බුද්ධාගම
මෙම ලිපිය විකිපීඩියාවෙහි ගුණාත්මක භාවය පිළිබඳ ප්රමිතිය සපුරාලීම සඳහා ශුද්ධ පවිත්ර කිරීම අවශ්ය විය හැක. |
බුද්ධාගම යනු බුද්ධ ධර්මය හෙවත් බුදු දහම පාදක කොට ගොඩනැගුනු ආගමකි. ගෞතම බුදු රජාණන් වහන්සේ විසින් ඉගැන්වීම් මත පදනම් වූ දහමකි. එය ඉන්දියානු ආගමක් සහ දර්ශනකි.එය ආසියාවේ බොහෝ ප්‍රදේශ හරහා ව්‍යාප්ත වූ ක්‍රිස්තු පූර්ව 6 වැනි සහ 4 වැනි සියවස් අතර කාලය තුළ ශ්‍රමණ දහමක් ලෙස පුරාණ ඉන්දියාවේ දී ආරම්භ විය. එය ලොව සිව්වන විශාලතම ආගමයි. මිලියන 530කට අධික අනුගාමිකයින් හෝ ගෝලීය ජනගහනයෙන් 7%කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක්, බෞද්ධයන් ලෙස හැඳින්වේ. බුදුදහම බොහෝ දුරට බුදුන්ගේ ඉගැන්වීම් (ක්‍රි.පූ. 5 වැනි සියවසේ උපත ලද සිද්ධාර්ථ ගෞතම) අර්ථකථනය කරන ලද දර්ශනය මත පදනම් වේ.
බුදුරදුන්ගේ චතුරාර්ය සත්‍යයේ ප්‍රකාශිත පරිදි, බුදුදහමේ පරමාර්ථය වන්නේ දුක් වේදනා ඇත (දුක්ඛ ආර්ය සත්‍යය), එය ඇති වීමට හේතුවක් ඇත (දුක්ඛ සමුදය ආර්ය සත්‍යය), එය ඇති වීමට හේතුව ඇත එම හේතුව නතර කිරීම (දුක්ඛ නිරෝධ ආර්ය සත්‍යය), එහි අවසානය ගෙන ඒන මගෙ හි ගමන් කිරීම ය (දුක්ඛ නිරෝධ ගාමිණි පටිපදා ආර්ය සත්‍යය).
බුදු දහම සිව්වන විශාලතම ආගමයි. මිලියන 530කට අධික අනුගාමිකයින් හෝ ගෝලීය ජනගහනයෙන් 7%කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක්, බෞද්ධයන් ලෙස හැඳින්වේ.විශාලතම බෞද්ධ ජනගහණය ජීවත් වන්නේ චීනයේය. එය මිලියන 251ක් පමණ වේ. ශ්‍රී ලංකාව, භූතානය, මියන්මාරය, තායිලන්තය, කාම්බෝජය, ලාඕසය, මොංගෝලියාව, ජපානය, සිංගප්පූරුව, කල්මිකියාව,ටුවා යන රටවල බහුතර ආගම බුදු දහමයි. බුදු දහම ශ්‍රී ලංකාව, භූතානය, මියන්මාරය, තායිලන්තය, කාම්බෝජය, ලාඕසය, මොංගෝලියාව යන රටවල රාජ්‍ය ආගම වේ.
බුදුන් දේශනා කළ සතර සත්‍යයන්ට අනුව, බුද්ධාගමෙහි ප්‍රධාන අරමුණ වනුයේ දුකින් (දුක්ඛ) මිදීමයි. බුදු දහමට අනුව දුක ඇතිවන්නේ තෘෂ්ණාව (තණ්හා) සහ යථාර්ථයෙහි සැබෑ ස්වභාවය (එනම් අනිත්‍යතාව සහ අනාත්මතාව) ගැන නොදැනුවත්කම (අවිද්‍යා) නිසාය. දුකින් මිදීම නිර්වාණය යනුවෙන් හැඳින්වෙන අතර එමගින් උපත සහ මරණය සිදුවෙන චක්රය (සංසාරය) අවසන් වේ.
