෙස රට පුරා වෙනස් වන පේන කීම උත්සව හරහා ඒවා පිළිබිඹු වේ. පූජනීය තත්ත්වය පවුල් තුළ සම්ප්‍රේෂණය වූ පෘතුගීසි කොඩි වැනි වස්තූන් සමඟ ද සම්බන්ධ විය හැක.[286]

 
ලොස්පාලෝස් හි පූජනීය නිවස (ලී ටෙයිනු).

ප්‍රජා ජීවිතය පූජනීය නිවාස (උමා ලුලික්) වටා කේන්ද්‍රගත වී ඇත. එක් එක් ප්‍රජාව සඳහා නියෝජිත සංකේතයක් සහ හඳුනාගැනීමක් ලෙස සේවය කරන භෞතික ව්‍යුහයන් වේ.[287] ඉන්දුනීසියානු හමුදා විසින් සිදු කරන ලද පුලුල් විනාශයෙන් පසුව බොහෝ ඒවා මිල අඩු, නවීන ද්‍රව්‍ය වලින් නැවත ගොඩනගා ඇතත්, මෙම නිවාසවල වාස්තුවිද්‍යාත්මක විලාසය රටේ විවිධ ප්‍රදේශ අතර වෙනස් වේ.[288] නිවාස, සංකල්පයක් ලෙස භෞතික වස්තුවෙන් ඔබ්බට අවට ප්‍රජාව දක්වා විහිදේ.[289] ඥාතිත්ව පද්ධති නිවාස තුළ සහ නිවාස අතර පවතී. ඓතිහාසික වශයෙන් වැදගත් පවුල් වලින් පැවත එන සාම්ප්‍රදායික නායකයින් යුක්තිය පසිඳලීමේ සහ ප්‍රජාවන් අතර වෙනස් වන ක්‍රම මගින් ආරවුල් විසඳීමේ ප්‍රධාන භූමිකාවන් රඳවා ගනී.[290] එවැනි නායකයින් බොහෝ විට නිල නායකත්ව තනතුරුවලට තේරී පත් වන අතර, නූතන දේශපාලන තත්ත්වය සමඟ සංස්කෘතික හා ඓතිහාසික තත්ත්වයට සම්බන්ධ වේ.[291] වාර්ගික නිවසක කොටසක් වීමේ සංකල්පය ජාතිය දක්වා ව්‍යාප්ත කර ඇති අතර, පාර්ලිමේන්තුව ජාතික පූජනීය මන්දිරය ලෙස ක්‍රියා කරයි.[292] 

දිවයිනේ විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් පුරා කලා ශෛලීන් වෙනස් වේ.කෙසේ වෙතත්, විශාල සතුන් සහ විශේෂිත ජ්‍යාමිතික රටා වැනි සමාන කලාත්මක මෝස්තරයන් දිවයින පුරා පවතී. සමහර කලාවන් සාම්ප්‍රදායිකව විශේෂිත ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවයන් හා සම්බන්ධ වේ.[293] නිදසුනක් වශයෙන්, දිවයින පුරා සම්ප්‍රදායික ජීවිතය තුළ පුළුල් කාර්යභාරයක් ඉටු කරන තායිස් රෙදිපිළි සම්ප්‍රදායිකව කාන්තාවන් අතින් වියන ලද ඒවා වේ.[294] විවිධ ටයිස් රටා විවිධ ප්‍රජාවන් හා වඩාත් පුළුල් ලෙස භාෂාමය කණ්ඩායම් සමඟ සම්බන්ධ වේ.[295] මධ්‍යම දිලිහි බොහෝ ගොඩනැගිලි ඓතිහාසික පෘතුගීසි ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය පවත්වාගෙන යයි.[296]

සාම්ප්‍රදායික වැදගත් චාරිත්‍ර බොහෝ විට නවීන අංග සමඟ මිශ්‍ර කර ඇත.[297] දිගු කතන්දර හෝ කවි කීමට හැකි පුද්ගලයන් තුළ ශක්තිමත් වාචික ඉතිහාසයක් ඉස්මතු වේ.[298] මෙම ඉතිහාසය, නොහොත් ලියා නයින් මගින් සම්ප්‍රදායික දැනුම සම්ප්‍රේෂණය විය.[299]  ප්‍රබල කවි සම්ප්‍රදායක් පවතී.[300] නිදසුනක් වශයෙන්, අගමැති සනානා ගුස්මාඕ "කවි රණකාමියා" යන විරුදාවලිය දිනාගත් කීර්තිමත් කවියෙකි.[301]

යොමු කිරීම්

සංස්කරණය
  1. ^ "Nationality, Citizenship, and Religion". Government of Timor-Leste. 25 October 2015. 14 July 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2020.
  2. ^ Hicks, David (15 September 2014). Rhetoric and the Decolonization and Recolonization of East Timor. Routledge. ISBN 9781317695356 – via Google Books.
  3. ^ Adelman, Howard (28 June 2011). No Return, No Refuge: Rites and Rights in Minority Repatriation. Columbia University Press. ISBN 9780231526906 – via Google Books.