ගෞතම බුදුන් වහන්සේගේ ජීවිතය
සංස්කරණය.png)
බුද්ධාගම යනු ගෞතම බුදුන්ගේ ඉගැන්වීම් මත පිහිටුවන ලද දර්ශනයක් වන අතර, "ශක්‍යමුණි" ("ශාක්‍යයන්ගේ ඍෂිවරයා") හෝ "බුද්ධ" ("ලෝකයා කෙරෙහි කරුණාවෙන් යුතුව සියලු කෙලෙස් නසා සියලු සත්‍යය අවබෝධ කරගත් තැනැත්තා") හෝ "සම්මා සම්බුද්ධ ("තුන් කාලයටම අයත් දෑ මනාව අවබෝධ කරගත් තැනැත්තා") ලෙසද හඳුන්වනු ලබන ශ්‍රමණයෙක්. ග්‍රන්ථවල බුදුන්ගේ නාමය "ගෞතම" (පාලි: ගෝතම) ලෙස ඇත. බුදුන් වහන්සේගේ ජීවිතය පිළිබඳ තොරතුරු බොහෝ මුල් බෞද්ධ ග්‍රන්ථවල සඳහන් වන නමුත් ඒවා එකි නෙකට නොගැලපේ. ඔහුගේ සමාජ පසුබිම සහ ජීවන තොරතුරු ඔප්පු කිරීමට අපහසු වන අතර නිශ්චිත දිනයන් අවිනිශ්චිතය.
සිද්ධාර්ථ ගෞතමයන් වත්මන් නේපාලයේ ලුම්බිණියේ ඉපිද, නූතන නේපාල-ඉන්දියා දේශ සීමාවට ආසන්න ගංගා තැන්නෙහි පිහිටි නගරයක් වන කපිලවස්තුවේ හැදී වැඩුණු බවත්, ඔහු තම ජීවිතය ගත කළ බවත් මුල් ග්‍රන්ථවල සාක්ෂිවලින් පෙනී යයි. ඔහුගේ පියා සුද්ධෝදන නම් රජෙකු බවත්, ඔහුගේ මව මායා රැජින බවත් පුරාවෘත්තවල සඳහන් වේ. බුදුන් වහන්සේ, උන්වහන්සේගේ ජීවිතය, උන්වහන්සේගේ ඉගැන්වීම් සහ උන්වහන්සේ හැදී වැඩුණු සමාජය පිළිබඳ ප්‍රකාශයන් සමහරක් පසුකාලීනව බෞද්ධ ග්‍රන්ථ තුළ හඳුන්වා දී ඇත.
ඔහු දුක්වලින් මිදීමට ("නිවන" ලෙසද හැඳින්වේ) සෙවීමට පිටත් විය. මුල් පොත්වල සහ චරිතාපදානවල සඳහන් වන්නේ ගෞතම භාවනා ගුරුවරුන් දෙදෙනෙකු යටතේ අධ්‍යාපනය ලබා ඇති බවයි, එනම් ආලාර කාලාම සහ උද්දකා රාමපුත්ත, ඔහු භාවනාව සහ දර්ශනය හැදෑරූ අතර, විශේෂයෙන් "කිසිවක්" ඔවුන්ගෙන් අවබෝධ කර ගැනීමට නොහැකි විය. මෙම ඉගැන්වීම් තම අරමුණ සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා ප්‍රමාණවත් නොවන බව සොයා ගත් ඔහු දැඩි උපවාස පාලන ක්‍රමයක් සහ විවිධ ස්වසන පාලන ක්‍රම ඇතුළත් දැඩි තපස් ක්‍රමයට යොමු විය. මෙයද තම ඉලක්කය සපුරා ගැනීමට නොහැකි වූ අතර පසුව ඔහු ධ්‍යාන භාවනාවට යොමු විය. ඔහු ප්‍රසිද්ධ ලෙස බුද්ධගයා නගරයේ බෝධි වෘක්ෂය නමින් හැඳින්වෙන ෆිකස් රිලිජියෝසා ගසක් යට භාවනාවේ වාඩි වී "පිබිදීම" (බෝධි) ලබා ගත්තේය.
මහාසච්චක සූත්‍රය සහ සාමඤ්ඤඵල සූත්‍රය වැනි විවිධ මුල් ග්‍රන්ථවලට අනුව, පිබිදීමේදී, බුදුන් වහන්සේ කර්මයේ ක්‍රියාකාරිත්වය සහ තම පෙර ජීවිතය පිළිබඳ අවබෝධයක් ලබා ගත් අතර, චිත්තවේගීය කෙලෙස් වල (ආසව) අවසානය සාක්ෂාත් කර ගත්හ. මෙම සිදුවීම දුක් වේදනා අවසන් කිරීම සඳහා අධ්‍යාත්මික අභ්‍යාසයේ නිවැරදි මාර්ගය ලෙස මධ්‍යම මාර්ගය පිළිබඳ නිශ්චිතභාවයක් ගෙන ආවේය. සම්පූර්‍ණයෙන්ම බුද්ධත්වයට පත් බුදුවරයෙකු ලෙස, ඔහු අනුගාමිකයින් ආකර්ෂණය කර ගෙන සංඝ (භික්ෂික ශාසනයක්) පිහිටුවීය. ඔහු තම ජීවිතයේ ඉතිරි කාලය ගත කළේ තමන් සොයාගත් ධර්මය ඉගැන්වීම සඳහා වන අතර, පසුව "අවසාන නිර්වාණය" සාක්ෂාත් කර ගනිමින් වයස අවුරුදු 80 දී ඉන්දියාවේ කුෂිනගර්හිදී පිරිනිවන් ගියේය.
බුද්ධ ඉගැන්වීම් ඔහුගේ අනුගාමිකයින් විසින් ප්‍රචාරණය කරන ලද අතර, ක්‍රිස්තු පූර්ව 1 සහස්‍රයේ අවසාන ශතවර්ෂවල විවිධ බෞද්ධ චින්තන පාසල් බවට පත් වූ අතර, ඒ සෑම එකක්ම බුදුන් වහන්සේගේ විවිධ අර්ථකථන සහ සත්‍ය ඉගැන්වීම් අඩංගු පාඨ මාලාවකින් යුක්ත විය. මේවා කාලයාගේ ඇවෑමෙන් බොහෝ සම්ප්‍රදායන් බවට පරිණාමය වූ අතර නූතන යුගයේ වඩාත් ප්‍රකට සහ පුලුල්ව පැතිරී ඇත්තේ ථෙරවාද, මහායාන සහ වජ්‍රයාන බුද්ධාගමයි.
ලෝක දර්ශනය
සංස්කරණය
චතුරාර්ය සත්‍යය - දුක සහ එහි අවසානය
සංස්කරණය
චතුරාර්ය සත්‍යය බුද්ධාගමේ මූලික අරමුණ ප්‍රකාශ කරයි. අපි දුක්ඛ, "තෘප්තිමත් කිරීමට නොහැකි" සහ වේදනාකාරී වූ අනිත්‍ය තත්ත්වයන් සහ දේවල් වලට තෘෂ්ණාව සහ ඇලුම් වෙමු. මෙය අපව නැවත නැවත ඉපදීම, දුක්ඛ සහ නැවත මැරීමේ නිමක් නැති චක්රය වන සංසාරයට හසු කරවයි. නමුත් මෙම නිමක් නැති චක්‍රයෙන් නිදහස් වීමට මාර්ගයක් තිබේ, එනම් ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය අනුගමනය කිරීමයි.
දුක්ඛ ආර්ය සත්‍යය යනු මෙම ලෞකික ලෝකයේ ජීවිතය, අනිත්‍ය තත්ත්වයන් සහ දේවල් කෙරෙහි ඇලුම් හා තෘෂ්ණාව සහිත දුක්ඛ, සහ අසතුටුදායක බව පිළිබඳ මූලික අවබෝධයයි.