  4. ^ Shoesmith, Dennis (2003). "Timor-Leste: Divided Leadership in a Semi-Presidential System". Asian Survey. 43 (2): 231–252. doi:10.1525/as.2003.43.2.231. April 14, 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය November 8, 2022. The semi-presidential system in the new state of Timor-Leste has institutionalized a political struggle between the president, Xanana Gusmão, and the prime minister, Mari Alkatiri. This has polarized political alliances and threatens the viability of the new state. This paper explains the ideological divisions and the history of rivalry between these two key political actors. The adoption of Marxism by Fretilin in 1977 led to Gusmão's repudiation of the party in the 1980s and his decision to remove Falintil, the guerrilla movement, from Fretilin control. The power struggle between the two leaders is then examined in the transition to independence. This includes an account of the politicization of the defense and police forces and attempts by Minister of Internal Administration Rogério Lobato to use disaffected Falintil veterans as a counterforce to the Gusmão loyalists in the army. The December 4, 2002, Dili riots are explained in the context of this political struggle.
  5. ^ "Population by Age & Sex". Government of Timor-Leste. 25 October 2015. 25 January 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2020.
  6. ^ a b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2019.
  7. ^ "Gini Index coefficient". CIA World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2021.
  8. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2020.
  9. ^ "tetun.org". tetun.org.
  10. ^ "UNGEGN list of country names" (PDF). United Nations Group of Experts on Geographical Names. 2–6 May 2011. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2016.
  11. ^ "Constituição da República Democrática de Timor" (PDF). Government of Timor-Leste. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  12. ^ "Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste" (PDF). Government of Timor-Leste. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  13. ^ Amy Ochoa Carson (2007). "East Timor's Land Tenure Problems: A Consideration of Land Reform Programs in South Africa and Zimbabwe" (PDF). Indiana International & Comparative Law Review. 17 (2): 395. doi:10.18060/17554.
  14. ^ "Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste" (PDF). Government of Timor-Leste. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  15. ^ "Constituição da República Democrática de Timor" (PDF). Government of Timor-Leste. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  16. ^ "Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste" (PDF). Government of Timor-Leste. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  17. ^ "TL". ISO. සම්ප්‍රවේශය 24 October 2022.
  18. ^ Marwick, Ben; Clarkson, Chris; O'Connor, Sue; Collins, Sophie (2016). "Early Modern Human Lithic Technology from Jerimalai, East Timor". Journal of Human Evolution (Submitted manuscript). 101: 45–64. doi:10.1016/j.jhevol.2016.09.004. PMID 27886810.
  19. ^ "Lesson 1 (First Part): Population Settlements in East Timor and Indonesia". University of Coimbra. 2 February 1999 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  20. ^ Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories. New Haven and London: Yale University Press. pp. 378. ISBN 978-0-300-10518-6.
  21. ^ O’Connor, Sue (2015). "Rethinking the Neolithic in Island Southeast Asia, with Particular Reference to the Archaeology of Timor‑Leste and Sulawesi". Archipel. 90. doi:10.4000/archipel.362. S2CID 204467392.
  22. ^ Donohue, Mark; Denham, Tim (April 2010). "Farming and Language in Island Southeast Asia Reframing Austronesian History". Current Anthropology. 51 (2): 223–256. doi:10.1086/650991. S2CID 4815693.
  23. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  24. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  25. ^ Schwarz, A. (1994). A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s. Westview Press. p. 198-199. ISBN 978-1-86373-635-0.
  26. ^ Paulino, Vincente (2011). "Remembering the Portuguese Presence in Timor and its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity". In Jarnagin, Laura (ed.). Culture and Identity in the Luso-Asian World. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9789814345507.
  27. ^ Leibo, Steven (2012), East and Southeast Asia 2012 (45 ed.), Lanham, MD: Stryker Post, pp. 161–165,
    ISBN 978-1-6104-8885-3
    , https://archive.org/details/isbn_9781610488853/page/161     
  28. ^ Paulino, Vincente (2011). "Remembering the Portuguese Presence in Timor and its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity". In Jarnagin, Laura (ed.). Culture and Identity in the Luso-Asian World. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9789814345507.
  29. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  30. ^ Paulino, Vincente (2011). "Remembering the Portuguese Presence in Timor and its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity". In Jarnagin, Laura (ed.). Culture and Identity in the Luso-Asian World. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9789814345507.
  31. ^ "The Portuguese Colonization and the Problem of East Timorese Nationalism". 23 November 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  32. ^ Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. p. 8.
  33. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  34. ^ Villiers, John (July 1994). "The Vanishing Sandalwood of Portuguese Timor". Itinerario. 18 (2): 89–93. doi:10.1017/S0165115300022518. S2CID 162012899.
  35. ^ Schwarz, A. (1994). A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s. Westview Press. p. 198-199. ISBN 978-1-86373-635-0.
  36. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  37. ^ "Department of Defence (Australia), 2002, "A Short History of East Timor"". 3 January 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2007. සැකිල්ල:Retrieved
  38. ^ "Operations and Evacuation of the 2/4th". Western Australian Museum. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2022.
  39. ^ Levi, Werner (17 July 1946). "Portuguese Timor and the War". Far Eastern Survey. 15 (14): 221–223. doi:10.2307/3023062. JSTOR 3023062.