බුද්ධාගමේ, දුක්ඛ යනු අනිත්‍යතාවය සහ අනත්තා (ස්වයං නොවන) සමග පැවැත්මේ සලකුණු තුනෙන් එකකි. අනෙකුත් ප්‍රධාන භාරතීය ආගම් මෙන්ම බුදුදහම ද සියල්ල අනිත්‍ය (අනිච්ච) බව ප්‍රකාශ කරයි, නමුත්, ඒවා මෙන් නොව, ජීවීන් තුළ ස්ථිර ආත්මයක් හෝ ආත්මයක් නොමැති බව ප්‍රකාශ කරයි (අනත්ත). ඕනෑම දෙයක් ස්ථීර බව හෝ ඕනෑම ජීවියෙකු තුළ තමා ඇතැයි යන අවිද්‍යාව හෝ වැරදි වැටහීම (අවිජ්ජා) වැරදි අවබෝධයක් ලෙස සලකනු ලබන අතර, ඇලීමේ සහ දුක්ඛයේ මූලික මූලාශ්‍රය ලෙස සැලකේ.
දුක්ඛ හටගන්නේ අප ආශා කරන විට ය. දුක්ඛ හටගන්නේ අප ආශා කරන විට ය. ඇලීම සහ තෘෂ්ණාව කර්මය ඇති කරයි, එය අපව සංසාරයට, මරණ සහ නැවත ඉපදීමේ චක්‍රයට සම්බන්ධ කරයි. භව-තණ්හා, නැවත ඉපදීම ඇතුළුව ජීවිතය සහ මරණය යන චක්රය දිගටම කරගෙන යාමට ආශාව; සහ විභව තණ්හා, ලෝකය සහ වේදනාකාරී හැඟීම් අත්විඳීමට නොහැකි වීමට ඇති ආශාව. තෘෂ්ණාව සහ ඇලීම නතර වූ විට හෝ සීමා වූ විට දුක්ඛ නිරුද්ධ වේ, නැතහොත් සීමා කළ හැක. මෙයින් අදහස් කරන්නේ තවත් කර්මයක් නිපදවන්නේ නැති අතර නැවත ඉපදීම අවසන් වන බවයි.
මෝක්ෂය, විමුක්තිය කරා යන බෞද්ධ මාර්ගය අනුගමනය කිරීමෙන් යමෙකු තෘෂ්ණාවෙන් හා අනිත්‍ය තත්ත්වයන් හා දේවල් කෙරෙහි ඇලීමෙන් මිදීමට පටන් ගනී. "මාර්ගය" යන පදය සාමාන්‍යයෙන් ආර්ය අෂ්ඨාංගික මාර්ගය යන අරුතට ගනු ලැබේ, නමුත් "මාර්ගය" හි වෙනත් අනුවාද නිකායන්හි ද සොයාගත හැකිය. ථෙරවාදී සම්ප්‍රදාය සතර සත්‍යයන් පිළිබඳ තීක්ෂ්ණ බුද්ධිය තමා තුළම විමුක්තියක් ලෙස සලකයි.
නැවත ඉපදීමේ චක්රය
සංස්කරණයසංසාර
සංස්කරණය
එය පුනරුත්පත්තිය පිළිබඳ න්‍යාය සහ "සියලු ජීවයේ, පදාර්ථයේ, පැවැත්මේ චක්‍රීයත්වය", සියලු ප්‍රධාන ඉන්දියානු ආගම් සමඟ මෙන් බුදුදහමේ මූලික උපකල්පනයට යොමු කරයි. බුද්ධාගමේ සංසාරය දුක්ඛ, අතෘප්තිකර සහ වේදනාකාරී ලෙස සැලකේ, ආශාව සහ අවිද්‍යාව සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස පවතින කර්මය ලෙස සැලකේ. මෙම පැවැත්මේ චක්‍රයෙන් මිදීම, නිර්වාණය වේ.
නැවත ඉපදීම පැවැත්මේ ක්ෂේත්‍ර හයක් තුළ සිදු විය හැකි බව බෞද්ධ ග්‍රන්ථ ප්‍රකාශ කරයි, එනම් යහපත් ක්ෂේත්‍ර තුනක් (ස්වර්ග, අර්ධ-දෙවි, මනුෂ්‍ය) සහ නරක ක්ෂේත්‍ර තුනක් (සත්ව, කුසගින්න ප්‍රේත, නිරය). අනිත්‍ය සහ අනාත්ම දැකීම තුළින් දුක්ඛ දෝමනස්සයන් නැති කර නිර්වාණයට පැමිණියහොත් සංසාරය අවසන් වේ.
නැවත ඉපදීම
සංස්කරණයපුනරුත්පත්තිය යන්නෙන් අදහස් කරන්නේ ජීවීන් සංකල්පීය ජීවිතයේ බොහෝ ආකාරවලින් එකක් ලෙස ජීවිත කාලය පුරාම ගමන් කරන ක්‍රියාවලියකි, ඒ සෑම එකක්ම පිළිසිඳ ගැනීමේ සිට මරණය දක්වා දිව යයි. බෞද්ධ චින්තනයේ දී, මෙම නැවත ඉපදීම ආත්මයක් හෝ කිසියම් ස්ථාවර ද්‍රව්‍යයක් සම්බන්ධ නොවේ. මක්නිසාද යත් අනත්තා (සංස්කෘත: අනාත්ම, නො-ආත්ම ධර්මය) අනෙකුත් ආගම්වල දක්නට ලැබෙන ස්ථිර ආත්ම හෝ වෙනස් නොවන, සදාකාලික ආත්මය පිළිබඳ සංකල්ප ප්‍රතික්ෂේප කරන බැවිනි.
බහුතර බෞද්ධ සම්ප්‍රදායන්, ඊට ප්‍රතිවිරුද්ධව, විඥානය (පුද්ගලයෙකුගේ විඥානය) පරිණාමය වුවද, එය සන්තතියක් ලෙස පවතින බවත්, එය නැවත ඉපදීමේ ක්‍රියාවලියට භාජනය වන යාන්ත්‍රික පදනම බවත් ප්‍රකාශ කරයි. කෙනෙකුගේ පුනරුත්පත්තියේ ගුණාත්මක භාවය රඳා පවතින්නේ කෙනෙකුගේ කර්මයෙන් (එනම් ක්‍රියාවන්) ලබා ගන්නා කුසල් හෝ අකුසලය මත ය.
කර්මය
සංස්කරණයබුදුදහම තුළ කර්මය (ක්‍රියාව) විසින් සංසාරය මෙහෙයවයි සියලුම ප්‍රධාන භාරතීය ආගම්වල මෙන් කර්මයේ පැවැත්ම බුදුදහමේ මූලික විශ්වාසයක් වන අතර එයින් මාරාන්තික භාවයක් හෝ පුද්ගලයෙකුට සිදුවන සෑම දෙයක්ම කර්මයෙන් සිදු වන බවක් අදහස් නොවේ.
කථනයේ හෝ මනසේ ක්‍රියා සියල්ලම කර්ම බීජ වලට තුඩු දෙයි. බෞද්ධ සම්ප්‍රදායන් තුළ, ජීවියෙකුගේ අතීත සහ වර්තමාන උපත්වල කර්ම නීතියෙන් බලපාන ජීවන පැතිකඩවලට පුනරුත්පත්තිය, පුනර්භව ක්ෂේත්‍රය, සමාජ පංතිය, චරිතය සහ ජීවිත කාලයෙහි ප්‍රධාන අවස්ථා ඇතුළත් වේ. එය භෞතික විද්‍යාවේ නියමයන් මෙන්, බාහිර මැදිහත් වීමකින් තොරව, මනුෂ්‍යයන් සහ දෙවිවරුන් ඇතුළු පැවැත්මේ ක්ෂේත්‍ර හයේම සෑම ජීවියෙකුටම ක්‍රියාත්මක වේ.
බුදුදහමේ කර්ම සිද්ධාන්තයේ කැපී පෙනෙන අංගයක් වන්නේ කුසල් මාරු කිරීමයි. පුද්ගලයෙකු කුසල් රැස් කරන්නේ චේතනාවෙන් සහ සදාචාර සම්පන්න ජීවිතයෙන් පමණක් නොව, දානය (භික්ෂූන්ට හෝ භික්ෂුණීන්ට පුණ්‍යකර්මයක්) වැනි භාණ්ඩ හා සේවා හුවමාරු කර ගැනීමෙන් අන් අයගෙන් පිං ලබා ගැනීමටද හැකි වේ.