  40. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  41. ^ "About Timor-Leste > Brief History of Timor-Leste: A History". Timor-Leste.gov.tl. 29 October 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  42. ^ Ricklefs, M. C. (1991). A History of Modern Indonesia since c.1300, Second Edition. MacMillan. p. 301. ISBN 978-0-333-57689-2.
  43. ^ Jardine, pp. 50–51.
  44. ^ "Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste – Districts". Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. 21 March 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2011.
  45. ^ "Chega! The report of the commission for reception, truth, and reconciliation Timor-Leste". reliefweb. 28 November 2005. සම්ප්‍රවේශය 24 October 2022.
  46. ^ Benetech Human Rights Data Analysis Group (9 February 2006). "The Profile of Human Rights Violations in Timor-Leste, 1974–1999". A Report to the Commission on Reception, Truth and Reconciliation of Timor-Leste. Human Rights Data Analysis Group (HRDAG). pp. 2–4. 22 February 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  47. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  48. ^ Lutz, Nancy Melissa (20 November 1991). "Colonization, Decolonization and Integration: Language Policies in East Timor, Indonesia". Australian National University. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2022.
  49. ^ Niner, Sarah (2000). "A long journey of resistance: The origins and struggle of the CNRT". Bulletin of Concerned Asian Scholars. 32 (1–2): 11–18. doi:10.1080/14672715.2000.10415775. ISSN 0007-4810. S2CID 147535429.
  50. ^ Niner, Sarah (2000). "A long journey of resistance: The origins and struggle of the CNRT". Bulletin of Concerned Asian Scholars. 32 (1–2): 11–18. doi:10.1080/14672715.2000.10415775. ISSN 0007-4810. S2CID 147535429.
  51. ^ "Howard pushed me on E Timor referendum: Habibie". ABC News (ඕස්ට්‍රේලියානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2008-11-15. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-08.
  52. ^ United States Congress House Committee on International Relations Subcommittee on Asia and the Pacific; United States Congress Senate Committee on Foreign Relations Subcommittee on East Asian and Pacific Affairs (2000). East Timor: A New Beginning? : Joint Hearing Before the Subcommittee on Asia and the Pacific of the Committee on International Relations, House of Representatives, and the Subcommittee on East Asian and Pacific Affairs of the Committee on Foreign Relations, United States Senate, One Hundred Sixth Congress, Second Session, February 10, 2000 (ඉංග්‍රීසි බසින්). U.S. Government Printing Office. pp. 51–53. ISBN 9780160607820. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2020.
  53. ^ "One Man's Legacy in East Timor". thediplomat.com. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2020.
  54. ^ "United Nations Transitional Administration In East Timor – UNTAET". United Nations. සම්ප්‍රවේශය 17 July 2011.
  55. ^ Etan/Us (15 February 2000). "UN takes over East Timor command". Etan.org. සම්ප්‍රවේශය 17 July 2011.
  56. ^ "Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste" (PDF). Government of Timor-Leste. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  57. ^ Security Council (31 October 2001). "Council Endorses Proposal to Declare East Timor's Independence 20 May 2002". United Nations (Press release). සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  58. ^ "Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste" (PDF). Government of Timor-Leste. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  59. ^ "East Timor: More than 1,000 refugees return since beginning of month". ReliefWeb. 10 May 2002. සම්ප්‍රවේශය 13 February 2013.
  60. ^ Security Council (31 October 2001). "Council Endorses Proposal to Declare East Timor's Independence 20 May 2002". United Nations (Press release). සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  61. ^ "Constitution of the Democratic Republic of East Timor". refworld. 20 May 2002. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  62. ^ Aucoin, Louis; Brandt, Michele (1 April 2010). "East Timor's Constitutional Passage to Independence" (PDF). Framing the State in Times of Transition: Case Studies in Constitution Making. United States Institute of Peace. p. 254, 270. ISBN 978-1601270559.
  63. ^ "Unanimous Assembly decision makes Timor-Leste 191st United Nations member state" (Press release). United Nations. 27 September 2002. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2016.
  64. ^ "UN wraps up East Timor mission". ABC News (Australia). 30 December 2012.
  65. ^ "East Timor May Be Becoming Failed State". London. 13 January 2008. 13 January 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  66. ^ Ana Gomes (11 April 2007). "Delegation to Observe the Presidential Elections in the Democratic Republic of Timor-Leste" (PDF). European Parliament. සම්ප්‍රවේශය 24 October 2022.
  67. ^ Jose Cornelio Guterres (2008). "Timor-Leste: A Year of Democratic Elections". Southeast Asian Affairs: 359–372. JSTOR 27913367.
  68. ^ "Shot East Timor leader 'critical'". BBC News. 11 February 2008. සම්ප්‍රවේශය 17 July 2011.
  69. ^ "UN wraps up East Timor mission". ABC News (Australia). 30 December 2012.
  70. ^ "East Timor profile – Timeline". BBC News. 26 February 2018.
  71. ^ Roughneen, Simon (12 May 2018). "East Timor votes in second general election in 10 months". Nikkei Asia.
  72. ^ Cruz, Nelson de la (22 June 2018). "New East Timor PM pledges to bring unity after political deadlock". Reuters – via www.reuters.com.
  73. ^ France-Presse, Agence (20 April 2022). "Timor-Leste presidential election: José Ramos-Horta wins in landslide". the Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්).