විමුක්තිය
සංස්කරණයනැවත ඉපදීමේ චක්රය අවසන් වන ක්ලේශයන් නැවැත්වීම සහ නිර්වාණය (නිබ්බාන) සාක්ෂාත් කර ගැනීම, බුද්ධ කාලයේ සිටම පැවිදි ජීවිතය සඳහා බෞද්ධ මාර්ගයේ මූලික හා සමාජ විද්‍යාත්මක ඉලක්කය විය. "මාර්ගය" යන පදය සාමාන්‍යයෙන් ආර්ය අෂ්ඨාංගික මාර්ගය යන අරුතට ගනු ලැබේ, නමුත් "මාර්ගය" හි වෙනත් අනුවාද නිකායන්හි ද සොයාගත හැකිය. පාලි ග්‍රන්ථයේ සමහර කොටස්වල, නිවැරැදි දැනුම හෝ තීක්ෂ්ණ බුද්ධිය (සම්මා ඤාණ) සහ නිවැරැදි විමුක්තිය හෝ මුදා හැරීම (සම්මා විමුත්ති) අතර වෙනස හඳුනාගෙන ඇත.
නිර්වාණය යනු "නිවීම, නිවී යාම" යන්නයි.
බුදුදහම සංසාරයෙන් මිදීම පරම ආධ්‍යාත්මික අරමුණ ලෙස සලකන අතර, සම්ප්‍රදායික ව්‍යවහාරයේදී, ගිහි බෞද්ධයන්ගෙන් අති බහුතරයකගේ මූලික අවධානය යොමු වී ඇත්තේ යහපත් ක්‍රියාවන්, භික්ෂූන් වහන්සේලාට පරිත්‍යාග කිරීම සහ විවිධ බෞද්ධ චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර තුළින් පින් සෙවීම සහ රැස් කිරීම ය.
.jpg)
රඳා පැවැත්ම
සංස්කරණයප්රතිත්යාසමුත්පාදය, "යැඳීම පැන නැගීම හෝ යැපෙන සම්භවය" ලෙසද හැඳින්වේ, පැවැත්ම, සහ අවසාන යථාර්ථයේ ස්වභාවය සහ සම්බන්ධතා පැහැදිලි කිරීම සඳහා බෞද්ධ න්‍යාය වේ. යැපෙන හටගැනීම්' වලට හේතුඵල සමීකරණයක් ඇති අතර, ඒ අනුව ප්‍රතීත්‍යසමුත්පාදය යනු හේතුවාදයේ පදනම වන බව බෞද්ධ විශ්වාසය මිස නිර්මාතෘ දෙවියෙකු හෝ විශ්වීය ආත්ම (බ්‍රහ්ම) නමින් හැඳින්වෙන ඔන්ටොලොජිකල් වෛදික සංකල්පය හෝ වෙනත් 'අතිරේක නිර්මාණාත්මක මූලධර්මයක්' නොවේ. කෙසේ වෙතත්, බෞද්ධ චින්තනය නිව්ටෝනීය යාන්ත්‍ර විද්‍යාවට අනුව හේතුඵලවාදය තේරුම් නොගනී; ඒ වෙනුවට එය කොන්දේසිගත පැන නැගීමක් ලෙස වටහා ගනී. බුදුදහමේ, පරායත්ත පැන නැගීම යන්නෙන් අදහස් කරන්නේ එක් ජීවිතයක කර්මය වැනි සංසිද්ධියක් තවත් ජීවිත කාලයකට පැවැත්මේ එක් ක්ෂේත්‍රයක නැවත ඉපදීමට තුඩු දෙන තත්වයන් නිර්මාණය කිරීම වැනි ජීවිත කාලය තුළ සහ පුරා ප්‍රපංචයක් අවශ්‍යයෙන්ම සම්බන්ධ කරන හේතු රාශියක් විසින් නිර්මාණය කරන ලද තත්වයන් ය.
නිධාන දොළහක් හෝ "සබැඳි දොළහක්" හරහා දුක්ඛ සහ නැවත ඉපදීමේ නිමක් නැති චක්‍රවල ආරම්භය පැහැදිලි කිරීම සඳහා පැන නගින පරායත්ත න්‍යාය බුදුදහම අදාළ කරයි. අවිද්‍යාව (අවිද්‍යාව) පවතින නිසා, සංස්කාර (කර්ම) පවතින බව එහි සඳහන් වේ. සංස්කාර පවතින නිසා විඤ්ඤාණය (විඤ්ඤාණය) පවතින නිසා; සහ ඒ හා සමාන ආකාරයකින් එය නාමරූප (සංවේදී ශරීරය), ටාඩායතන (අපගේ ඉන්ද්‍රිය හය), ස්පර්ෂ (ඉන්ද්‍රිය උත්තේජනය), වේදනා (හැඟීම), තණ්හා (තෘෂ්ණාව), උපාදානය (ග්‍රහණය), භව (භවය), ජාති (උපත) සම්බන්ධ කරයි. ), සහ ජරාමරණ (මහලු විය, මරණය, දුක සහ වේදනාව). නිදාන දොළහෙහි පරිපථ සම්බන්ධතා බිඳ දැමීමෙන් බුදුදහම ප්‍රකාශ කරන්නේ මෙම නිමක් නැති පුනර්භව චක්‍රවලින් සහ දුක්ඛයෙන් මිදීම ලබා ගත හැකි බවයි.
නොවන-ස්වය හා හිස්බව
සංස්කරණයබුද්ධාගමේ සම්බන්ධ ධර්මයක් වන්නේ අනත්තා හෝ අනාත්ම ය. වසුබන්ධු, බුද්ධඝෝෂ වැනි උන්වහන්සේ අනුගමනය කරන බුද්ධ හා බෞද්ධ දාර්ශනිකයන් සාමාන්‍යයෙන් මෙම මතය සඳහා තර්ක කරන්නේ පංචස්කන්ධයේ ක්‍රමයෙන් පුද්ගලයා විශ්ලේෂණය කර පසුව පෞරුෂයේ මෙම අංග පහෙන් කිසිවක් ස්ථිර හෝ නිරපේක්ෂ නොවන බව පෙන්වීමට උත්සාහ කිරීමෙනි. අනත්තලක්ඛන සූත්‍රය වැනි බෞද්ධ දේශනවල ඒ බව පෙනේ.
ප්‍රධාන සම්ප්‍රදායන්
සංස්කරණය
ථේරවාද සම්ප්‍රදාය යනු බුදු දහම වෙනස් නොකර ඒ ආකාරයෙන්ම පැවත එන සම්ප්‍රදායයි. අශෝක අධිරාජ්‍යයා ථේරවාද බුදු දහම ශ්‍රී ලංකාව, මියන්මාරය, ඇෆ්ගනිස්ථානය වැනි රටවල් බොහොමයකට ව්‍යාප්ත කරන ලදී. පසුකාලීනව ශ්‍රී ලංකාව හරහා තායිලන්තය, ලාඕසය යන රටවලට ථේරවාදී බුදු දහම ව්‍යාප්ත විය. ථේරවාද බුදුදහම යනු වර්තමානයේ ශ්‍රී ලංකාව, මියන්මාරය, තායිලන්තය, කාම්බෝජය, ලාඕසය යන රටවල බහුතරයක් අදහන ආගමයි. එමෙන්ම එම රටවල රාජ්‍ය ආගමද වේ.
මහායාන සම්ප්‍රදාය යනු බුදු දහම යම් තරමකට වෙනස් කළ සම්ප්‍රදායකි. එය ගාන්ධාර දේශය (වර්තමාන ඇෆ්ගනිස්ථානය) ආශ්‍රිත ප්‍රදේශයේදී බිහිවිය. මහායාන බුදුදහම යනු වර්තමානයේ ජපානය, චීනය, සිංගප්පූරුව, කල්මිකියාව යන රටවල බහුතරයක් අදහන ආගමයි.
වජ්‍රයාන සම්ප්‍රදාය යනු මහායානය වෙනස් වී සෑදුන සම්ප්‍රදායයි. එය වර්තමානයේ ටිබෙටය, භූතානය, මොංගෝලියාව යන රටවල බහුතරයක් අදහන ආගමයි.
ඉන්දියාවේ බුද්ධාගම
සංස්කරණයඉන්දියාවේ පැවති බුදුදහමේ ඉතිහාසය පහත පරිදි කොටස් 5 කට වර්ග කළ හැක.
මෙම විකාශනයන් සැමවිටම එකිනෙක අනුගාමී නොවීය. නිදසුනක් ලෙස සම්ප්‍රදායන් කිහිපයක් මාහායන සමකාලීන පැවතුනි.
මුල්කාලීන
සංස්කරණයදහමේ මුල් කාලයේදී (නිකාය භේදයට පෙර) පාලි ධර්ම ග්‍රන්ථ හා පෙර පැවති ධර්ම කොටස් වලින් ඉතිරිවු කොටස් වලින් සමන්විතය. එහි මූලික ග්‍රන්ථ වනුයේ විනය පිටකය ය.
දහමේ මූලික ඉගැන්වීම් පහත අයුරින් වර්ගීකරණය කළ හැක.
- කර්මය
ආරම්භයක් නොමැති අතර ඉපදීම විවිධ වර්ගයේ ජීවන තත්ව තුළ ඇතිවිය හැක.
යහපත් හා අයහපත් ක්‍රියාවලින් හටගන්නා කර්ම සැප හෝ දුක් විපාක මෙම භවයේදීම හෝ වෙනත් භවයකදී විපාක දෙයි. වැරදි ක්‍රියාවලින් වැළකීම හා මුලික යහපත් ක්‍රියා සීල නම් වේ. සමථ හෝ සමාධි භාවනාවල යෙදීම නැවත උපතේදී උසස් භවයක් ලබාගත හැක.
කර්මය යනු බුදුදහමේ ඉතාම වැදගත් සංකල්පයකි. බුදුන් වහන්සේගේ දහමින් ඉතාම වැදගත් උපදේශනයක් ලාබාදෙයි. එමඟින් මේ තත්ත්වය මනාව විසද වේ.
සබ්බ පාපස්ස අකරණං
කුසලස්ස උපසම්පදා සචිත්ත පරියෝ ධපනං ඒතං බුද්ධාන සාසනං
සියලු පවුවලින් වැලකීමත්, කුසල් වැඩීමත්, සිත දමනය කිරීමත් සියලු බුදුවරුන්ගේ අනුශාසනාව වේ.
කර්මයෙහි බුදුදහම අපේක්ෂා කරන ස්වභාවය කෙබඳුද යන්න මෙමගින් මනාව විසද වේ.
මුල් කාලීන ව්‍යාප්තිය හා වැඩි දුර දියුණුව
සංස්කරණයනිකාය භේදයෙන් පසුව සෑම සංඝයා වහන්සේ නමක්ම අභිධර්මයේ පිටපතක් ළඟ තබා ගැනීමට කටයුතු යොදා ගත් සේක. බෞද්ධාගම ප්‍රචලිත වනවාත් සමග අභිධර්ම පිටකය සෑදුනි. එහෙත් යම් ශාස්තෘවරුන් මෙම පිටක භාවිතයට ගෙන නැත. ඔවුන් පිළි ගත්තේ දේශනාකර වදාළ ධර්මයට කිසිවක් එකතු නොකළ යුතු බවටය. එනමුත් 5 වැනි සියවසේ ෆාහියන් සහ 7වන සියවසේ ක්සුඅන් සැංග්, අභිධර්මය පිළිබඳව පිටපත් මහා සංඝික පාසලෙන් සපයාගෙන ඇත.
බෞද්ධ සංස්කෘතික ග්‍රන්ථයක් වන මිලින්ද ප්‍රශ්නය කෘතියේ සඳහන් වන්නේ දෙවන සියවසේදී ඉන්දු ග්‍රික අධිරාජ්‍යයෙක්‌ වන මෙනන්දර් බෞද්ධාගම වැළඳ අරහත් භාවය ලබා ගත් බවයි.
අශෝක අධිරාජ්‍යයා බෞද්ධාගම ප්‍රචලිත කිරීමට බොහෝ වෙහෙස දැරුවේය. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් ඇෆ්ගනිස්තානය ඇතුළු මධ්‍යම ආසියාවේ හා ශ්‍රි ලංකාවේ බෞද්ධාගම බොහෝ සේ ප්‍රචලිත විය. මෙම කාල පරිච්ඡේදය දැනුවත්වම න් පිටතට යොමු කෙරුණු යුගයකි.