  74. ^ Neto, Octávio Amorim; Lobo, Marina Costa (2010). "Between Constitutional Diffusion and Local Politics: Semi-Presidentialism in Portuguese-Speaking Countries". APSA 2010 Annual Meeting Paper. SSRN 1644026. සම්ප්‍රවේශය 6 May 2022.
  75. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  76. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  77. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  78. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  79. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  80. ^ "Timor-Leste". Freedom House. 2021. සම්ප්‍රවේශය 5 May 2022.
  81. ^ "Timor-Leste". Freedom House. 2021. සම්ප්‍රවේශය 5 May 2022.
  82. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  83. ^ Aurel Croissant; Rebecca Abu Sharkh (21 May 2020). "As Good as It Gets? Stateness and Democracy in East Timor". In Croissant, Aurel; Hellmann, Olli (eds.). Stateness and Democracy in East Asia. Cambridge University Press. ISBN 9781108495745.
  84. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  85. ^ Rui Graça Feijó (1 April 2015). "Timor-Leste: The Adventurous Tribulations of Local Governance after Independence". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 34 (1): 85–114. doi:10.1177/186810341503400104. S2CID 59459849.
  86. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  87. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  88. ^ "Timor-Leste Final Report Parliamentary Election 2012" (PDF). European Union Election Observation Mission. 2012. p. 9. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  89. ^ "Timor-Leste". Freedom House. 2021. සම්ප්‍රවේශය 5 May 2022.
  90. ^ "Timor-Leste". Freedom House. 2021. සම්ප්‍රවේශය 5 May 2022.
  91. ^ "Timor-Leste Final Report Parliamentary Election 2012" (PDF). European Union Election Observation Mission. 2012. p. 9. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  92. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  93. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  94. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  95. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  96. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  97. ^ Hynd, Evan (5 July 2012). "Timor's old guard marching on". Australian National University. සම්ප්‍රවේශය 1 May 2022.
  98. ^ Joao da Cruz Cardoso (27 April 2022). "Timor-Leste: The new president needs to tune in". The Interpreter. සම්ප්‍රවේශය 1 May 2022.
  99. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  100. ^ "Timor-Leste". Freedom House. 2021. සම්ප්‍රවේශය 5 May 2022.
  101. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  102. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  103. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  104. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  105. ^ "Timor-Leste". Freedom House. 2021. සම්ප්‍රවේශය 5 May 2022.
  106. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  107. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  108. ^ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). "Party Systems and Factionalism in Timor-Leste". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. S2CID 214341149.
  109. ^ "Diploma Ministerial No:199/GM/MAEOT/IX/09 de 15 de Setembro de 2009 Que fixa o número de Sucos e Aldeias em Território Nacional Exposição de motivos", Jornal da Républica, Série I, N.° 33, 16 de Setembro de 2009, 3588–3620, http://www.jornal.gov.tl/public/docs/2009/serie_1/serie1_no33.pdf 
  110. ^ "Diploma Ministerial No:199/GM/MAEOT/IX/09 de 15 de Setembro de 2009 Que fixa o número de Sucos e Aldeias em Território Nacional Exposição de motivos", Jornal da Républica, Série I, N.° 33, 16 de Setembro de 2009, 3588–3620, http://www.jornal.gov.tl/public/docs/2009/serie_1/serie1_no33.pdf 
  111. ^ Filomeno Martins (28 December 2021). "Government to officially declare Atauro Island as new municipality in january 2022". Tatoli. 2 July 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2022.
  112. ^ Simião, Daniel S.; Silva, Kelly (21 November 2020). "Playing with ambiguity: The making and unmaking of local power in postcolonial Timor-Leste". The Australian Journal of Anthropology. 31 (3): 333–346. doi:10.1111/taja.12377. S2CID 229471436.
  113. ^ Shoesmith, Dennis (July 2010). "Decentralisation and the Central State in Timor-Leste" (PDF). 18th Biennial Conference of the Asian Studies Association of Australia in Adelaide. සම්ප්‍රවේශය 12 May 2022.
  114. ^ Rui Graça Feijó (1 April 2015). "Timor-Leste: The Adventurous Tribulations of Local Governance after Independence". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 34 (1): 85–114. doi:10.1177/186810341503400104. S2CID 59459849.
  115. ^ Simião, Daniel S.; Silva, Kelly (21 November 2020). "Playing with ambiguity: The making and unmaking of local power in postcolonial Timor-Leste". The Australian Journal of Anthropology. 31 (3): 333–346. doi:10.1111/taja.12377. S2CID 229471436.
  116. ^ "Lei N.º 3/2014 de 18 de Junho Cria a Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e estabelece a Zona Especial de Economia Social de Mercado", Jornal da República, Série I, N.° 21, 18 de Junho de 2014, 7334–7341, http://www.mj.gov.tl/jornal/public/docs/2014/serie_1/SERIE1_NO_21.pdf 
  117. ^ Laura S. Meitzner Yoder (29 April 2016). "The formation and remarkable persistence of the Oecusse-Ambeno enclave, Timor". Journal of Southeast Asian Studies. 47 (2): 302–303. doi:10.1017/S0022463416000084. S2CID 156975625.
  118. ^ Filomeno Martins (28 December 2021). "Government to officially declare Atauro Island as new municipality in january 2022". Tatoli. 2 July 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2022.
  119. ^ Shoesmith, Dennis (July 2010). "Decentralisation and the Central State in Timor-Leste" (PDF). 18th Biennial Conference of the Asian Studies Association of Australia in Adelaide. සම්ප්‍රවේශය 12 May 2022.
  120. ^ Butterworth, David; Dale, Pamela (October 2010). "Articulations of Local Governance in Timor-Leste : Lessons for Local Development under Decentralization". World Bank. සම්ප්‍රවේශය 12 May 2022.
  121. ^ Rui Graça Feijó (1 April 2015). "Timor-Leste: The Adventurous Tribulations of Local Governance after Independence". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 34 (1): 85–114. doi:10.1177/186810341503400104. S2CID 59459849.
  122. ^ Rui Graça Feijó (1 April 2015). "Timor-Leste: The Adventurous Tribulations of Local Governance after Independence". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 34 (1): 85–114. doi:10.1177/186810341503400104. S2CID 59459849.
  123. ^ Simião, Daniel S.; Silva, Kelly (21 November 2020). "Playing with ambiguity: The making and unmaking of local power in postcolonial Timor-Leste". The Australian Journal of Anthropology. 31 (3): 333–346. doi:10.1111/taja.12377. S2CID 229471436.
  124. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  125. ^ Sahin, Selver B. (1 August 2014). "Timor-Leste's Foreign Policy: Securing State Identity in the Post-Independence Period". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 33 (2): 3–25. doi:10.1177/186810341403300201. S2CID 54546263.
  126. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  127. ^ Tansubhapol, Thanida (30 January 2011). "East Timor Bid to Join ASEAN Wins 'Strong Support'". Bangkok Post – via PressReader.
  128. ^ Sahin, Selver B. (1 August 2014). "Timor-Leste's Foreign Policy: Securing State Identity in the Post-Independence Period". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 33 (2): 3–25. doi:10.1177/186810341403300201. S2CID 54546263.
  129. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  130. ^ Taylor-Leech, Kerry (2009). "The language situation in Timor-Leste". Current Issues in Language Planning. 10 (1): 1–68. doi:10.1080/14664200802339840. S2CID 146270920.
  131. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  132. ^ Sahin, Selver B. (1 August 2014). "Timor-Leste's Foreign Policy: Securing State Identity in the Post-Independence Period". Journal of Current Southeast Asian Affairs. 33 (2): 3–25. doi:10.1177/186810341403300201. S2CID 54546263.
  133. ^ Richard Baker (21 April 2007). "New Timor treaty 'a failure'". Theage.com.au. The Age Company Ltd. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2010.
  134. ^ Strating, Rebecca (2017). "Timor-Leste's foreign policy approach to the Timor Sea disputes: pipeline or pipe dream?". Australian Journal of International Affairs. 71 (3): 259–283. doi:10.1080/10357718.2016.1258689. S2CID 157488844.
  135. ^ "Australia and East Timor sign historic maritime border deal". BBC News. 7 March 2018. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2022.
  136. ^ "Australia ratifies maritime boundaries with East Timor". Reuters. 29 July 2019. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2022.
  137. ^ "Chapter Six: Asia". The Military Balance. 121 (1). International Institute for Strategic Studies: 307–308. 24 February 2001. doi:10.1080/04597222.2021.1868795. ISSN 0459-7222. S2CID 232050863.
  138. ^ Berlie, Jean A. (1 October 2017). "A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections". East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307.
  139. ^ "Timor-Leste : Country Environmental Analysis". World Bank Group. July 2009. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  140. ^ Berlie, Jean A. (1 October 2017). "A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections". East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307.
  141. ^ Molnar, Andrea Katalin (17 December 2009). Timor Leste: Politics, History, and Culture. Routledge. ISBN 9781135228842.
  142. ^ Berlie, Jean A. (1 October 2017). "A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections". East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307.
  143. ^ Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. International Boundaries Research Unit. ISBN 9781897643426.
  144. ^ "Timor-Leste : Country Environmental Analysis". World Bank Group. July 2009. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  145. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  146. ^ "Timor-Leste : Country Environmental Analysis". World Bank Group. July 2009. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  147. ^ Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. International Boundaries Research Unit. ISBN 9781897643426.
  148. ^ Dixon, David (1 March 2021). "Demarcating the Frontiers of Australia, Indonesia and Timor-Leste". Frontiers in International Environmental Law: Oceans and Climate Challenges. Brill. pp. 43–74. doi:10.1163/9789004372887_003. ISBN 9789004372887. S2CID 235518614.
  149. ^ Posma Sariguna Johnson Kennedy; Suzanna Josephine L. Tobing; Adolf Bastian Heatubun; Rutman Lumbantoruan (2021). "The Maritime Border Management of Indonesia and Timor Leste: By Military Approach or Welfare Approach?" (PDF). Proceedings of Airlangga Conference on International Relations (ACIR 2018) - Politics, Economy, and Security in Changing Indo-Pacific Region: 348–354. doi:10.5220/0010277003480354. ISBN 978-989-758-493-0.
  150. ^ "Catches by Taxon in the waters of Timor Leste". Sea Around Us. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2022.
  151. ^ Berlie, Jean A. (1 October 2017). "A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections". East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307.
  152. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  153. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  154. ^ Molnar, Andrea Katalin (17 December 2009). Timor Leste: Politics, History, and Culture. Routledge. ISBN 9781135228842.
  155. ^ "Mount Ramelau". Gunung Bagging. 10 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2016.
  156. ^ Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. International Boundaries Research Unit. ISBN 9781897643426.
  157. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  158. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  159. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  160. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  161. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  162. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  163. ^ Molnar, Andrea Katalin (17 December 2009). Timor Leste: Politics, History, and Culture. Routledge. ISBN 9781135228842.
  164. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  165. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  166. ^ "Timor-Leste : Country Environmental Analysis". World Bank Group. July 2009. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  167. ^ "Nino Konis Santana National Park declared as Timor-Leste's (formerly East Timor) first national park". Petside. Wildlife Extra. 2016-01-25 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-11-08.
  168. ^ Norwegian energy and Water Resources Directorate (NVE) (2004), Iralalaro Hydropower Project Environmental Assessment
  169. ^ "ReefGIS – Reefs At Risk – Global 1998". Reefgis.reefbase.org. සම්ප්‍රවේශය 28 March 2010.
  170. ^ "Country Partnership Strategy: Timor-Leste 2016–2020 Environment Assessment (Summary)" (PDF). Asian Development Bank. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  171. ^ Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. International Boundaries Research Unit. ISBN 9781897643426.
  172. ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. PMC 5451287. PMID 28608869.
  173. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  174. ^ "Timor-Leste : Country Environmental Analysis". World Bank Group. July 2009. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  175. ^ "Country Partnership Strategy: Timor-Leste 2016–2020 Environment Assessment (Summary)" (PDF). Asian Development Bank. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  176. ^ de Brouwer, Gordon (2001), Hill, Hal; Saldanha, João M., eds., East Timor: Development Challenges For The World's Newest Nation, Canberra, Australia: Asia Pacific Press, pp. 39–51,
    ISBN 978-0-3339-8716-2
     
  177. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  178. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  179. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  180. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  181. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  182. ^ "Timor-Leste Economic Report, December 2021 : Steadying the Ship". World Bank Group. 1 December 2021. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2022.
  183. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  184. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  185. ^ "Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings" (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  186. ^ Aurel Croissant; Rebecca Abu Sharkh (21 May 2020). "As Good as It Gets? Stateness and Democracy in East Timor". In Croissant, Aurel; Hellmann, Olli (eds.). Stateness and Democracy in East Asia. Cambridge University Press. ISBN 9781108495745.
  187. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  188. ^ "Climate Risk Country Profile - Timor-Leste". Asian Development Bank, World Bank Group. 18 November 2021. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2022.
  189. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  190. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  191. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  192. ^ "Timor-Leste Economic Report, December 2021 : Steadying the Ship". World Bank Group. 1 December 2021. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2022.
  193. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  194. ^ "Timor-Leste : Country Environmental Analysis". World Bank Group. July 2009. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  195. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  196. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  197. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  198. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  199. ^ "U.S. Relations With Timor-Leste". U.S. Department of State. 3 July 2012.
  200. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  201. ^ "Timor-Leste Economic Report, December 2021 : Steadying the Ship". World Bank Group. 1 December 2021. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2022.
  202. ^ "Timor-Leste Economic Report, December 2021 : Steadying the Ship". World Bank Group. 1 December 2021. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2022.
  203. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  204. ^ "U.S. Relations With Timor-Leste". U.S. Department of State. 3 July 2012.
  205. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  206. ^ "Highlights of the 2010 Census Main Results in Timor-Leste" (PDF). Direcção Nacional de Estatística. 28 September 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  207. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  208. ^ Joao da Cruz Cardoso (1 March 2021). "Why is Timor-Leste Still Unable to Diversify its Economy?". The Diplomat. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2022.
  209. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  210. ^ John, Samuel; Papyrakis, Elissaios; Tasciotti, Luca (2020). "Is there a resource curse in Timor-Leste? A critical review of recent evidence". Development Studies Research. 7 (1): 141–152. doi:10.1080/21665095.2020.1816189. S2CID 224995979.
  211. ^ Scheiner, Charles (30 September 2021). "Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income". Asia & the Pacific Policy Studies. 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. S2CID 244233899.
  212. ^ "Keine Lust auf Massentourismus? Studie: Die Länder mit den wenigsten Urlaubern der Welt". TRAVELBOOK. 10 September 2018.
  213. ^ "Timor-Leste : Country Environmental Analysis". World Bank Group. July 2009. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2022.
  214. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  215. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  216. ^ Aurel Croissant; Rebecca Abu Sharkh (21 May 2020). "As Good as It Gets? Stateness and Democracy in East Timor". In Croissant, Aurel; Hellmann, Olli (eds.). Stateness and Democracy in East Asia. Cambridge University Press. ISBN 9781108495745.
  217. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  218. ^ "Human Development Report 2020: Timor-Leste" (PDF). United Nations Development Programme. 2020. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  219. ^ "Human Development Report 2020: Timor-Leste" (PDF). United Nations Development Programme. 2020. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  220. ^ Udoy Sankar Saikia; Gouranga L. Dasvarma; Tanya Wells-Brown (2009). "The world's highest fertility in Asia's newest nation: an investigation into reproductive behaviour of women in Timor-Leste". Princeton University. p. 2. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  221. ^ "Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings" (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  222. ^ "Fertility Summary of the Thematic Report" (PDF). General Directorate of Statistics. 2015. p. 6. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  223. ^ "Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings" (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  224. ^ "Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings" (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  225. ^ "Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings" (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  226. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  227. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  228. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  229. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  230. ^ Kingsbury, Damien (March 2010). "National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities". South East Asia Research. 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. JSTOR 23750953. S2CID 144171942.
  231. ^ Boac, Ernesto D. (2001). The East Timor and Mindanao Independence Movements: A Comparative Study. U.S. Army War College. p. 3.
  232. ^ Berlie, Jean A. (2015), "Chinese in East Timor: Identity, Society and Economy", HumaNetten (35): 37–49,
    doi:10.15626/hn.20153503
    , https://open.lnu.se/index.php/hn/article/view/355     
  233. ^ Huber, Juliette (1 September 2021). "At the Periphery of Nanyang: The Hakka Community of Timor-Leste". Sinitic Voices across the Southern Seas. Brill. pp. 52–90. doi:10.1163/9789004473263_004. ISBN 9789004473263. S2CID 250178726.
  234. ^ Constâncio Pinto; Matthew Jardine (1997). East Timor's Unfinished Struggle: Inside the East Timorese Resistance. South End Press. p. 263. ISBN 978-0-89608-541-1.
  235. ^ "Relations with a new nation, How far South East is New Delhi prepared to go?". www.etan.org. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2021.
  236. ^ Boac, Ernesto D. (2001). The East Timor and Mindanao Independence Movements: A Comparative Study. U.S. Army War College. p. 3.
  237. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  238. ^ Kingsbury, Damien (March 2010). "National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities". South East Asia Research. 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. JSTOR 23750953. S2CID 144171942.
  239. ^ "Languages of East Timor". Ethnologue.
  240. ^ "Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". UNESCO.
  241. ^ Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories. Yale University Press. p. 378. ISBN 978-0-300-10518-6.
  242. ^ "Language". General Directorate of Statistics. 2015. සම්ප්‍රවේශය 31 May 2022.
  243. ^ Catharina Williams-van Klinken; Rob Williams (2015). "Mapping the mother tongue in Timor-Leste Who spoke what where in 2010?". සම්ප්‍රවේශය 31 May 2022.
  244. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  245. ^ "Language", Population and Housing Census of Timor-Leste, 2015 (Timor-Leste Ministry of Finance), http://www.statistics.gov.tl/wp-content/uploads/2016/11/4_2015-V2-Language.xls, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2022-11-13 
  246. ^ Berlie, Jean A. (1 October 2017). "A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections". East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307.
  247. ^ Ramos-Horta, J. (20 April 2012). "Timor Leste, Tetum, Portuguese, Bahasa Indonesia or English?". The Jakarta Post (ඉංග්‍රීසි බසින්).
  248. ^ Ramos-Horta, J. (20 April 2012). "Timor Leste, Tetum, Portuguese, Bahasa Indonesia or English?". The Jakarta Post (ඉංග්‍රීසි බසින්).
  249. ^ The Impact of the Language Directive on the Courts in East Timor (PDF) (Report). Dili, East Timor: Judicial System Monitoring Programme. August 2004. 11 February 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2016.
  250. ^ "Timor-Leste". Freedom House. 2021. සම්ප්‍රවේශය 5 May 2022.
  251. ^ Lundahl, Mats; Sjöholm, Fredrik (17 July 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666.
  252. ^ "O estímulo ao uso da língua portuguesa em Timor Leste e Guiné Bissau". Blog of the International Portuguese Language Institute (පෘතුගීසි බසින්). 29 May 2015.
  253. ^ Fernandes, Neila (6 May 2021). "Longuinhos pede a académicos que utilizem a língua portuguesa na transmissão de conhecimento". Tatoli. 9 May 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2021.
  254. ^ Jessica Gardner. "Timor-Leste Population and Housing Census 2015 Analytical Report on Gender Dimensions" (PDF). United Nations Population Fund. p. 34. සම්ප්‍රවේශය 24 October 2022.
  255. ^ "National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)". UNESCO Institute for Statistics.
  256. ^ Roslyn Appleby (30 August 2010). ELT, Gender and International Development: Myths of Progress in a Neocolonial World. Multilingual Matters. p. 92. ISBN 978-1-84769-303-7.
  257. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  258. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  259. ^ "Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings" (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2022.
  260. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  261. ^ Robinson, Geoffrey (2010). If You Leave Us Here, We Will Die: How Genocide Was Stopped in East Timor. Princeton: Princeton University Press. p. 72.
  262. ^ "Table 5.7 – Profile Of Students That Attended The 2004/05 Academic Year By Rural And Urban Areas And By District". Direcção Nacional de Estatística. 14 November 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  263. ^ "Table 5.7 – Profile Of Students That Attended The 2004/05 Academic Year By Rural And Urban Areas And By District". Direcção Nacional de Estatística. 14 November 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  264. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  265. ^ "Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste" (PDF). Governo de Timor-Leste.
  266. ^ Brown, Bernardo; Chambon, Michel (4 February 2022). "Catholicism's Overlooked Importance in Asia". The Diplomat. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2022.
  267. ^ Cavanaugh, Ray (24 April 2019). "Timor-Leste: A young nation with strong faith and heavy burdens". The Catholic World Report.
  268. ^ "Timor-Leste: Demographic and Health Survey, 2016" (PDF). General Directorate of Statistics, Ministry of Planning and Finance & Ministry of Health. p. 35. සම්ප්‍රවේශය 21 April 2018.
  269. ^ Robinson, Geoffrey (2010). If You Leave Us Here, We Will Die: How Genocide Was Stopped in East Timor. Princeton: Princeton University Press. p. 72.
  270. ^ Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories. Yale University Press. p. 381. ISBN 978-0-300-10518-6.
  271. ^ Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories. Yale University Press. p. 381. ISBN 978-0-300-10518-6.
  272. ^ Head, Jonathan (5 April 2005). "East Timor mourns 'catalyst' Pope". BBC News.
  273. ^ "Pope Benedict XVI erects new diocese in East Timor". Catholic News Agency.
  274. ^ Hajek, John; Tilman, Alexandre Vital (1 October 2001). East Timor Phrasebook. Lonely Planet. p. 56. ISBN 978-1-74059-020-4.
  275. ^ International Religious Freedom Report 2007: Timor-Leste. United States Bureau of Democracy, Human Rights and Labor (14 September 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  276. ^ Paulino, Vincente (2011). "Remembering the Portuguese Presence in Timor and its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity". In Jarnagin, Laura (ed.). Culture and Identity in the Luso-Asian World. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9789814345507.
  277. ^ Paulino, Vincente (2011). "Remembering the Portuguese Presence in Timor and its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity". In Jarnagin, Laura (ed.). Culture and Identity in the Luso-Asian World. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9789814345507.
  278. ^ Paulino, Vincente (2011). "Remembering the Portuguese Presence in Timor and its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity". In Jarnagin, Laura (ed.). Culture and Identity in the Luso-Asian World. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9789814345507.
  279. ^ Berlie, Jean A. (1 October 2017). "A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections". East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307.
  280. ^ Kingsbury, Damien (March 2010). "National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities". South East Asia Research. 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. JSTOR 23750953. S2CID 144171942.
  281. ^ Kingsbury, Damien (March 2010). "National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities". South East Asia Research. 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. JSTOR 23750953. S2CID 144171942.
  282. ^ Leach, Michael (8 December 2016). Nation-Building and National Identity in Timor-Leste. Taylor & Francis. ISBN 9781315311647.
  283. ^ "Timor-Leste Country Report 2022". Bertelsmann Stiftung. 2022. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
  284. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  285. ^ Berlie, Jean A. (1 October 2017). "A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections". East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307.
  286. ^ Berlie, Jean A. (1 October 2017). "A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections". East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307.
  287. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  288. ^ Rosangela Tenorio; Jairo da Costa Junior, eds. (3 March 2022). Homan Futuru: Timor-Leste Traditional Housing. University of Western Australia.
  289. ^ Paulino, Vincente (2011). "Remembering the Portuguese Presence in Timor and its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity". In Jarnagin, Laura (ed.). Culture and Identity in the Luso-Asian World. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9789814345507.
  290. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  291. ^ Scambary, James (15 May 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791.
  292. ^ Paulino, Vincente (2011). "Remembering the Portuguese Presence in Timor and its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity". In Jarnagin, Laura (ed.). Culture and Identity in the Luso-Asian World. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 9789814345507.
  293. ^ Nico de Jonge (2013). "Traditional Arts in Timorese Cultures". Dallas Museum of Art. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2022.
  294. ^ "Tais, traditional textile". UNESCO. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2022.
  295. ^ Kingsbury, Damien (March 2010). "National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities". South East Asia Research. 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. JSTOR 23750953. S2CID 144171942.
  296. ^ "The Project for Study on Dili Urban Master Plan in the Democratic Republic of Timor-Leste" (PDF). Japan International Cooperation Agency. October 2016. සම්ප්‍රවේශය 6 July 2021.
  297. ^ Kingsbury, Damien (March 2010). "National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities". South East Asia Research. 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. JSTOR 23750953. S2CID 144171942.
  298. ^ Morris, Chris (1992). "The People of East Timor". A Traveller's Dictionary in Tetun-English and English-Tetun. Baba Dook Books. ISBN 9780959192223.
  299. ^ Rosangela Tenorio; Jairo da Costa Junior, eds. (3 March 2022). Homan Futuru: Timor-Leste Traditional Housing. University of Western Australia.
  300. ^ "Literatura timorense em língua portuguesa" [Timorese literature in the Portuguese language]. lusofonia.x10.mx (පෘතුගීසි බසින්). 29 September 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  301. ^ "East Timor's president accepts Xanana Gusmao's resignation". ABC News (ඕස්ට්‍රේලියානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 February 2015. සම්ප්‍රවේශය 22 January 2017.
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=නැගෙනහිර_ටිමෝරය&oldid=681651" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි