ලිබියාව
ලිබියාව (
i/ˈlɪbiə/ LIB-ee-ə; අරාබි: ليبيا, pronounced [liː.bi.jæː]), නිල වශයෙන් ලිබියා රාජ්‍යය (අරාබි: دولة ليبيا),[7][8][9][10] උතුරු අප්‍රිකාවේ මාග්‍රෙබ් ප්‍රදේශයේ පිහිටි රටකි. ලිබියාව උතුරින් මධ්‍යධරණී මුහුද, නැගෙනහිරින් ඊජිප්තුව, ගිනිකොන දෙසින් සුඩානය, දකුණින් චැඩ්, නිරිත දෙසින් නයිජර්, බටහිරින් ඇල්ජීරියාව සහ වයඹ දෙසින් ටියුනීසියාව මායිම් වේ. ලිබියාව ඓතිහාසික කලාප තුනකින් සමන්විත වේ: ට්‍රිපොලිටානියා, ෆෙසාන් සහ සයිරෙනයිකා. කිලෝමීටර මිලියන 1.8 (වර්ග සැතපුම් 700,000) ක භූමි ප්‍රමාණයකින් යුත් එය අප්‍රිකාවේ සහ අරාබි ලෝකයේ සිව්වන විශාලතම රට වන අතර ලෝකයේ 16 වැනි විශාලතම රට වේ.[11] ලිබියානු ජනගහනයෙන් 96.6%ක් සුන්නි මුස්ලිම්වරුන් වන රටේ නිල ආගම ඉස්ලාම් වේ. ලිබියාවේ නිල භාෂාව අරාබි වන අතර ලිබියානු අරාබි භාෂාව වඩාත් පුළුල් ලෙස කථා කරයි. ලිබියාවේ ජනගහනයෙන් බහුතරය අරාබි ජාතිකයන් වේ.[12] විශාලතම නගරය සහ අගනුවර වන ට්‍රිපොලි වයඹ ලිබියාවේ පිහිටා ඇති අතර ලිබියාවේ මිලියන හතක ජනතාවගෙන් මිලියනයකට අධික සංඛ්‍යාවක් අඩංගු වේ.[13]
ලිබියා රාජ්‍යය
| |
|---|---|
 Flag
.svg) රාජ්‍ය ලාංඡනය
| |
| ජාතික ගීය: ليبيا، ليبيا، ليبيا "ලිබියා, ලිබියා, ලිබියා" | |
.svg) උතුරු අප්‍රිකාව ලිබියාවේ පිහිටීම (තද කොළ) | |
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | ට්‍රිපොලි[1]
32°52′N 13°11′E / 32.867°N 13.183°E |
| නිල භාෂා(ව) | අරාබි[b] |
| දේශීය ව්‍යවහාරය | ලිබියානු අරාබි |
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (1999)[2] | |
| ආගම | 97% ඉස්ලාම් (රාජ්‍ය ආගම) |
| ජාති නාම(ය) | ලිබියානු |
| රජය | ඒකීය, ජනරජය, තාවකාලික රජයක් යටතේ, ඒකීය රජය |
• ජනාධිපති කවුන්සිලයේ සභාපති | මොහොමඩ් අල්-මෙන්ෆි |
• ජනාධිපති කවුන්සිලයේ උප සභාපති | මුසා අල්-කෝනි |
• අගමැති | අබ්දුල් හමීඩ් ඩ්බෙයිබේ (විවාදාත්මක)[n 1] |
• නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයේ කථානායක | අගුයිලා සාලේ ඉසා |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය |
| නිදහස ඉතාලිය සිට | |
• නිදහස ප්‍රකාශ කළේ | 1947 පෙබරවාරි 10 |
• රාජධානිය පිහිටුවන ලද්දේ | 1951 දෙසැම්බර් 24 |
• මුවම්මර් ගඩාෆිගේ කුමන්ත්‍රණය | 1969 සැප්තැම්බර් 1 |
• සමාජවාදී ජනතා ලිබියානු අරාබි ජමාහිරිය | 1977 මාර්තු 2 |
• පළමු ලිබියානු සිවිල් යුද්ධය | 2011 පෙබරවාරි 17 |
• නේටෝ ලිබියාව ආක්‍රමණය කිරීම | 2011 මාර්තු 19 |
• දෙවන ලිබියානු සිවිල් යුද්ධය | 2020 ඔක්තෝබර් 23 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 1,759,541 km2 (679,363 sq mi) (16 වෙනි) |
| ජනගහණය | |
• 2023 ඇස්තමේන්තුව | 7,252,573[4] (106 වෙනි) |
• ජන ඝණත්වය | 3.74/km2 (9.7/sq mi) (218 වෙනි) |
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ |  ඇ.ඩො. බිලියන 166.887[5] (81 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 24,381[5] (71 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 40.194[5] (101 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 5,872[5] (103 වෙනි) |
| මාසද (2021) | 0.718[6] ඉහළ · 104 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | ලිබියානු ඩිනාර් (LYD) |
| වේලා කලාපය | UTC+2 (EET) |
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ |
| ඇමතුම් කේතය | +218 |
| අන්තර්ජාල TLD | .ly ليبيا. |
| |
ලිබියාව ඉබරෝමාරුසියානු සහ කැප්සියන් සංස්කෘතීන්ගෙන් පැවත එන්නන් ලෙස ලෝකඩ යුගයේ අග භාගයේ සිට බර්බර්ස් විසින් වාසය කර ඇත.[14] සම්භාව්‍ය පුරාණයේ දී, ෆීනීෂියානුවන් බටහිර ලිබියාවේ නගර-රාජ්‍ය සහ වෙළඳ ස්ථාන ස්ථාපිත කළ අතර ග්‍රීක නගර කිහිපයක් නැගෙනහිරින් පිහිටුවන ලදී. මුළු කලාපයම රෝම අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් වීමට පෙර ලිබියාවේ සමහර ප්‍රදේශ කාර්තජීනියානුවන්, පර්සියානුවන් සහ ග්‍රීකයන් විසින් විවිධ ආකාරයෙන් පාලනය කරන ලදී. ලිබියාව ක්‍රිස්තියානි ධර්මයේ මුල් මධ්‍යස්ථානය විය. බටහිර රෝම අධිරාජ්‍යයේ වැටීමෙන් පසු, ලිබියාවේ ප්‍රදේශය 7 වන සියවස දක්වා ඉස්ලාම් කලාපයට ආක්‍රමණ ගෙන එන තෙක් බොහෝ දුරට වැන්ඩල්වරුන් විසින් අත්පත් කරගෙන තිබුණි. එතැන් සිට, ශතවර්ෂ ගණනාවක් තිස්සේ මාග්‍රෙබ් වෙත අරාබි සංක්‍රමණය වීම නිසා ලිබියාවේ ජන විකාශන විෂය පථය අරාබිවරුන්ට පක්ෂව වෙනස් විය. 16 වන සියවසේදී ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යය සහ ශාන්ත ජෝන් නයිට්වරු 1551 ඔටෝමාන් පාලනය ආරම්භ වන තෙක් ට්‍රිපොලි අල්ලා ගත්හ. ලිබියාව 18 වන සහ 19 වන සියවස්වල ම්ලේච්ඡ යුද්ධවලට සම්බන්ධ විය. ඉතාලි ලිබියාව ආක්‍රමණය කිරීම සහ ඉතාලි ට්‍රිපොලිටේනියා සහ ඉතාලි සයිරෙනයිකා (1911-1934) යන ජනපද දෙකක් පිහිටුවීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඉතාලි-තුර්කි යුද්ධය තෙක් ඔටෝමාන් පාලනය පැවතුනි, පසුව 1934 සිට 1943 දක්වා ඉතාලි ලිබියාවේ යටත් විජිත ඒකාබද්ධ විය.
දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී ලිබියාව උතුරු අප්‍රිකානු ව්‍යාපාරයේ යුධ ප්‍රදේශයක් විය. පසුව ඉතාලි ජනගහනය පිරිහීමට ලක් විය. 1951 දී ලිබියාව රාජධානියක් ලෙස ස්වාධීන විය. 1969 දී ලේ රහිත හමුදා කුමන්ත්‍රණයක්, කර්නල් මුවම්මර් ගඩාෆිගේ නායකත්වයෙන් යුත් සභාගයක් විසින් ආරම්භ කරන ලද අතර, I Idris රජු බලයෙන් පහ කර ජනරජයක් නිර්මාණය කරන ලදී.[15] ගඩාෆි බොහෝ විට විවේචකයින් විසින් ඒකාධිපතියෙකු ලෙස විස්තර කරන ලද අතර, වසර 42ක් පාලනය කළ ලොව දීර්ඝතම රාජකාරී නොවන නායකයන්ගෙන් කෙනෙකි.[16] පුළුල් අරාබි වසන්තයේ කොටසක් වූ 2011 ලිබියානු සිවිල් යුද්ධයේදී පෙරලා දමා මරා දමන තෙක් ඔහු පාලනය කළේය, බලය ජාතික සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලයට පසුව තේරී පත් වූ මහා ජාතික කොංග්‍රසයට මාරු කරන ලදී. 2014 වන විට ප්‍රතිවාදී බලධාරීන් දෙදෙනෙකු ලිබියාව පාලනය කිරීමට හිමිකම් පෑ අතර,[17][18][19] එය දෙවන සිවිල් යුද්ධයකට තුඩු දුන් අතර, ලිබියාවේ කොටස් ටොබ්රුක් සහ ට්‍රිපොලි පදනම් කරගත් රජයන් මෙන්ම විවිධ ගෝත්‍රික සහ ඉස්ලාමීය මිලීෂියා අතර බෙදී ගියේය.[20] ප්‍රධාන සටන් කරන පාර්ශ්ව දෙක 2020 දී ස්ථිර සටන් විරාමයකට අත්සන් තැබූ අතර, දේශපාලන එදිරිවාදිකම් දිගින් දිගටම මෙය ප්‍රමාද කළද, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී මැතිවරණ සැලසුම් කිරීමට එක්සත් රජයක් බලය ලබා ගත්තේය.[21] ලිබියාව සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටක් වන අතර එය HDI[22] අනුව 104 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇති අතර එය ලෝකයේ 10 වැනි විශාලතම තෙල් සංචිතය ඇත.[23] ලිබියාව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, නොබැඳි ව්‍යාපාරය, අප්‍රිකානු සංගමය, අරාබි ලීගය, OIC සහ OPEC යන රටවල සාමාජිකයෙකි.
නිරුක්තිය
සංස්කරණය
"ලිබියාව" යන නාමයේ මූලාරම්භය ප්‍රථමයෙන් දිස් වූයේ චිත්‍රලිපියෙන් rbw ලෙස ලියා ඇති II වන රැම්සෙස්ගේ සෙල්ලිපියක ය. පුරාණ නැගෙනහිර "ලිබියානු" බර්බර්වරුන්, අප්‍රිකානු ජනතාව(වරුන්) සහ සයිරෙනයිකා සහ මාමරිකා යන සශ්‍රීක ප්‍රදේශ අවට ජීවත් වූ ගෝත්‍රිකයන්ගේ විශාල සම්මේලනයකට ලබා දී ඇති සාමාන්‍යකරණය වූ අනන්‍යතාවයකින් මෙම නම ව්‍යුත්පන්න වී ඇත. ක්‍රි.පූ. 1208 දී පාරාවෝ මර්නෙප්ටාට එරෙහිව යුද්ධයක් කළ මෙරියි රජු විසින් 40,000 කින් යුත් හමුදාවක්[24] සහ "ලිබුහි මහා ප්‍රධානීන්" ලෙස හඳුන්වන ගෝත්‍ර කන්ඩායමක් මෙහෙයවන ලදී. මෙම ගැටුම ඔහුගේ පාලන සමයේ 5 වන සහ 6 වන වසර තුළ බටහිර ඩෙල්ටාවේ මහා කර්නාක් සෙල්ලිපියේ සඳහන් කර ඇති අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මෙරියි පරාජය විය. මහා කර්නක් ශිලා ලේඛනයට අනුව, හමුදා සන්ධානයට මෙෂ්වෙෂ්, ලුක්කා, එක්වේෂ්, ටෙරේෂ්, ෂෙකලේෂ් සහ ෂර්ඩන් යනුවෙන් හැඳින්වෙන "මුහුදු ජනයා" සමන්විත විය.
මහා කර්නක් සෙල්ලිපියේ මෙසේ සඳහන් වේ.
"... තුන්වන වාරය, මෙසේ පවසමින්: 'ලිබියාවේ කාලකණ්ණි, වැටුණු ප්‍රධානියා, ඩෙඩ්ගේ පුත්, මෙරියි, ඔහුගේ දුනු - ෂර්ඩන්, ෂෙකලේෂ්, එක්වේෂ්, ලුක්කා, ටෙරේෂ් සමඟ තෙහෙනු රට මත වැටී ඇත. හොඳම දේ ගනිමින්. ඔහුගේ රටේ සෑම රණශූරයෙක්ම සහ සෑම යුධ පුරුෂයෙක්ම, ඔහු තම භාර්යාව සහ ඔහුගේ දරුවන් - කඳවුරේ නායකයන් ගෙනැවිත්, ඔහු පෙරේරේ කෙත්වල බටහිර මායිමට පැමිණ ඇත."
"ලිබියාව" යන නූතන නාමය "Libu" හෝ "Libúē" නාමයේ පරිණාමයකි (ග්‍රීක භාෂාවෙන් Λιβύη, Libyē), සාමාන්‍යයෙන් සයිරෙනයිකා සහ මාමරිකා හි ජනතාව වට කර ඇත. "Libúē" හෝ "libu" නම සම්භාව්‍ය ලෝකයේ උතුරු අප්‍රිකානු කලාපයේ ස්වදේශිකයන් සඳහා අනන්‍යතාවයක් ලෙස භාවිතා වන්නට ඇති අතර, එය ප්‍රෝටෝ-ඇෆ්‍රොඒෂියාටික් labiʔ- (සිංහයා) වෙතින් ව්‍යුත්පන්න විය හැකිය, සෝමාලි ලිබාක්ස් සංසන්දනය කරන්න. ඉතාලි ලිබියාව සඳහා 1934 දී පැරණි ග්‍රීක Λιβύη (Libúē) සිට නම නැවත පණ ගැන්විණි.[25] එය 1551 සිට 1911 දක්වා ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යය විසින් ට්‍රිපොලිටේනියාවේ අයිලට් ලෙස පාලනය කර ඇති අද ලිබියාවේ වෙරළබඩ ප්‍රදේශය වන ඔටෝමාන් ට්‍රිපොලිටේනියාවට අදාළ නියමයන් ආදේශ කිරීමට අදහස් කරන ලදී. "ලිබියාව" යන නම 1903 දී ඉතාලි භූගෝල විද්‍යාඥ ෆෙඩරිකෝ මිනුටිලි විසින් නැවත භාවිතයට ගෙන එන ලදී.[26]
එහි නම ලිබියාවේ රාජධානිය ලෙස වෙනස් කිරීම (المملكة الليبية al-Mamlakah al-Lībiyyah), 1963 දී වචනාර්ථයෙන් "ලිබියානු රාජධානිය" ලෙසද,[27] 1969 දී මුවම්මර් ගඩාෆි විසින් නායකත්වය දුන් කුමන්ත්‍රණයකින් පසුව, රාජ්‍යයේ නම ලිබියානු අරාබි ජනරජය ලෙස වෙනස් කරන ලදී. (الجمهورية العربية الليبية al-Jumhūriyyah al-'Arabiyah al-Lībiyyah). 1977 සිට 1986 දක්වා නිල නාමය "සමාජවාදී ජනතා ලිබියානු අරාබි ජමහිරියා" විය. (الجماهيرية العربية الليبية الشعبية الاشتراكية),සහ 1986 සිට 2011 දක්වා "මහා සමාජවාදී ජනතා ලිබියානු අරාබි ජමාහිරියා" විය.[28] (الجماهيرية العربية الليبية الشعبية الاشتراكية العظمى,[29] al-Jamāhīriyyah al-'Arabiyyah al-Lībiyyah ash-Sha'biyyah-Ush-Sha'biyyah )
2011 දී පිහිටුවන ලද ජාතික සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලය, රාජ්‍යය හැඳින්වූයේ "ලිබියාව" ලෙසිනි.[30] 2011 අගෝස්තු 3 වැනි දින ලිබියානු අන්තර්වාර ව්‍යවස්ථා ප්‍රකාශනය උපුටා දක්වමින් ලිබියාවේ නිත්‍ය දූත මණ්ඩලයේ ඉල්ලීමක් මත පදනම්ව 2011 සැප්තැම්බර් මාසයේදී UN විසින් රට "ලිබියාව" ලෙස නිල වශයෙන් පිළිගත්තේය. නව රට නම ඉංග්‍රීසියෙන් "ලිබියා", ප්‍රංශ භාෂාවෙන් "ලිබි (ලා)".[31]
2017 දෙසැම්බරයේදී එක්සත් ජාතීන්ගේ ලිබියාවේ නිත්‍ය දූත මණ්ඩලය එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට දන්වා සිටියේ රටේ නිල නාමය මෙතැන් සිට "ලිබියාවේ රාජ්‍යය" බවයි; "ලිබියාව" නිල කෙටි ආකෘතිය ලෙස පැවති අතර, රට අකාරාදී ලැයිස්තු වල "L" යටතේ ලැයිස්තුගත කර ඇත.[32]
ඉතිහාසය
සංස්කරණයපුරාණ ලිබියාව
සංස්කරණය
ලිබියාවේ වෙරළබඩ තැනිතලාව ක්‍රි.පූ. බර්බර් ජනයාගේ අප්‍රිකානු මුතුන් මිත්තන් ලෝකඩ යුගයේ අගභාගයේදී ප්‍රදේශයට ව්‍යාප්ත වී ඇතැයි උපකල්පනය කෙරේ. ලිබියාවේ ප්‍රථමයෙන් වෙළඳ ස්ථාන පිහිටුවූයේ ෆීනීෂියානුවන් ය.[33] ක්‍රිස්තු පූර්ව 5 වන සියවස වන විට, ෆිනීෂියානු ජනපද අතරින් ශ්‍රේෂ්ඨතම වූ කාර්තේජ්, උතුරු අප්‍රිකාවේ බොහෝ ප්‍රදේශ පුරා සිය ආධිපත්‍යය ව්‍යාප්ත කර තිබූ අතර, එහිදී පුනික් නමින් හැඳින්වෙන සුවිශේෂී ශිෂ්ටාචාරයක් ඇති විය.
ක්‍රි.පූ. 630 දී, පුරාණ ග්‍රීකයන් නැගෙනහිර ලිබියාවේ බාර්කා අවට ප්‍රදේශය යටත් විජිතයක් බවට පත් කර සයිරේන් නගරය ආරම්භ කළහ.[34] වසර 200ක් ඇතුළත තවත් වැදගත් ග්‍රීක නගර හතරක් සයිරේනයිකා ලෙස ප්‍රකට වූ ප්‍රදේශයේ පිහිටුවන ලදී.[35] මෙම ප්‍රදේශය සයිරනයික්වරුන්ගේ සුප්‍රසිද්ධ දර්ශන පාසලේ නිවහන විය. ක්‍රි.පූ 525 දී II වන කැම්බිසස් ගේ පර්සියානු හමුදාව විසින් සයිරේනයිකා යටත් කර ගත් අතර, එය ඉදිරි සියවස් දෙක තුළ පර්සියානු හෝ ඊජිප්තු පාලනය යටතේ පැවතුනි. මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් ක්‍රි.පූ. 331 දී පර්සියානු පාලනය අවසන් කළ අතර සයිරෙනයිකා වෙතින් කප්පම් ලැබීය. නැඟෙනහිර ලිබියාව නැවතත් ග්‍රීකයන්ගේ පාලනය යටතට පත් වූ අතර මෙවර ටොලමියානු රාජධානියේ කොටසක් විය.
කාර්තේජ් වැටීමෙන් පසු රෝමවරුන් ට්‍රිපොලිටේනියාව (ට්‍රිපොලි අවට ප්‍රදේශය) වහාම අත්පත් කර නොගත් අතර, වෙරළබඩ නගර ඉල්ලා එහි ආරක්ෂාව ලබා ගන්නා තෙක් එය නුමිඩියා රජුන්ගේ පාලනය යටතේ එය අත්හැරියේය.[36] අවසාන ග්‍රීක පාලකයා වූ ටොලමි ඒපියන් විසින් සයිරෙනයිකාව රෝමයට දායාද කරන ලද අතර එය ක්‍රි.පූ. 74 දී කලාපය විධිමත් ලෙස ඈඳා එය රෝම පළාතක් ලෙස ක්‍රීට් වෙත එක් කළේය. අප්‍රිකානු නෝවා පළාතේ කොටසක් ලෙස, ට්‍රිපොලිටේනියාව සමෘද්ධිමත් වූ අතර,[36] 2වන සහ 3වන සියවස්වල ස්වර්ණමය යුගයකට ළඟා විය, සෙවෙරන් රාජවංශයේ නිවහන වූ ලෙප්ටිස් මැග්නා නගරය එහි උච්චතම අවස්ථාවෙහි පැවතියේය.[36]
නැගෙනහිර පැත්තේ, සයිරේනයිකා හි පළමු ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාවන් ක්ලෝඩියස් අධිරාජ්‍යයාගේ කාලය වන විට පිහිටුවන ලදී.[37] එය කිටෝස් යුද්ධයේදී දැඩි ලෙස විනාශයට පත් වූ අතර[38] ග්‍රීකයින් සහ යුදෙව්වන් පාහේ ජනාකීර්ණ විය.[39] ට්‍රේජන් විසින් හමුදා ජනපදවලින් ජනාකීර්ණ වුවද[38] එතැන් සිට එහි පරිහානිය ආරම්භ විය.[37] ලිබියාව නයිසීන් ක්‍රිස්තියානි ආගමට හැරවීමට කලින් සිටි අතර එය පළමුවන වික්ටර් පාප්තුමාගේ නිවහන විය. කෙසේ වෙතත්, ලිබියාව මුල් ක්‍රිස්තු ධර්මයේ නයිසීන් නොවන ප්‍රභේද රාශියකට නිවහනක් විය, එනම් ඒරියන්වාදය සහ ඩොනාටිසම් වැනි ය.
ඉස්ලාමීය ලිබියාව
සංස්කරණය_-_The_Mosque_of_Atiq.jpg)
අම්ර් ඉබ්න් අල්-ආස් ගේ අණ යටතේ, රෂිඩුන් හමුදාව සයිරේනයිකා යටත් කර ගන්නා ලදී.[40] 647 දී අබ්දුල්ලා ඉබ්න් සාද්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් හමුදාවක් බයිසැන්තියානුවන්ගෙන් ටි‍්‍රපොලි නගරය නිශ්චිතවම අත්පත් කර ගන්නා ලදී.[40] 663 දී උක්බා ඉබ්න් නාෆි විසින් ෆෙසාන් අල්ලා ගන්නා ලදී. අරාබි දේශපාලන පාලනයට විරුද්ධ වූ කෙසේ වෙතත්, කඳුකරයේ බර්බර් ගෝත්‍රිකයෝ ඉස්ලාමය පිළිගත්හ.[41]
750 දී අබ්බාසිඩ්වරුන් උමයියාද්වරුන් පෙරලා දමා ලිබියාව බැග්ඩෑඩ් පාලනයට නතු වන තෙක් ඊළඟ දශක කිහිපය තුළ ලිබියාව දමස්කස්හි උමය්යාද් කලීෆාගේ විෂය පථය යටතේ පැවතුනි. 800 දී කාලිෆ් හරුන් අල්-රෂීඩ් ඊබ්‍රහිම් ඉබ්න් අල්-අග්ලාබ් ඔහුගේ ඉෆ්‍රිකියා ආණ්ඩුකාරවරයා ලෙස පත් කළ විට, ලිබියාව අග්ලබිඩ් රාජවංශය යටතේ සැලකිය යුතු දේශීය ස්වයං පාලනයක් භුක්ති වින්දා. 10 වන ශතවර්ෂය වන විට, ෂියා ෆාතිමිඩ්වරු බටහිර ලිබියාව පාලනය කළ අතර, 972 දී මුළු කලාපයම පාලනය කළ අතර, බොලොගීන් ඉබ්න් සිරී ආණ්ඩුකාරයා ලෙස පත් කරන ලදී.[36]
ඉබන් සිරීගේ බර්බර් සිරිද් රාජවංශය අවසානයේ ෂියා ෆාතිමිඩ්වරුන්ගෙන් වෙන් වූ අතර බැග්ඩෑඩ්හි සුන්නි අබ්බාසිඩ්වරුන් නියම කලීෆ්වරුන් ලෙස පිළිගත්තේය. පළිගැනීමක් වශයෙන්, ෆාතිමිඩ්වරු ප්‍රධාන වශයෙන් අරාබි කයිසි ගෝත්‍ර දෙක වන බානු සුලෙයිම් සහ බනු හිලාල් වෙතින් උතුරු අප්‍රිකාවට දහස් ගණනක් සංක්‍රමණය කළහ. මෙම ක්‍රියාව ලිබියානු ගම්බද ප්‍රදේශයේ රෙදිපිළි දැඩි ලෙස වෙනස් කළ අතර කලාපයේ සංස්කෘතික හා භාෂාමය අරාබිකරණය තහවුරු කළේය.[36]
ට්‍රිපොලිටේනියාවේ සිරිඩ් පාලනය කෙටිකාලීන වූවත්, ඒ වන විටත් 1001 දී බානු කස්රුන්හි බර්බර්වරු බිඳී ගියහ. ට්‍රිපොලිටේනියාව 1146 දක්වා සිසිලියේ නෝමන්වරුන් විසින් කලාපය අභිබවා යන තෙක් ඔවුන්ගේ පාලනය යටතේ පැවතුනි.[42] ඊළඟ වසර 50 තුළ, ට්‍රිපොලිටේනියාව බානු ඝානියාවේ අයුබිඩ්වරුන්, අල්මොහාද් පාලකයන් සහ කැරලිකරුවන් අතර බොහෝ සටන්වල දර්ශනය විය. පසුව, අල්මොහාද්වරුන්ගේ ජෙනරාල්වරයෙකු වන මුහම්මද් ඉබ්න් අබු හෆ්ස්, අල්මොහාද්වරුන්ගෙන් ස්වාධීනව ටියුනීසියානු හෆ්සිඩ් රාජවංශයක්[42] පසුව පිහිටුවීමට පෙර 1207 සිට 1221 දක්වා ලිබියාව පාලනය කළේය. හෆ්සිඩ්වරු වසර 300 කට ආසන්න කාලයක් ට්‍රිපොලිටේනියාව පාලනය කළහ. 16 වන සියවස වන විට හෆ්සිඩ්වරු ස්පාඤ්ඤය සහ ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යය අතර බල අරගලයට වැඩි වැඩියෙන් හසු විය.
අබ්බාසිඩ්වරුන්ගේ පාලනය දුර්වල කිරීමෙන් පසුව, 1517 ඔටෝමාන් ආක්‍රමණයට පෙර සයිරෙනයිකා ඊජිප්තුව පදනම් කරගත් තුලුනිඩ්, ඉක්ෂිඩිඩ්, අයුබිඩ් සහ මාම්ලුක්ස් වැනි රාජ්‍යයන් යටතේ පැවතුනි. අවසානයේ ෆෙසාන් කනෙම් පාලනයෙන් පසු අවුලඩ් මුහම්මද් රාජවංශය යටතේ නිදහස ලබා ගත්තේය. ඔටෝමන්වරු අවසානයේ 1556 සහ 1577 අතර ෆෙසාන් යටත් කර ගත්හ.
ඔටෝමන් ට්‍රිපොලිටේනියාව
සංස්කරණය
1510 දී ස්පාඤ්ඤයේ හැබ්ස්බර්ග් විසින් ට්‍රිපොලි නගරය සාර්ථක ලෙස ආක්‍රමණය කිරීමෙන් අනතුරුව,[42] එය ශාන්ත ජෝන් නයිට්වරුන්ට භාර දීමෙන් පසුව, ඔටෝමාන් අද්මිරාල් සිනන් පාෂා 1551 දී ලිබියාව පාලනය කර ගත්තේය.[42] ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ටර්ගුට් රීස් ට්‍රිපොලියේ බෙය ලෙසත් පසුව ට්‍රිපොලිහි පාෂා ලෙසත් නම් කරන ලදී. 1556 දී. 1565 වන විට, ට්‍රිපොලි හි රීජන්ට් ලෙස පරිපාලන අධිකාරිය කොන්ස්තන්තිනෝපල්/ඉස්තාන්බුල්හි සුල්තාන් විසින් සෘජුවම පත් කරන ලද පාෂා වෙත පැවරිණි. 1580 ගණන් වලදී, ෆෙසාන්හි පාලකයින් සුල්තාන්වරයාට පක්ෂපාතීත්වය ලබා දුන් අතර, ඔටෝමාන් අධිකාරිය සයිරෙනයිකා හි නොතිබුණද, ට්‍රිපොලි හි රජයේ නියෝජිතයා ලෙස ක්‍රියා කිරීම සඳහා මීළඟ සියවසේ අගභාගයේදී බෙංගාසි හි ස්ථානගත කරන ලදී.[37] යුරෝපීය වහලුන් සහ සුඩානයෙන් ප්‍රවාහනය කරන ලද වහල් කළු ජාතිකයින් විශාල සංඛ්‍යාවක් ට්‍රිපොලි හි එදිනෙදා ජීවිතයේ අංගයක් විය. 1551 දී, ටර්ගුට් රයිස් විසින් මෝල්ටා දූපතේ ගෝසෝ හි මුළු ජනගහනයම පාහේ වහල්භාවයට ගෙන, 5,000 ක් පමණ ජනතාව ලිබියාවට යවා ඇත.[43][44] කාලයාගේ ඇවෑමෙන්, පාෂාගේ ජැනිසරීස් බලකාය සමඟ සැබෑ බලය රැඳී සිටියේය.[42] 1611 දී පාෂාට එරෙහිව ඩේස් කුමන්ත්‍රණයක් දියත් කළ අතර ඩේ සුලෙයිමාන් සෆාර් රජයේ ප්‍රධානියා ලෙස පත් කරන ලදී. ඊළඟ වසර සියය පුරාවට, ඩීස් මාලාවක් ට්‍රිපොලිටේනියාව ඵලදායී ලෙස පාලනය කළේය. වැදගත්ම ඩේවරුන් දෙදෙනා වූයේ මෙහ්මඩ් සකිස්ලි (1631-49) සහ ඔස්මාන් සකිස්ලි (1649-72) යන දෙදෙනාම මෙම කලාපය ඵලදායී ලෙස පාලනය කළ පාෂා ය.[45] දෙවැන්න සිරෙනයිකා ද යටත් කර ගත්තේය.[45]
ඔටෝමාන් ආන්ඩුවෙන් මග පෙන්වීමක් නොමැතිකම, ටි‍්‍රපොලි හමුදා අරාජික කාලපරිච්ඡේදයක් බවට පත් විය, එම කාලය තුළ කුමන්ත්‍රණයෙන් පසු කුමන්ත්‍රණයක් සිදු වූ අතර වසරකට වඩා වැඩි කාලයක් කාර්යාලයේ රැඳී සිටියේ කිහිප දෙනෙකු පමණි. එවැනි එක් කුමන්ත්‍රණයකට නායකත්වය දුන්නේ තුර්කි නිලධාරි අහමඩ් කරමන්ලි විසිනි.[45] කරමන්ලිස් 1711 සිට 1835 දක්වා ප්‍රධාන වශයෙන් ට්‍රිපොලිටේනියාවේ පාලනය කළ අතර 18 වන සියවසේ මැද භාගය වන විට සයිරනයිකා සහ ෆෙසාන් හි ද බලපෑම් ඇති විය. අහමඩ්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයින් ඔහුට වඩා අඩු හැකියාවක් ඇති බව ඔප්පු විය, කෙසේ වෙතත්, කලාපයේ සියුම් බල තුලනය කරමන්ලිට ඉඩ දුන්නේය. 1793-95 ට්‍රිපොලිටේනියානු සිවිල් යුද්ධය එම වසරවල සිදු විය. 1793 දී තුර්කි නිලධාරි අලි පාෂා හැමට් කරමන්ලි බලයෙන් පහ කර ට්‍රිපොලිටේනියාව කෙටි කලකට ඔටෝමාන් පාලනයට ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කළේය. හැමට් ගේ සහෝදරයා වූ යූසුෆ් (1795–1832) ට්‍රිපොලිටේනියාවේ ස්වාධීනත්වය නැවත ස්ථාපිත කළේය.
19 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී එක්සත් ජනපදය සහ ට්‍රිපොලිටේනියාව අතර යුද්ධයක් ඇති වූ අතර, පළමු ම්ලේච්ඡ යුද්ධය සහ දෙවන ම්ලේච්ඡ යුද්ධය ලෙස හැඳින්වෙන සටන් මාලාවක් ඇති විය. 1819 වන විට, නැපෝලියන් යුද්ධවල විවිධ ගිවිසුම් නිසා මුහුදු කොල්ලකෑම් සම්පූර්ණයෙන්ම පාහේ අත්හැරීමට බාබරි රාජ්‍යයන්ට බල කෙරුණු අතර ට්‍රිපොලිටේනියාවේ ආර්ථිකය බිඳ වැටෙන්නට විය. යූසුෆ් දුර්වල වූ විට, ඔහුගේ පුතුන් තිදෙනා වටා කණ්ඩායම් ඇති විය. ඉක්මනින්ම සිවිල් යුද්ධයක් ඇති විය.[46]
ඔටෝමාන් සුල්තාන් II වන මහමුද් විසින් කරමන්ලි රාජවංශයේ සහ ස්වාධීන ට්‍රිපොලිටේනියාවේ අවසානය සනිටුහන් කරමින් පිළිවෙල යථා තත්ත්වයට පත් කිරීම සඳහා පෙනෙන ලෙස භට පිරිස් යවන ලදී.[46] පිළිවෙළ පහසුවෙන් යථා තත්ත්වයට පත් නොවූ අතර, අබ්ද්-එල්-ගෙලිල් සහ ගුමා බෙන් කලීෆා යටතේ ලිබියානු කැරැල්ල 1858 දී දෙවැන්නා මිය යන තෙක්ම පැවතුනි.[46] සෘජු ඔටෝමාන් පාලනයේ දෙවන කාල පරිච්යඡේදය පරිපාලනමය වෙනස්කම් සහ ලිබියාවේ පළාත් තුනෙහි පාලනයේ වැඩි පිළිවෙලක් දක්නට ලැබුණි. ඔටෝමාන් පාලනය අවසානයේ 1850 සහ 1875 අතර සහරාන් වාණිජ්‍යයෙන් ආදායමක් උපයා ගැනීම සඳහා ෆෙසාන් වෙත නැවත තහවුරු විය.
ඉතාලි යටත් විජිතකරණය සහ මිත්‍ර වාඩිලෑම
සංස්කරණය
ඉතාලි-තුර්කි යුද්ධයෙන් පසු (1911-1912), ඉතාලිය එකවරම කලාප තුන යටත් විජිත බවට පත් කළේය.[47] 1912 සිට 1927 දක්වා ලිබියාවේ භූමි ප්‍රදේශය ඉතාලි උතුරු අප්‍රිකාව ලෙස හැඳින්වේ. 1927 සිට 1934 දක්වා, ඉතාලි ආණ්ඩුකාරවරුන් විසින් පාලනය කරන ලද ඉතාලි සයිරෙනයිකා සහ ඉතාලි ට්‍රිපොලිටේනියා යන ජනපද දෙකකට භූමි ප්‍රදේශය බෙදී ගියේය. ඉතාලියානුවන් 150,000 ක් පමණ ලිබියාවේ පදිංචි වූ අතර එය මුළු ජනගහනයෙන් 20% ක් පමණ වේ.[48]
ඔමාර් මුක්තාර් ඉතාලි යටත් විජිතකරණයට එරෙහිව ප්‍රතිරෝධී නායකයෙකු ලෙස ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අතර 1931 සැප්තැම්බර් 16 වන දින ඔහු අල්ලාගෙන මරාදැමීම නොතකා ජාතික වීරයෙකු බවට පත්විය.[49] ඔහුගේ දේශප්‍රේමය සිහිපත් කිරීම සහ පිළිගැනීම සඳහා ඔහුගේ මුහුණ දැනට ලිබියානු ඩිනාර් දහයේ නෝට්ටුවේ මුද්‍රණය කර ඇත. තවත් ප්‍රමුඛ පෙළේ ප්‍රතිරෝධක නායකයෙකු වන ඉඩ්රිස් අල්-මහඩි අස්-සෙනුසි (පසුව I වන ඉඩ්රිස් රජු), සයිරෙනයිකා හි එමීර්, දෙවන ලෝක යුද්ධය ආරම්භ වන තුරුම ලිබියානු ප්‍රතිරෝධයට නායකත්වය දුන්නේය.
ඉතාලියානුවන් විසින් ඊනියා "ලිබියාව සාමකාමී කිරීම" හේතුවෙන් සයිරනයිකාහි ආදිවාසී ජනයා සමූහ වශයෙන් මිය ගිය අතර, 225,000ක් වූ සයිරෙනයිකා හි ජනගහනයෙන් හතරෙන් එකක් පමණ මිය ගියහ.[50] ඉලන් පප්පේ ඇස්තමේන්තු කරන්නේ 1928 සහ 1932 අතර ඉතාලි හමුදාව "බෙඩොයින් ජනගහනයෙන් අඩක් (සෘජුව හෝ ලිබියාවේ ඉතාලි ගාල් කඳවුරුවල රෝග සහ සාගින්නෙන්) මරා දැමු බවයි."[51]
1934 දී, ඉතාලිය සයිරෙනයිකා, ට්‍රිපොලිටේනියා සහ ෆෙසාන් ඒකාබද්ධ කර "ලිබියාව" (ඊජිප්තුව හැර උතුරු අප්‍රිකාව පුරා පුරාණ ග්‍රීකයන් විසින් භාවිතා කරන ලදී) යන නම ට්‍රිපොලි එහි අගනුවර ලෙස ඒකාබද්ධ යටත් විජිතය සඳහා භාවිතා කරන ලදී.[52] ඉතාලියානුවන් යටිතල පහසුකම් වැඩිදියුණු කිරීම් සහ පොදු වැඩ අවධාරණය කළහ. විශේෂයෙන්ම, ඔවුන් 1934 සිට 1940 දක්වා ලිබියානු දුම්රිය හා මාර්ග ජාලයන් විශාල වශයෙන් පුළුල් කළ අතර, නව මාර්ග සහ දුම්රිය මාර්ග කිලෝමීටර් සිය ගණනක් ගොඩනඟා නව කර්මාන්ත සහ නව කෘෂිකාර්මික ගම්මාන දුසිම් ගනනක් පිහිටුවීම දිරිමත් කළහ.
1940 ජුනි මාසයේදී ඉතාලිය දෙවන ලෝක යුද්ධයට අවතීර්ණ විය. 1943 දී ඉතාලියට සහ එහි ජර්මානු සගයාට පරාජයෙන් අවසන් වූ දැඩි සටනකින් යුත් උතුරු අප්‍රිකානු ව්‍යාපාරයේ පසුබිම ලිබියාව බවට පත් විය.
1943 සිට 1951 දක්වා ලිබියාව මිත්‍ර පාක්ෂික ආක්‍රමණයට යටත් විය. බ්‍රිතාන්‍ය මිලිටරිය විසින් ඉතාලි ලිබියානු හිටපු පළාත් දෙක වන ට්‍රිපොලිටානා සහ සයිරෙනාකා පරිපාලනය කළ අතර ප්‍රංශ ෆෙසාන් පළාත පරිපාලනය කළේය. 1944 දී, ඉඩ්රිස් කයිරෝවේ පිටුවහලේ සිට ආපසු පැමිණි නමුත් 1947 දී විදේශ පාලනයේ සමහර අංග ඉවත් කරන තෙක් සයිරෙනයිකා හි ස්ථිර පදිංචිය නැවත ආරම්භ කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. මිත්‍ර පාක්ෂිකයින් සමඟ 1947 සාම ගිවිසුමේ නියමයන් යටතේ, ඉතාලිය ලිබියාවට ඇති සියලුම හිමිකම් අත්හැරියේය.[53]
ගඩාෆි යටතේ නිදහස, රාජධානිය සහ ලිබියාව
සංස්කරණය
1951 දෙසැම්බර් 24 වන දින ලිබියාව ලිබියාවේ එකම රාජාණ්ඩුව වන ඉඩ්රිස් රජු යටතේ ව්‍යවස්ථාපිත සහ පරම්පරාගත රාජාණ්ඩුවක් වන ලිබියාවේ එක්සත් රාජධානිය ලෙස ලිබියාව සිය නිදහස ප්‍රකාශ කළේය.[54] 1959 දී සැලකිය යුතු තෙල් සංචිත සොයා ගැනීම සහ ඛනිජ තෙල් අලෙවියෙන් ලැබෙන ආදායම, ලෝකයේ දුප්පත්ම රාජ්‍යයක් අතිශයින් ධනවත් රාජ්‍යයක් පිහිටුවීමට සමත් විය. තෙල් ලිබියානු ආන්ඩුවේ මූල්‍ය තත්වය විශාල ලෙස වැඩිදියුණු කළද, ඉඩ්රිස් රජුගේ අතේ ජාතියේ ධනය සංකේන්ද්‍රණය වීම නිසා සමහර කන්ඩායම් අතර අමනාපය ගොඩ නැගෙන්නට පටන් ගත්තේය.[55]
1969 සැප්තැම්බර් 1 දින, මුවම්මර් ගඩාෆිගේ නායකත්වයෙන් යුත් කැරලිකාර හමුදා නිලධාරීන් කණ්ඩායමක් ඉඩ්රිස් රජුට එරෙහිව කුමන්ත්‍රණයක් දියත් කළ අතර, එය අල් ෆතේ විප්ලවය ලෙස ප්‍රකට විය.[57] රජයේ ප්‍රකාශවල සහ ලිබියානු නිල මාධ්‍යවල ගඩාෆි "සහෝදර නායකයා සහ විප්ලවයේ මාර්ගෝපදේශකයා" ලෙස හඳුන්වයි.[58] ඉතාලි බලපෑම අඩු කිරීමට පියවර ගනිමින්, 1970 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී ඉතාලි සතු සියලු වත්කම් අත්පත් කර ගන්නා ලද අතර ලිබියානු යුදෙව්වන්ගේ කුඩා ප්‍රජාව සමඟ 12,000-ශක්තිමත් ඉතාලි ප්‍රජාව ලිබියාවෙන් නෙරපා හරින ලදී. එම දිනය "පළිගැනීමේ දිනය" ලෙසින් හඳුන්වනු ලබන ජාතික නිවාඩු දිනයක් බවට පත් විය.[59] ලිබියාවේ සමෘද්ධිය වැඩිවීම අභ්‍යන්තර දේශපාලන මර්ධනයත් සමඟ වැඩි වූ අතර 1973 නීතිය 75 යටතේ දේශපාලන විසම්මුතිය නීති විරෝධී කරන ලදී. ගඩාෆිගේ විප්ලවවාදී කමිටු හරහා ජනගහනය පිළිබඳ පුලුල් සෝදිසි කිරීම් සිදු කරන ලදී.[60][61][62]
ප්‍රතිසංස්කරණ දිරිමත් කිරීම සඳහා විප්ලවීය කාන්තා ව්‍යුහය පිහිටුවමින් පසුගිය පාලනය විසින් කාන්තාවන්ට පනවා තිබූ දැඩි සමාජ සීමාවන්ට එරෙහිව සටන් කිරීමට ගඩාෆිට අවශ්‍ය විය. 1970 දී ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය තහවුරු කරමින් සහ වැටුප් සමානාත්මතාවය අවධාරනය කරමින් නීතියක් හඳුන්වා දෙන ලදී. 1971 දී ගඩාෆි ලිබියානු පොදු කාන්තා සම්මේලනයක් නිර්මාණය කිරීමට අනුග්‍රහය දැක්වීය. 1972 දී, වයස අවුරුදු දහසයට අඩු ඕනෑම ගැහැණු ළමයෙකු විවාහ කර ගැනීම සාපරාධී ලෙස සලකන නීතියක් සම්මත කරන ලද අතර විවාහයක් සඳහා ස්ත්‍රියකගේ කැමැත්ත අත්‍යවශ්‍ය පූර්ව අවශ්‍යතාවයක් බවට සහතික විය.[63]
1975 ඔක්තොම්බර් 25 දින, හමුදා නිලධාරීන් 20ක් පමණ විසින් කුමන්ත්‍රණ ප්‍රයත්නයක් දියත් කරන ලදී, බොහෝ දුරට මිසරටා නගරයෙනි.[64] මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස කුමන්ත්‍රණකරුවන් අත්අඩංගුවට ගැනීම සහ ක්‍රියාත්මක කිරීම සිදු විය.[65] 1977 මාර්තු 2 වන දින ලිබියාව නිල වශයෙන් "සමාජවාදී ජනතා ලිබියානු අරාබි ජමහිරියා" බවට පත් විය. ගඩාෆි නිල වශයෙන් පොදු මහජන කමිටු වෙත බලය ලබා දුන් අතර මෙතැන් සිට ඔහු සංකේතාත්මක චරිතයකට වඩා වැඩි දෙයක් නොවන බව කියා සිටියේය.[66] ඔහු විසින් පිහිටුවන ලද නව ජමහිරිය (අරාබි සඳහා "ජනරජය") පාලන ව්‍යුහය නිල වශයෙන් "සෘජු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය" ලෙස හඳුන්වනු ලැබීය.[67]
ගඩාෆි, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රජය සහ දේශපාලන දර්ශනය පිළිබඳ ඔහුගේ දැක්ම තුළ, 1975 දී The Green Book ප්‍රකාශයට පත් කළේය. ඔහුගේ කෙටි පොතෙහි බෙඩොයින් ආධිපත්‍යයේ ඉරි සහිත මනෝරාජික සමාජවාදයේ සහ අරාබි ජාතිකවාදයේ නියෝජිත මිශ්‍රණයක් සටහන් විය.
1977 පෙබරවාරියේදී, ලිබියාව චැඩ් හි ගෞකවුනි ඕඩෙයි සහ මහජන සන්නද්ධ හමුදාවන්ට හමුදා සැපයුම් ලබා දීමට පටන් ගත්තේය. උතුරු චැඩ් හි කැරලිකාර හමුදාවන්ට ලිබියාවේ සහාය ආක්‍රමණයක් දක්වා වර්ධනය වීමත් සමඟ චැඩියානු-ලිබියානු යුද්ධය ඉතා උනන්දුවෙන් ආරම්භ විය. එම වසරේම පසුව, ලිබියාව සහ ඊජිප්තුව දින හතරක දේශසීමා යුද්ධයක් ඇති කළ අතර එය ඊජිප්තු-ලිබියානු යුද්ධය ලෙස හැඳින්වේ. ඇල්ජීරියානු ජනාධිපති හවුරි බූමීඩියන් ගේ මැදිහත්වීම යටතේ සටන් විරාමයකට ජාතීන් දෙකම එකඟ විය.[68] ටැන්සානියාවට එරෙහි යුද්ධයේදී ඉඩි අමීන්ගේ උගන්ඩාවට රට දුන් සහයෝගයෙන් ලිබියානුවන් සිය ගණනකට ජීවිත අහිමි විය. ගඩාෆි න්‍යෂ්ටික විරෝධී ව්‍යාපාරවල සිට ඕස්ට්‍රේලියානු වෘත්තීය සමිති දක්වා වෙනත් විවිධ කණ්ඩායම්වලට මුදල් සැපයීය.[69]
1977 නොවැම්බර් 19 වන දින ලිබියාව සිය සරල කොළ පැහැති ජාතික ධජය අනුමත කරන ලදී. ලිබියාව එහි වත්මන් ධජය පිළිගන්නා තුරු 2011 වන තෙක් ලෝකයේ එකම සරල වර්ණ ධජය රට සතු විය.[තහවුරු කර නොමැත]
1977 සිට, රටේ ඒක පුද්ගල ආදායම ඇ.ඩො. 11,000ට වඩා වැඩි වූ අතර එය අප්‍රිකාවේ පස්වන ඉහළම අගය වන අතර,[70] මානව සංවර්ධන දර්ශකය අප්‍රිකාවේ ඉහළම සහ සෞදි අරාබියට වඩා විශාල විය.[71] මෙය සාක්ෂාත් කරගනු ලැබුවේ කිසිදු විදේශ ණයක් නොගෙන ලිබියාව ණය රහිතව තබා ගැනීමෙනි.[72] රටේ විශාල ප්‍රදේශ හරහා මිරිදිය සඳහා නොමිලේ ප්‍රවේශ වීමට ඉඩ සැලසීම සඳහා මහා මිනිසා විසින් සාදන ලද ගංගාව ද ඉදිකරන ලදී.[71] මීට අමතරව, විශ්වවිද්‍යාල ශිෂ්‍යත්ව සහ රැකියා වැඩසටහන් සඳහා මුල්‍ය ආධාර සපයන ලදී.[73]
1970 ගණන්වල ඉහළ ගිය ලිබියාවේ තෙල් ආදායමෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් ආයුධ මිලදී ගැනීම් සඳහා සහ ලොව පුරා පැරාමිලිටරි සහ ත්‍රස්තවාදී කණ්ඩායම් දුසිම් ගනනකට අනුග්‍රහය දැක්වීම සඳහා වියදම් කරන ලදී.[74][75][76] 1986 දී ගඩාෆි ඝාතනය කිරීමට අදහස් කළ ඇමරිකානු ගුවන් ප්‍රහාරයක් අසාර්ථක විය. 1988 දී ලොකර්බි හි වාණිජ ගුවන් යානයකට බෝම්බ හෙලීමෙන් පුද්ගලයන් 270 දෙනෙකු මිය ගිය පසු ලිබියාව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් සම්බාධකවලට යටත් කරන ලදී. 2003 දී ගඩාෆි නිවේදනය කළේ ඔහුගේ පාලන තන්ත්‍රයේ සමූල ඝාතක අවි සියල්ල විසුරුවා හැර ඇති බවත්, ලිබියාව න්‍යෂ්ටික බලය කරා සංක්‍රමණය වන බවත් ය.
පළමු ලිබියානු සිවිල් යුද්ධය
සංස්කරණයටියුනීසියාවේ සහ ඊජිප්තුවේ පාලකයන් පෙරලා දැමූ අරාබි වසන්ත ව්‍යාපාරයේ දී පළමු සිවිල් යුද්ධය ඇති විය. ලිබියාව ප්‍රථම වරට ගඩාෆිගේ පාලනයට එරෙහිව 2011 පෙබරවාරි 15 වන දින විරෝධතා අත්විඳි අතර, පෙබරවාරි 17 වන දින පූර්ණ පරිමාණ කැරැල්ලක් ආරම්භ විය.[77] මුවම්මර් ගඩාෆිගේ නායකත්වයෙන් යුත් ලිබියාවේ අත්තනෝමතික තන්ත්‍රය ඊජිප්තුවේ සහ ටියුනීසියාවේ පාලන තන්ත්‍රයන්ට සාපේක්ෂව බොහෝ ප්‍රතිරෝධයක් දක්වා ඇත. ඊජිප්තුවේ සහ ටියුනීසියාවේ පාලන තන්ත්‍රයන් පෙරලා දැමීම සාපේක්ෂව ඉක්මන් ක්‍රියාවලියක් වූ අතර, ගඩාෆිගේ ව්‍යාපාරය ලිබියාවේ නැගිටීම සම්බන්ධයෙන් සැලකිය යුතු කඩඉම් ඇති කළේය.[78] තරඟකාරී දේශපාලන අධිකාරියක පළමු නිවේදනය අන්තර්ජාලයේ පළ වූ අතර අන්තර්වාර සංක්‍රාන්ති ජාතික සභාව විකල්ප රජයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළේය. ගඩාෆිගේ ජ්‍යෙෂ්ඨ උපදේශකයෙකු ට්විටර් පණිවිඩයක් නිකුත් කරමින් ප්‍රතිචාර දැක්වූ අතර, ඔහු ඉල්ලා අස්වී, පලා ගොස්, ගඩාෆිට පලා යන ලෙස උපදෙස් දුන්නේය.[79] පෙබරවාරි 20 වන විට නොසන්සුන්තාව ට්‍රිපොලි දක්වා පැතිර ගියේය. 2011 පෙබරවාරි 27 වන දින, කැරලිකරුවන්ගේ පාලනය යටතේ පවතින ලිබියාවේ ප්‍රදේශ පරිපාලනය කිරීම සඳහා ජාතික සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලය පිහිටුවන ලදී. 2011 මාර්තු 10 දින, එක්සත් ජනපදය සහ තවත් බොහෝ ජාතීන් මහමුද් ජිබ්‍රිල්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කවුන්සිලය වැඩබලන අගමැති ලෙසත් ලිබියානු ජනතාවගේ නීත්‍යානුකූල නියෝජිතයා ලෙසත් පිළිගෙන ගඩාෆිගේ පාලන තන්ත්‍රය පිළිගැනීම ඉවත් කර ගත්හ.[80][81]
බටහිර ලිබියාවේ කැරලිකරුවන්ගේ තල්ලුවට යුදමය වශයෙන් ප්‍රතිචාර දැක්වීමට ගඩාෆි හිතවාදී හමුදා සමත් වූ අතර කැරැල්ලේ තථ්‍ය මධ්‍යස්ථානය වන බෙන්ගාසි දෙසට වෙරළ දිගේ ප්‍රතිප්‍රහාරයක් දියත් කළහ.[82] ට්‍රිපොලි නගරයේ සිට කිලෝමීටර් 48 (සැතපුම් 30) දුරින් පිහිටි සාවිය නගරය, ගුවන් හමුදා ගුවන් යානා සහ යුද ටැංකි මගින් බෝම්බ හෙලන ලද අතර, ජමහිරියා හමුදා විසින් අල්ලා ගන්නා ලද අතර, "ගැටුම තුළ තවමත් නොදුටු ම්ලේච්ඡත්වය ක්‍රියාත්මක කරමිනි."[83]
එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම් බෑන් කී මූන්[84] සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් කවුන්සිලය ඇතුළු එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධාන, ජාත්‍යන්තර නීතිය උල්ලංඝනය කිරීමක් ලෙස හෙළා දුටු අතර, පසුකාලීන ආයතනය පෙර නොවූ විරූ ක්‍රියාවකින් ලිබියාව මුළුමනින්ම නෙරපා හරින ලදී.[85][86]
2011 මාර්තු 17 දින එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක මණ්ඩලය 1973 යෝජනාව සම්මත කරන ලදී,[87] 10-0 ඡන්දයකින් සහ රුසියාව, චීනය, ඉන්දියාව, බ්‍රසීලය සහ ජර්මනිය ඇතුළු පහක් ඡන්දය දීමෙන් වැළකී සිටියේය. මෙම යෝජනාව මගින් ගුවන් ගමන් තහනම් කලාපයක් පිහිටුවීම සහ ලිබියාව තුළ සිවිල් වැසියන් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා "අවශ්‍ය සියලු ක්‍රම" භාවිතා කිරීම අනුමත කරන ලදී.[88] මාර්තු 19 වන දින, ප්‍රංශ හමුදා ජෙට් යානා සතුරු ඉලක්ක වෙත ප්‍රහාර ප්‍රකාශ කරමින් ඔත්තු බැලීමේ මෙහෙයුමක් සඳහා ලිබියානු ගුවන් සීමාවට ඇතුළු වූ විට ලිබියානු ගුවන් ආරක්ෂාව විනාශ කිරීමෙන් නේටෝ සහචරයින්ගේ පළමු පියාසැරි කලාපය සුරක්ෂිත කිරීම ආරම්භ විය.[89]
ඉන් පසු සති කිහිපය තුළ ලිබියාවට එරෙහි නේටෝ මෙහෙයුම්වල පෙරමුණේ සිටියේ එක්සත් ජනපද ඇමරිකානු හමුදා ය. යුධ නැව් සහ ගුවන් යානා වල 8,000 කට වැඩි එක්සත් ජනපද භටයින් ප්‍රදේශයේ යොදවා ඇත. ප්‍රහාර 14,202 ක් අවම වශයෙන් ඉලක්ක 3,000කට පහර දී ඇති අතර ඉන් 716ක් ට්‍රිපොලි හි සහ 492 බ්‍රෙගාහි දී එල්ල කරන ලදී.[90] එක්සත් ජනපද ගුවන් ප්‍රහාරයට B-2 ස්ටෙල්ත් බෝම්බ හෙලන ගුවන් යානා ඇතුළත් විය, සෑම බෝම්බ ප්‍රහාරක යානයක්ම රාත්තල් 2000 බෝම්බ දහසයකින් සන්නද්ධව, මහාද්වීපික එක්සත් ජනපදයේ මිසූරි හි පිහිටි ඔවුන්ගේ කඳවුරට පියාසර කරමින් ආපසු පැමිණේ.[91] නේටෝ ගුවන් හමුදාව විසින් සපයන ලද සහාය විප්ලවයේ අවසාන සාර්ථකත්වයට දායක විය.[92]
2011 අගෝස්තු 22 වන විට, කැරලිකාර සටන්කාමීන් ට්‍රිපොලි වෙත ඇතුළු වී හරිත චතුරශ්‍රය අත්පත් කර ගත් අතර,[93] එය 2011 පෙබරවාරි 17 සිට මියගිය අයට ගෞරවයක් ලෙස ඔවුන් දිවි පිදූ චතුරශ්‍රය ලෙස නම් කරන ලදී. 2011 ඔක්තෝබර් 20 දින, නැගිටීමේ අවසාන දරුණු සටන අවසන් විය. සර්ටේ නගරයේ. සර්ටේ සටන යනු 2011 ඔක්තෝම්බර් 20 වන දින නේටෝ පිටුබලය ලත් හමුදා විසින් ගඩාෆි අල්ලාගෙන මරා දැමූ පළමු ලිබියානු සිවිල් යුද්ධයේ අවසාන තීරණාත්මක සටන මෙන්ම අවසාන සටනයි. සර්ටේ යනු ගඩාෆිගේ අවසාන පක්ෂපාතී බලකොටුව සහ ඔහුගේ උපන් ස්ථානයයි. සර්ටේ වැටීමෙන් දින තුනකට පසු 2011 ඔක්තෝබර් 23 දින පක්ෂපාතී බලවේගවල පරාජය සමරනු ලැබීය.
සිවිල් යුද්ධයේදී අවම වශයෙන් ලිබියානුවන් 30,000ක් මිය ගියහ.[94] මීට අමතරව, ජාතික සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලය 50,000 තුවාල ලබා ඇතැයි ගණන් බලා ඇත.[95]
අන්තර් යුද්ධ කාලය සහ දෙවන ලිබියානු සිවිල් යුද්ධය
සංස්කරණය
ටොබ්රුක් ප්‍රමුඛ රජය 
ජාතික ගිවිසුමේ රජය 
ඛනිජ තෙල් පහසුකම් ආරක්ෂකයා
ටුවාරෙග් ගෝත්‍රිකයන්
දේශීය බලවේගපක්ෂපාතී බලවේගවල පරාජයෙන් පසුව, මධ්‍යම ආන්ඩුව දුර්වල වූ අතර රට කෙරෙහි එහි අධිකාරිය ඵලදායී ලෙස ක්‍රියාත්මක කිරීමට නොහැකි වූ අතර, ලිබියාව විවිධ ප්‍රදේශ, නගර සහ ගෝත්‍ර සමඟ අනුබද්ධ බොහෝ ප්‍රතිවාදී, සන්නද්ධ මිලීෂියා අතර පැවතුණි. ඉස්ලාමීය දේශපාලඥයින් සහ ඔවුන්ගේ විරුද්ධවාදීන් අතර ඇති වූ දේශපාලන අරගලයකදී තරඟකාරී සටන්කාමීන් එකිනෙකාට එරෙහිව තරඟ කළහ.[96] 2012 ජූලි 7 වන දින, ලිබියානුවන් හිටපු පාලනය අවසන් වීමෙන් පසු ඔවුන්ගේ පළමු පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය පවත්වන ලදී. අගෝස්තු 8 වෙනිදා, ජාතික සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලය විසින් සම්පුර්ණයෙන්ම තේරී පත් වූ මහා ජාතික කොංග්‍රසයට නිල වශයෙන් බලය පැවරූ අතර, ඉන් පසුව අන්තර්වාර රජයක් පිහිටුවීමට සහ නව ලිබියානු ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කිරීම සඳහා පොදු ජනමත විචාරණයකින් අනුමත කිරීමට කටයුතු කරන ලදී.[97]
2012 අගෝස්තු 25 දින, රොයිටර් පුවත් සේවය වාර්තා කළේ සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසු "වඩාත්ම නිර්ලජ්ජිත නිකායික ප්‍රහාරය" ලෙසින්, නම් නොකළ සංවිධානාත්මක ප්‍රහාරකයින් ලිබියානු අගනුවර ට්‍රිපොලි මධ්‍යයේ සොහොන් සහිත සුෆි මුස්ලිම් පල්ලියක් බුල්ඩෝසර් කර ඇත. එය දින දෙකකින් සූෆි අඩවියක් විනාශ කළ දෙවන අවස්ථාවයි.[98] නිරුවත් ගැසල් ප්‍රතිමාව ඉවත් කිරීම සහ බෙන්ගාසි අසල දෙවන ලෝක යුධ සමයේ බ්‍රිතාන්‍ය සොහොන් බිම් විනාශ කිරීම සහ කෙලෙසීම ඇතුළුව ඉස්ලාමීය සටන්කාමීන් විසින් විනාශකාරී ක්‍රියාවන් සහ උරුමයන් විනාශ කිරීම සිදු කරන ලදී.[99][100] ඓතිහාසික ස්ථාන ගණනාවක් විනාශ කිරීම, මංකොල්ලකෑම හෝ කොල්ලකෑම් සිදු කළ ඉස්ලාමීය සම්බන්ධ රැඩිකල් මිලීෂියා සහ මැර කල්ලි විසින් උරුම විනාශ කිරීමේ තවත් බොහෝ සිද්ධීන් වාර්තා විය.
2012 සැප්තැම්බර් 11 වන දින, ඉස්ලාමීය සටන්කාමීන් බෙන්ගාසි හි ඇමරිකානු රාජ්‍යතාන්ත්‍රික පරිශ්‍රයට ප්‍රහාරයක් එල්ල කළ අතර,[101] ලිබියාවේ එක්සත් ජනපද තානාපති ජේ. ක්‍රිස්ටෝපර් ස්ටීවන්ස් සහ තවත් තිදෙනෙකු ඝාතනය කරන ලදී. මෙම සිදුවීම එක්සත් ජනපදයේ සහ ලිබියාවේ කෝපයක් ඇති කළේය.[102] 2012 ඔක්තෝම්බර් 7 වෙනිදා, ලිබියාවේ අගමැති ලෙස තේරී පත් වූ මුස්තාෆා ඒ.ජී. අබුෂාගුර් දෙවන වරටත් නව කැබිනට් මණ්ඩලයක් සඳහා පාර්ලිමේන්තු අනුමැතිය දිනා ගැනීමට අසමත් වීමෙන් නෙරපා හරින ලදී.[103][104][105] 2012 ඔක්තොම්බර් 14 වෙනිදා, මහා ජාතික කොංග්‍රසය විසින් හිටපු GNC සාමාජිකයෙකු සහ මානව හිමිකම් නීතිවේදියෙකු වන අලි සෙයිඩන් අගමැති ලෙස පත් කරන ලදී.[106] සෙයිඩාන් දිවුරුම් දුන්නේ ඔහුගේ කැබිනට් මණ්ඩලය GNC විසින් අනුමත කිරීමෙන් පසුවය.[107][108] 2014 මාර්තු 11 දින, හොර තෙල් තොගයක් නැවැත්වීමට නොහැකි වීම නිසා GNC විසින් නෙරපා හැරීමෙන් පසු,[109] අගමැති සෙයිඩාන් ඉල්ලා අස් වූ අතර, ඔහු වෙනුවට අගමැති අබ්දුල්ලා අල්-තානි පත් විය.[110]
දෙවන සිවිල් යුද්ධය ආරම්භ වූයේ 2014 මැයි මාසයේදී ගෝත්‍රික මිලීෂියාවන් සහ ජිහාඩ් කණ්ඩායම් සමඟ ප්‍රතිවාදී පාර්ලිමේන්තු අතර ඇති වූ සටන් වලින් පසුව බල රික්තයෙන් ඉක්මනින් ප්‍රයෝජන ගත්හ. වඩාත්ම කැපී පෙනෙන ලෙස, රැඩිකල් ඉස්ලාමීය සටන්කරුවන් 2014 දී ඩර්නා සහ 2015 දී සර්ටේ ඉස්ලාමීය රාජ්‍යයේ නාමයෙන් අල්ලා ගත්හ. 2015 පෙබරවාරි මාසයේදී අසල්වැසි ඊජිප්තුව ටොබ්රුක් රජයට සහය දැක්වීම සඳහා IS ට එරෙහිව ගුවන් ප්‍රහාර දියත් කරන ලදී.[111][112][113]
2014 ජූනි මාසයේදී, මහා ජාතික කොංග්‍රසයෙන් භාර ගැනීමට අදහස් කරන නව ව්‍යවස්ථාදායක ආයතනයක් වන නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයට මැතිවරණ පැවැත්විණි. මැතිවරණ ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ අඩු ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම නිසා සමහර ප්‍රදේශවල ඡන්ද මධ්‍යස්ථාන වසා දමා ඇත.[114] නව නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය පිළිගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කරමින් GNC සඳහා අඛන්ඩ වරමක් ප්‍රකාශ කළ GNC හි ඉස්ලාමීය නීති සම්පාදකයින් විමතියට පත් කරමින්, ලෞකිකවාදීන් සහ ලිබරල්වාදීන් මැතිවණයේදී හොඳින් කටයුතු කළහ.[115] මහා ජාතික කොංග්‍රසයේ සන්නද්ධ ආධාරකරුවන් ට්‍රිපොලි අත්පත් කර ගත් අතර, අලුතින් තේරී පත් වූ පාර්ලිමේන්තුවට ටොබ්රුක් වෙත පලා යාමට බල කෙරුනි.[116][117]
2015 ජනවාරි මාසයේදී ලිබියාවේ ප්‍රතිවාදී පක්ෂ අතර සාමකාමී එකඟතාවයක් ඇති කර ගැනීමේ අරමුණින් රැස්වීම් පැවැත්විණි. ඊනියා ජිනීවා-ගාඩමේස් සාකච්ඡා අභ්‍යන්තර ගැටුමට විසඳුමක් සෙවීම සඳහා GNC සහ Tobruk රජය එකම මේසයකට ගෙන ඒමට නියමිතව තිබුණි. කෙසේ වෙතත්, GNC ඇත්ත වශයෙන්ම කිසි විටෙක සහභාගී නොවූ අතර, අභ්‍යන්තර බෙදීම "Tobruk කඳවුර" පමණක් නොව, "Tripoli කඳවුර" ද බලපෑ බවට ලකුණකි. මේ අතර, ලිබියාව තුළ ත්‍රස්තවාදය ක්‍රමානුකූලව වැඩි වූ අතර එය අසල්වැසි රටවලට ද බලපායි. 2015 මාර්තු 18 වන දින ටියුනීසියාවේ බාර්ඩෝ කෞතුකාගාරයට එල්ල වූ ත්‍රස්ත ප්‍රහාරය ලිබියානු-පුහුණු සටන්කාමීන් දෙදෙනෙකු විසින් සිදු කරන ලද බව වාර්තා වේ.[118]
2015 වර්ෂය තුළදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ මහලේකම්වරයාගේ (SRSG) විශේෂ නියෝජිත ස්පාඤ්ඤ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික බර්නාඩිනෝ ලියොන් විසින් පවත්වන ලද දීර්ඝ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික රැස්වීම් සහ සාම සාකච්ඡා මාලාවකට සහාය ලබා දෙන ලදී.[119][120] ලිබියාවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ උපකාරක දූත මණ්ඩලයේ (UNSMIL) සුපුරුදු වැඩවලට අමතරව SRSG-ප්‍රමුඛ සංවාද ක්‍රියාවලිය සඳහා UN සහය ලබා දීම.[121]
2015 ජූලි මාසයේදී SRSG ලියොන් එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක කවුන්සිලයට සාකච්ඡාවල ප්‍රගතිය පිළිබඳව වාර්තා කරන ලද අතර, එම අවස්ථාවේ දී ජූලි 11 වන දින දේශපාලන ගිවිසුමක් ඇති කර ගත් "පුළුල් රාමුවක්... මාර්ගෝපදේශ මූලධර්ම ඇතුළුව... ආයතන. සහ ස්ථිර ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කරන තෙක් සංක්‍රාන්තියට මඟ පෙන්වීම සඳහා තීරණ ගැනීමේ යාන්ත්‍රණයන්." එම ක්‍රියාවලියේ ප්‍රකාශිත අරමුණ වූයේ "...අන්තර්ගත කිරීම, නීතියේ ආධිපත්‍යය, බලතල බෙදීම සහ මානව හිමිකම්වලට ගරු කිරීම යන මූලධර්මය මත පදනම් වූ නවීන, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයක් නිර්මානය කිරීමෙහි කූටප්‍රාප්තියට පත්වීමයි." SRSG ගිවිසුම සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා සහභාගිවන්නන්ට ප්‍රශංසා කළේ, "ලිබියානු ජනතාව සාමයට පක්ෂව තම අදහස් ප්‍රකාශ කර ඇති" බව පවසමිනි. පසුව SRSG ආරක්ෂක මණ්ඩලයට දැනුම් දුන්නේ "ලිබියාව තීරණාත්මක අවධියක" සහ "ලිබියාවේ සියලුම පාර්ශවයන් දිගටම සංවාද ක්‍රියාවලියේ ඵලදායී ලෙස නිරත වන ලෙස" ඉල්ලා සිටිමින්, "සංවාදයෙන් සහ දේශපාලන සම්මුතියකින් පමණක් සාමකාමී විසඳුමක් ලබා ගත හැකි බවයි. ගැටුම සාක්ෂාත් කර ගත හැකිය, සාමකාමී සංක්‍රාන්තියක් ලිබියාවේ සාර්ථක වනු ඇත්තේ අනාගත ජාතික ගිවිසුමේ රජයකට සහය දැක්වීමේ සැලකිය යුතු සහ සම්බන්ධීකරණ උත්සාහයකින් පමණි. 2015 මැද භාගයේදී විවිධ ජාත්‍යන්තර ස්ථානවල සාකච්ඡා, සාකච්ඡා සහ සංවාද අඛණ්ඩව පැවති අතර, සැප්තැම්බර් මස මුලදී මොරොක්කෝවේ Skhirat හිදී අවසන් විය.[122][123]
2015 දී, ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවේ අඛණ්ඩ සහයෝගයේ කොටසක් ලෙස, එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් කවුන්සිලය ලිබියානු තත්ත්වය[124][125] පිළිබඳව වාර්තාවක් ඉල්ලා සිටි අතර මානව හිමිකම් පිළිබඳ මහ කොමසාරිස් සෙයිද් රාද් අල් හුසේන් විසින් පිහිටුවන ලදී. විමර්ශන ආයතනය (OIOL) මානව හිමිකම් සහ ලිබියානු අධිකරණ පද්ධතිය නැවත ගොඩනැංවීම පිළිබඳව වාර්තා කිරීම සඳහාය.[126] අවුල් සහගත ලිබියාව යුරෝපයට ළඟා වීමට උත්සාහ කරන මිනිසුන්ගේ ප්‍රධාන සංක්‍රාන්ති ස්ථානයක් ලෙස මතු විය. 2013 සහ 2018 අතර, සංක්‍රමණිකයන් 700,000කට ආසන්න සංඛ්‍යාවක් බෝට්ටුවෙන් ඉතාලියට ළඟා වූ අතර ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් ලිබියාවේ සිට පැමිණියහ.[127][128]
2018 මැයි මාසයේදී ලිබියාවේ ප්‍රතිවාදී නායකයින් පැරිසියේ පැවති රැස්වීමකින් අනතුරුව පාර්ලිමේන්තු සහ ජනාධිපතිවරණ පැවැත්වීමට එකඟ විය.[129] 2019 අප්‍රේල් මාසයේදී, කලීෆා හෆ්තාර් ඔපරේෂන් ෆ්ලඩ් ඔෆ් ඩිග්නිටි දියත් කරන ලදී, ලිබියානු ජාතික හමුදාව විසින් බටහිර ප්‍රදේශ ජාතික ගිවිසුම් රජයෙන් (GNA) අත්පත් කර ගැනීමේ අරමුණින් ප්‍රහාරයක් දියත් කරන ලදී.[130] 2019 ජුනි මාසයේදී, ලිබියාවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ පිළිගත් ජාතික ගිවිසුමේ රජයට මිත්‍ර හමුදාවන් හමුදා අණ දෙන නිලධාරි කලීෆා හෆ්තාර් සහ ඔහුගේ සටන්කරුවන් පදනම් වූ උපායමාර්ගික නගරයක් වන ගර්යාන් සාර්ථකව අල්ලා ගත්හ. GNA හමුදා ප්‍රකාශකයෙකු වන මුස්තාෆා අල්-මෙජි ට අනුව, හෆ්තාර් යටතේ LNA සටන්කාමීන් දුසිම් ගනනක් මිය ගිය අතර අවම වශයෙන් 18 දෙනෙකු සිරකරුවන් බවට පත් කරන ලදී.[131]
2020 මාර්තු මාසයේදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ පිටුබලය ලත් ෆයෙස් අල්-සර්රාජ් රජය සාම කුණාටුව මෙහෙයුම ආරම්භ කළේය. හෆ්තාර්ගේ LNA විසින් සිදු කරන ලද පහරදීම් තත්ත්වයට ප්‍රතිචාර වශයෙන් රජය මෙම ලංසුව ආරම්භ කළේය. "අපි නීත්‍යානුකූල සිවිල් රජයක් වන අතර එය ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවට ඇති බැඳීම්වලට ගරු කරන නමුත් මූලික වශයෙන් එහි ජනතාවට කැපවී සිටින අතර එහි පුරවැසියන් ආරක්ෂා කිරීමට බැඳීමක් ඇත," සාරාජ් ඔහුගේ තීරණයට අනුකූලව පැවසීය.[132] 2020 අගෝස්තු 28 වන දින, BBC අප්‍රිකානු ඇස සහ BBC අරාබි වාර්තා චිත්‍රපට අනාවරණය කළේ, එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය (එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය) විසින් ක්‍රියාත්මක කරන ලද ඩ්‍රෝන යානයක් ජනවාරි 4 වන දින ට්‍රිපොලි හි හමුදා ඇකඩමියක දී තරුණ කැඩෙට් නිලධාරීන් 26 දෙනෙකු මරා දැමූ බවයි. බොහෝ ශිෂ්‍යභටයින් නව යොවුන් වියේ පසුවූ අතර ඔවුන්ගෙන් කිසිවෙකු ආයුධ සන්නද්ධ නොවීය. චීනයේ නිෂ්පාදිත Wing Loong II ඩ්‍රෝන් යානය බ්ලූ ඇරෝ 7 මිසයිලය විදින අතර එය ක්‍රියාත්මක වූයේ එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යයේ පාලනය වන අල්-කාඩිම් ලිබියානු ගුවන් කඳවුරේ සිට ය. පෙබරවාරියේදී, ලිබියාවේ ස්ථානගත කර තිබූ මෙම ඩ්‍රෝන යානා බටහිර ඊජිප්තු කාන්තාරයේ සිවා අසල ගුවන් කඳවුරකට ගෙන යන ලදී.[133] 2020 ඔක්තෝබර් 7 වන දින එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය සහ තුර්කිය විසින් එක්සත් ජාතීන්ගේ අවි සම්බාධක අමු අමුවේ උල්ලංඝණය කිරීම ගාඩියන් විසින් විමර්ශනය කර සොයා ගන්නා ලදී. වාර්තාවට අනුව, ජාතීන් දෙකම තම තමන්ගේ පක්ෂවලට සහය දැක්වීම සඳහා ලිබියාවට මහා පරිමාණ යුධ භාණ්ඩ ප්‍රවාහන ගුවන් යානා යවා ඇත.[134]
2020 ඔක්තෝබර් 23 දින, යුද්ධය අවසන් කිරීම සඳහා ස්ථිර සටන් විරාමයක් අත්සන් කරන ලදී.[135]
පශ්චාත් සිවිල් යුද්ධය වසර
සංස්කරණය2021 දෙසැම්බරයේදී, රටේ පළමු ජනාධිපතිවරණය පැවැත්වීමට නියමිතව තිබූ නමුත්, එය 2022 ජුනි දක්වා ප්‍රමාද වූ අතර[136] පසුව එය තවදුරටත් කල් දමන ලදී.
ෆාති බෂාගා 2022 පෙබරවාරි මාසයේදී පාර්ලිමේන්තුව විසින් අගමැති ලෙස පත් කරනු ලැබුවේ සංක්‍රාන්ති පාලනයකට නායකත්වය දීම සඳහාය, නමුත් ස්ථාවර අගමැති අබ්දුල් හමීඩ් ඩ්බෙයිබේ 2022 අප්‍රේල් වන විට බලය පැවරීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. ඩ්බෙයිබා රජයට විරෝධය දක්වමින්, කාන්තාර නගරයක් වන උබරිහි ගෝත්‍රික නායකයින් 2022 අප්‍රේල් 18 වන දින ලිබියාවේ විශාලතම තෙල් නිධිය වන එල් ෂරාරා තෙල් නිධිය වසා දැමීය. වසා දැමීම ලිබියාවේ දේශීය වශයෙන් තෙල් හිඟයක් ඇති කිරීමට තර්ජනය කළ අතර, ජාත්‍යන්තර වෙළඳපොලේ ඉහළ තෙල් මිල ගසාකෑමෙන් රජය විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන ජාතික තෙල් සංස්ථාව වළක්වයි.[137] ජුලි 2 වන දින, විරෝධතාකරුවන් විසින් නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය ගිනිබත් කරන ලදී.[138]
2023 සැප්තැම්බර් 10 වන දින, ඩැනියෙල් කුණාටුව විසින් ජනනය කරන ලද වේලි බිඳවැටීම් හේතුවෙන් ඇති වූ ව්‍යසනකාරී ගංවතුර හේතුවෙන් ඩර්නා වරාය නගරය විනාශ කර, 4,000 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය අතර 10,000 කට වැඩි පිරිසක් අතුරුදහන් විය. ගංවතුර ලිබියාවේ නූතන ඉතිහාසයේ දරුණුතම ස්වභාවික ව්‍යසනය විය.[139]
භූගෝලය
සංස්කරණය
ලිබියාව වර්ග කිලෝමීටර් 1,759,540 (වර්ග සැතපුම් 679,362) පුරා පැතිරී ඇති අතර එය ප්‍රමාණයෙන් ලොව 16 වැනි විශාලතම රට බවට පත් කරයි. ලිබියාව උතුරින් මධ්‍යධරණී මුහුදෙන් ද, බටහිරින් ටියුනීසියාවෙන් සහ ඇල්ජීරියාවෙන් ද, නිරිත දෙසින් නයිජර් රාජ්‍යයෙන් ද, දකුණින් චැඩ් රාජ්‍යයෙන් ද, ගිනිකොන දෙසින් සුඩානයෙන් ද, නැගෙනහිරින් ඊජිප්තුවෙන් ද බැඳී ඇත. ලිබියාව පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 19° සහ 34°N අතර දේශාංශ 9° සහ 26°E අතර ය.
කිලෝමීටර් 1,770 (සැතපුම් 1,100), ලිබියාවේ වෙරළ තීරය මධ්‍යධරණී මුහුදට මායිම්ව ඇති ඕනෑම අප්‍රිකානු රටක දිගම එක වේ.[140][141] ලිබියාවට උතුරින් පිහිටි මධ්‍යධරණී මුහුදේ කොටස බොහෝ විට ලිබියානු මුහුද ලෙස හැඳින්වේ. දේශගුණය බොහෝ විට අතිශයින්ම වියළි හා කාන්තාර ස්වභාවයක් ගනී. කෙසේ වෙතත්, උතුරු ප්‍රදේශ මෘදු මධ්‍යධරණී දේශගුණයක් භුක්ති විඳියි.[142]
ලිබියාවේ දේශසීමා තුළ පරිසර කලාප හයක් පිහිටා ඇත: සහරානු හැලෝෆිටික්ස්, මධ්‍යධරණී වියළි වනාන්තර සහ ස්ටෙපේ, මධ්‍යධරණී වනභූමි සහ වනාන්තර, උතුරු සහරානු ස්ටෙප් සහ වනාන්තර, ටිබෙස්ටි-ජෙබෙල් උවිනාට් කඳුකර සෙරික් වනාන්තර, සහ බටහිර සහරා සෙරික් වනාන්තර.[143]
ස්වභාවික උපද්‍රව පැමිණෙන්නේ උණුසුම්, වියලි, දූවිලි වලින් පිරුණු සිරොක්කෝ (ලිබියාවේ ගිබ්ලි ලෙස හැඳින්වේ) ආකාරයෙන්ය. මෙය වසන්ත හා සරත් සෘතුවේ සිට දින 1 සිට හතර දක්වා හමන දකුණු සුළඟකි. දූවිලි කුණාටු සහ වැලි කුණාටු ද පවතී. ලිබියාව පුරා විසිරී ඇති ක්ෂේම භූමිය ද සොයා ගත හැකි අතර, ඒවායින් වඩාත් වැදගත් වන්නේ ගඩමේස් සහ කුෆ්රා වේ.[144] කාන්තාර පරිසරය පවතින නිසා ලිබියාව ලෝකයේ හිරු රශ්මියෙන් වැඩිම වියළිම රටවලින් එකකි.[තහවුරු කර නොමැත]
1975 දී එල් කූෆ් ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය නිර්මාණය කිරීමත් සමඟ ලිබියාව විශේෂ ආරක්ෂාව සම්බන්ධයෙන් උතුරු අප්‍රිකාවේ පුරෝගාමී රාජ්‍යයක් විය. මුවම්මර් ගඩාෆිගේ පාලන තන්ත්‍රයේ වැටීම දැඩි දඩයමකට අනුග්‍රහය දැක්වීය: "ගඩාෆිගේ වැටීමට පෙර රයිෆල් දඩයම් කිරීම පවා තහනම් විය. නමුත් 2011 සිට, දඩයම් කිරීම සිදු කරනු ලැබුවේ යුධ අවි සහ නවීන වාහන වලින් දඩයම් කිරීම සිදු කර ඇති අතර, එහි දී යමෙකු විසින් මරා දමන ලද ගැසල් හිස් 200 ක් දක්වා සොයා ගත හැකිය. කාලය ගත කිරීමට දඩයම් කරන සටන්කාමීන්.සාම්ප්‍රදායිකව දඩයම් කරන ගෝත්‍රිකයන්ට කිසිදු සම්බන්ධයක් නැති දඩයක්කාරයන් බිහිවීම ද අපි දකිමු.අභිජනන සමයේදී පවා ඔවුන් සොයාගන්නා සෑම දෙයකටම වෙඩි තබති , ආරක්ෂිත ප්‍රදේශ ගෝත්‍රික ප්‍රධානීන් විසින් අත්පත් කර ගත් විට, එහි ජීවත් වූ සතුන් සියල්ලම අතුරුදහන් වී ඇත, ඒවා ආහාරයට ගත හැකි වූ විට දඩයම් කර ඇත, නැතහොත් ඒවා ආහාරයට ගත නොහැකි විට නිදහස් කර ඇත," සත්ව විද්‍යාඥ කලීඩ් එත්තයිබ් පැහැදිලි කරයි.[145]
ලිබියානු කාන්තාරය
සංස්කරණය
.svg)
ලිබියාවේ වැඩි කොටසක් ආවරණය වන ලිබියානු කාන්තාරය පෘථිවියේ වඩාත්ම ශුෂ්ක සහ හිරු රශ්මියෙන් පිළිස්සූ ස්ථානයකි.[147] තැන් වලදී, වර්ෂාපතනයක් නොමැතිව දශක ගණනාවක් ගෙවී යා හැකි අතර, උස්බිම් වල පවා වර්ෂ 5-10 කට වරක් කලාතුරකින් සිදු වේ. උවයිනාට්, 2006 වන විට අවසන් වරට වර්ෂාපතනය වාර්තා වූයේ 1998 සැප්තැම්බර් මාසයේදීය.[148]
එසේම, ලිබියානු කාන්තාරයේ උෂ්ණත්වය අන්ත විය හැක; 1922 සැප්තැම්බර් 13 දින, ට්‍රිපොලි නගරයට නිරිත දෙසින් පිහිටා ඇති 'අසීසියා' නගරයේ, ලෝක වාර්තාවක් ලෙස සැලකෙන 58 °C (136.4 °F) වායු උෂ්ණත්වයක් වාර්තා විය.[149][150][151] කෙසේ වෙතත්, 2012 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, ලෝක කාලගුණ විද්‍යා සංවිධානය විසින් 58 °C ලෝක වාර්තාගත අගය වලංගු නොවන බවට තීරණය කරන ලදී.[150][151][152]
සාමාන්‍යයෙන් ප්‍රධාන අවපාතවලට සම්බන්ධ, විසිරුණු ජනාවාස නොවූ කුඩා ක්ෂේම භූමියක් ඇත, එහිදී අඩි කිහිපයක් ගැඹුරට කැණීමෙන් ජලය සොයාගත හැකිය. බටහිර දෙසින් සම්බන්ධ නොවූ නොගැඹුරු අවපාතවල බහුලව විසිරී ඇති ක්ෂේම භූමියක් ඇත, කුෆ්රා කාණ්ඩය, ටසර්බෝ, රෙබියානා සහ කුෆ්රා වලින් සමන්විත වේ.[148] ස්කාප්ස් හැරුණු විට, සාමාන්‍ය සමතලාතාවයට බාධා වන්නේ ලිබියානු කාන්තාරයේ මධ්‍යයට ආසන්නයේ, ඊජිප්තු-සුඩාන-ලිබියානු දේශසීමා අභිසාරී වීම වටා ඇති සානු සහ ස්කන්ධයන් මාලාවකින් පමණි.
මඳක් දකුණට වන්නට ආර්කේනු, උවයිනාට් සහ කිස්සු යන ස්කන්ධයන් ඇත. මෙම කළුගල් කඳු පෞරාණික වන අතර ඒවා වටා ඇති වැලි ගල් වලට බොහෝ කලකට පෙර පිහිටුවා ඇත. ආර්කේනු සහ බටහිර උවයිනාට් යනු එයාර් කඳුකරයේ ඇති වළලු සංකීර්ණවලට බෙහෙවින් සමානයි. නැගෙනහිර උවෙයිනාට් (ලිබියානු කාන්තාරයේ උසම ස්ථානය) යනු තවත් බටහිරින් ඇති ග්‍රැනයිට් කොටසට යාබදව උස් වූ වැලිගල් සානුවකි.[148]
උවයිනාට් හි උතුරින් පිහිටි තැනිතලාව ඛාදනය වූ ගිනිකඳු ලක්ෂණ වලින් පිරී ඇත. 1950 ගණන්වල තෙල් සොයා ගැනීමත් සමඟ ලිබියාවට යටින් දැවැන්ත ජලධරයක් සොයා ගැනීම ද සිදු විය. නූබියන් වැලිගල් ජලධර පද්ධතිය හි ඇති ජලය අවසාන අයිස් යුගයට සහ සහරා කාන්තාරයටම පෙර සිට පැවතුනි.[153] මෙම ප්‍රදේශයේ ආකේනු ව්‍යුහයන් ද අඩංගු වන අතර, ඒවා වරක් බලපෑම් ආවාට දෙකක් ලෙස සැලකේ.[154]
දේශපාලනය
සංස්කරණයලිබියාවේ දේශපාලනය අරාබි වසන්තයේ ආරම්භයේ සිට සහ 2011 දී නේටෝ මැදිහත්වීම සම්බන්ධ ලිබියානු අර්බුදයේ සිට කැලඹිලි සහිත තත්වයක පවතී; අර්බුදයේ ප්‍රතිඵලය වූයේ පළමු සිවිල් යුද්ධය සහ විදේශ හමුදා මැදිහත්වීම මධ්‍යයේ ලිබියානු අරාබි ජමාහිරියා බිඳවැටීම සහ මුවම්මර් ගඩාෆි ඝාතනය කිරීමය.[155][156][157]
2014 දී දෙවන සිවිල් යුද්ධය පුපුරා යාමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස පළමු සිවිල් යුද්ධයෙන් පසුව ඇති වූ කන්ඩායම් ප්‍රචණ්ඩත්වය මගින් අර්බුදය ගැඹුරු විය.[158] රටෙහි පාලනය දැනට ටොබ්රුක් හි නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය (HoR) සහ ට්‍රිපොලි හි ජාතික සමගිය රජය (GNU) සහ ඔවුන්ගේ ආධාරකරුවන් මෙන්ම විවිධ ජිහාඩ් කණ්ඩායම් සහ රටේ ප්‍රදේශ පාලනය කරන ගෝත්‍රික කොටස් අතර බෙදී ඇත.[159][160]
හිටපු ව්‍යවස්ථාදායකය වූයේ ආසන 200ක් තිබූ මහා ජාතික කොංග්‍රසයයි.[161] මහා ජාතික කොංග්‍රසය (2014), ට්‍රිපොලිහි ද ජූර් අගනුවර පදනම් කරගත් බොහෝ දුරට හඳුනා නොගත් ප්‍රතිවාදී පාර්ලිමේන්තුවක්, GNC හි නීත්‍යානුකූල අඛණ්ඩ පැවැත්මක් ලෙස ප්‍රකාශ කරයි.[162][163]
2012 ජූලි 7 වන දින, ලිබියානුවන් පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයට ඡන්දය දුන් අතර, වසර 40කට පමණ පසු පැවති පළමු නිදහස් මැතිවරණයයි.[164] කාන්තාවන් තිහක් පමණ පාර්ලිමේන්තු මන්ත්‍රීවරුන් වීමට තේරී පත් විය.[164] ඡන්දයේ මුල් ප්‍රතිඵලවලින් පෙනී ගියේ හිටපු අන්තර්වාර අගමැති මහමුද් ජිබ්‍රිල්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් ජාතික බලකා සන්ධානය ඉදිරි අපේක්ෂකයා ලෙසය.[165] මුස්ලිම් සහෝදරත්වයට අනුබද්ධ යුක්තිය සහ ඉදිකිරීම් පක්ෂය, ඊජිප්තුවේ සහ ටියුනීසියාවේ සමාන පක්ෂවලට වඩා අඩුවෙන් කර ඇත.[166] එය පක්ෂ විසින් තරඟ කරන ලද ආසන 80 න් 17 ක් දිනා ගත් නමුත් ස්වාධීනව 60 ක් පමණ එහි බල මණ්ඩලයට එකතු වී ඇත.[166]
2013 ජනවාරි වන විට, නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් නිර්මාණය කිරීම සඳහා කෙටුම්පත් මණ්ඩලයක් පිහිටුවීම සඳහා ජාතික කොංග්‍රසයට මහජන පීඩනය වැඩි වෙමින් පැවතුනි. කොංග්‍රසය තවමත් මණ්ඩලයේ සාමාජිකයන් තෝරා පත් කර ගන්නේද නැතහොත් පත් කරන්නේද යන්න තීරණය කර නොතිබුණි.[167]
2014 මාර්තු 30 දින, මහා ජාතික කොංග්‍රසය නව නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයක් ආදේශ කිරීමට ඡන්දය දුන්නේය. නව ව්‍යවස්ථාදායකය කාන්තාවන් සඳහා ආසන 30ක් වෙන් කර ඇති අතර, සමස්ත ආසන 200ක් (දේශපාලන පක්ෂවල සාමාජිකයන් ලෙස ඉදිරිපත් විය හැකි පුද්ගලයන් සමඟ) සහ විදේශීය ජාතිකත්වයන් සහිත ලිබියානුවන්ට නිලවරණ සඳහා ඉදිරිපත් වීමට ඉඩ සලසයි.[168]
2012 මැතිවරනයෙන් පසුව, ෆ්‍රීඩම් හවුස් ලිබියාවේ ශ්‍රේණිගත කිරීම නොට් ෆ්‍රී සිට අර්ධ වශයෙන් නොමිලේ දක්වා වැඩිදියුණු කරන ලද අතර, දැන් රට මැතිවරණ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රටක් ලෙස සලකයි.[169]
ගඩාෆි 1973 දී සිවිල් සහ ෂරියා උසාවි ඒකාබද්ධ කළේය. දැන් සිවිල් අධිකරණවල සාමාන්‍ය අභියාචනාධිකරණවල පෙනී සිටින සහ ෂරියා අභියාචනා නඩු සම්බන්ධයෙන් විශේෂඥයන් වන ෂරියා විනිශ්චයකාරවරුන් සේවයේ යොදවයි.[170] පුද්ගල තත්ත්වය සම්බන්ධ නීති ඉස්ලාමීය නීතියෙන් ව්‍යුත්පන්න කර ඇත.[171]
2014 දෙසැම්බර් 2 වැනි දින විදේශ කටයුතු පිළිබඳ යුරෝපීය පාර්ලිමේන්තු කමිටුවේ රැස්වීමකදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ විශේෂ නියෝජිත බර්නාඩිනෝ ලියොන් ලිබියාව රාජ්‍ය නොවන රටක් ලෙස විස්තර කළේය.[172]
ජාතික සමගි රජයක් පිහිටුවීමේ ගිවිසුමක් 2015 දෙසැම්බර් 17 දින අත්සන් කරන ලදී.[173] ගිවිසුමේ නියමයන් යටතේ, වසර දෙකක් ඇතුළත නව මැතිවරණ පැවැත්වීමේ අරමුණින්, සාමාජිකයින් නව දෙනෙකුගෙන් යුත් ජනාධිපති කවුන්සිලයක් සහ සාමාජිකයින් දාහතකින් යුත් ජාතික ගිවිසුම් අතුරු රජයක් පිහිටුවනු ඇත.[173] නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය ව්‍යවස්ථාදායකයක් ලෙස දිගටම පවතිනු ඇති අතර, රාජ්‍ය මන්ත්‍රණ සභාව ලෙස හැඳින්වීමට උපදේශක මණ්ඩලයක්, මහා ජාතික කොංග්‍රසය (2014) විසින් නම් කරන ලද සාමාජිකයින් සමඟ පිහිටුවනු ඇත.[174]
ලිබියානු දේශපාලන සංවාද සංසදය (LPDF) විසින් එහි සාමාජිකයින් තෝරා පත් කර ගැනීමෙන් පසුව, 2021 පෙබරවාරි 5 වන දින අන්තර්කාලීන එක්සත් රජයක් පිහිටුවීම ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[175] LPDF හි සාමාජිකයින් හැත්තෑ හතර දෙනෙකු විසින් අගමැති සහ ජනාධිපති කවුන්සිලයේ ප්‍රධානියා ඇතුළු තනතුරු පුරවන සිව් දෙනෙකුගෙන් යුත් ලෑල්ලක් සඳහා ඡන්දය ප්‍රකාශ කළහ.[175] 60% ක ඡන්ද සීමාවකට නොපැමිණීමෙන් පසුව, ප්‍රමුඛ කණ්ඩායම් දෙක දෙවැනිවර මැතිවරණයකට තරග කළහ.[175] ග්‍රීසියේ හිටපු තානාපතිවරයෙකු වූ මොහොමඩ් අල්-මෙන්ෆි ජනාධිපති කවුන්සිලයේ ප්‍රධානියා බවට පත් විය.[176] මේ අතර, ව්‍යාපාරිකයෙකු වන අබ්දුල් හමීඩ් ඩ්බෙයිබේ සංක්‍රාන්ති අගමැති වනු ඇති බව LPDF තහවුරු කළේය.[176] මෙම මැතිවරණයට ඉදිරිපත් වූ සියලුම අපේක්ෂකයින්, ජයග්‍රාහී පත්‍රිකාවේ සාමාජිකයින් ඇතුළුව, රජයේ සියලුම ජ්‍යෙෂ්ඨ තනතුරුවලින් 30%කට කාන්තාවන් පත් කිරීමට පොරොන්දු විය.[176] 2021 දෙසැම්බර් 24 දිනට නියමිත ජාතික මැතිවරණයට ඉදිරිපත් නොවීමට අන්තර්වාර රජයට නායකත්වය දීමට තේරී පත් වූ දේශපාලනඥයන් මුලින් එකඟ විය.[176] කෙසේ වෙතත්, 2021 නොවැම්බර් මාසයේදී තහනම නොතකා අබ්දුල් හමීඩ් ඩ්බෙයිබේ ජනාධිපති අපේක්ෂකත්වය ප්‍රකාශයට පත් කළේය.[177] ට්‍රිපොලි හි අභියාචනාධිකරණය ඔහුගේ නුසුදුසුකම සඳහා වූ අභියාචනා ප්‍රතික්ෂේප කළ අතර, මුලින් දෙසැම්බර් 24 දිනට නියමිතව තිබූ වෙනත් නුසුදුස්සන් වූ අපේක්ෂකයින් ගණනාවක් සමඟින් Dbeibeh හට අපේක්ෂක ලැයිස්තුවට ආපසු යාමට අවසර දෙන ලදී.[178] ඊටත් වඩා ආන්දෝලනාත්මක ලෙස, අධිකරණය විසින් හිටපු ඒකාධිපතියාගේ පුත්‍රයෙකු වූ සයිෆ් අල්-ඉස්ලාම් ගඩාෆි නැවත ජනාධිපති අපේක්ෂකයෙකු ලෙස පත් කරන ලදී.[179][180] 2021 දෙසැම්බර් 22 දින, ලිබියාවේ මැතිවරණ කොමිසම 2022 ජනවාරි 24 දක්වා මැතිවරණය කල් දමන ලෙස ඉල්ලා සිටියේය.[181] මීට පෙර, පාර්ලිමේන්තු කොමිසමක් පැවසුවේ 2021 දෙසැම්බර් 24 වැනි දින මැතිවරණය පැවැත්වීමට "නොහැකි" බවයි.[182] එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය ලිබියාවේ අන්තර්වාර නායකයින්ගෙන් ඉල්ලා සිටියේ "ජනාධිපති අපේක්ෂක ලැයිස්තුව අවසන් කිරීම ඇතුළුව මැතිවරණ පැවැත්වීම සඳහා ඇති සියලුම නීතිමය සහ දේශපාලන බාධාවන් කඩිනමින් විසඳා ගන්නා ලෙසයි".[182] කෙසේ වෙතත්, අවසාන මොහොතේ, මැතිවරණය දින නියමයක් නොමැතිව කල් දැමූ අතර, Dbeibeh මහතාගේ නායකත්වයෙන් යුත් අන්තර්වාර රජයට සහයෝගය සහ පිළිගැනීම දිගටම කරගෙන යාමට ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාව එකඟ විය.[183][184]
නව මැතිවරණ නීතිවලට අනුව, ලිබියාවේ විවිධ පාලන ආයතන විසින් අනුමත කළ යුතු කැබිනට් මණ්ඩලයක් පිහිටුවීමට නව අගමැතිවරයෙකුට දින 21ක් ඇත.[176] මෙම කැබිනට් මණ්ඩලය එකඟ වූ පසු, ට්‍රිපොලිහි ජාතික ගිවිසුමේ රජය සහ ජෙනරාල් හෆ්තාර්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් පරිපාලනය ඇතුළුව ලිබියාව තුළ ඇති සියලුම "සමාන්තර අධිකාරීන්" ඒකාබද්ධ රජය විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරනු ඇත.[176]
විදේශ සබඳතා
සංස්කරණය.jpg)
ලිබියාවේ විදේශ ප්‍රතිපත්ති 1951 සිට උච්චාවචනය වී ඇත. රාජධානියක් ලෙස, ලිබියාව නියත වශයෙන්ම බටහිර ගැති ස්ථාවරයක් පවත්වාගෙන ගිය අතර, එය බවට පත් වූ අරාබි රාජ්‍ය සංගමයේ (වර්තමාන අරාබි ලීගය) ගතානුගතික සම්ප්‍රදායික කන්ඩායමට අයත් බව පිළිගැනුණි. 1953 දී සාමාජිකයෙක්.[185] රජය එක්සත් රාජධානිය, එක්සත් ජනපදය, ප්‍රංශය, ඉතාලිය, ග්‍රීසිය වැනි බටහිර රටවල් සමඟ ද මිත්‍රශීලී වූ අතර 1955 දී සෝවියට් සංගමය සමඟ පූර්ණ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා ඇති කර ගත්තේය.[186]
මොරොක්කෝ සහ ඇල්ජීරියානු නිදහස් ව්‍යාපාර ඇතුළු අරාබි හේතූන් සඳහා ආන්ඩුව සහය දුන්නද, එය අරාබි-ඊශ්‍රායල් ආරවුලට හෝ 1950 ගනන්වල සහ 1960 ගනන්වල කැලඹිලි සහිත අන්තර්-අරාබි දේශපාලනයට එතරම් සක්‍රීයව සහභාගී නොවීය. රාජධානිය බටහිර රටවල් සමඟ ඇති සමීප ඇසුර නිසා ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අතර එය නිවසේදී ගතානුගතික ක්‍රියාමාර්ගයක් ගෙන ගියේය.[187]
.jpg)
1969 කුමන්ත්‍රණයෙන් පසු මුවම්මර් ගඩාෆි ඇමරිකානු සහ බ්‍රිතාන්‍ය කඳවුරු වසා දැමූ අතර ලිබියාවේ විදේශීය තෙල් සහ වාණිජ අවශ්‍යතා අර්ධ වශයෙන් ජනසතු කළේය.
උගන්ඩාවේ ජනාධිපති ඉඩි අමීන්,[188] මධ්‍යම අප්‍රිකානු අධිරාජ්‍යයා වූ ජීන්-බෙඩෙල් බොකාසා,[189][190] ඉතියෝපියානු ප්‍රබලයෙකු වන හේයිල් මාරියම් මෙන්ගිස්ටු,[190] ලයිබීරියානු ජනාධිපති චාල්ස් ටේලර්,[191] සහ යුගෝස්ලාවියානු ජනාධිපති ස්ලෝබොඩන් මිලෝසෙවික්[192]ඇතුළු බටහිරකරණයට සහ දේශපාලන ලිබරල්වාදයට පිළිකුලක් ලෙස සැලකෙන නායකයන් ගණනාවකට සහාය දැක්වීම සඳහා ගඩාෆි ප්‍රසිද්ධ විය.
ලන්ඩන් පොලිස් කාන්තාවක් වන ඉවෝන් ෆ්ලෙචර් ඝාතනය, එක්සත් ජනපද සෙබළුන් නිතර ගැවසෙන බටහිර බර්ලින් රාත්‍රී සමාජ ශාලාවකට බෝම්බ හෙලීම සහ බෝම්බ හෙලීම ඇතුළු ගඩාෆිගේ පාලනයේ බොහෝමයක් සිදුවීම් මාලාවකින් බටහිර සමඟ සබඳතා පළුදු විය.[193][194][195] 1990 ගණන්වල එක්සත් ජාතීන්ගේ සම්බාධකවලට තුඩු දුන් පෑන් ඇම් ෆ්ලයිට් 103 හි, නමුත් 2000 ගණන්වල අග භාගය වන විට, එක්සත් ජනපදය සහ අනෙකුත් බටහිර බලවතුන් ලිබියාව සමඟ සබඳතා සාමාන්‍යකරණය කර ඇත.[196]
ඉරාක යුද්ධයෙන් පසු සමූල ඝාතක අවි ලුහුබැඳීම අත්හැරීමට ගඩාෆි ගත් තීරණය ඉරාක ආඥාදායක සදාම් හුසේන් බලයෙන් පහ කර නඩු විභාගයකට ලක් කිරීම නිසා ලිබියාව ත්‍රස්තවාදයට එරෙහි යුද්ධයේදී බටහිර මෘදු බල මූලාරම්භයන් සාර්ථක වූ බවට ප්‍රශංසා කිරීමට හේතු විය.[197][198][199] 2010 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී ගඩාෆි අරාබි ජාතීන් වෙනුවෙන් අප්‍රිකානු නායකයන්ගෙන් සමාව අයැද සිටියේ ඔවුන් අන්තර්-සහාරා වහල් වෙළඳාමට සම්බන්ධ වීම ගැනය.[200]
ලිබියාව යුරෝපා සංගමයේ යුරෝපීය අසල්වැසි ප්‍රතිපත්තියට (ENP) ඇතුළත් වන අතර එය යුරෝපා සංගමය සහ එහි අසල්වැසියන් සමීප කරවීම අරමුණු කරයි. ලිබියාවෙන් සංක්‍රමණය වීම නැවැත්වීමේ අරමුණින් යුරෝපා සංගමයේ සැලසුම් ලිබියානු බලධාරීන් විසින් ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී.[201][202] 2017 දී ලිබියාව න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.[203]
ආරක්ෂක අංශ
සංස්කරණයලිබියාවේ පෙර ජාතික හමුදාව ලිබියානු සිවිල් යුද්ධයෙන් පරාජයට පත් වී විසුරුවා හරින ලදී. ලිබියාවේ නීත්‍යානුකූල රජය යැයි කියා ගන්නා ටොබ්රුක් පදනම් කරගත් නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය ලිබියානු ජාතික හමුදාව ලෙස හැඳින්වෙන හමුදාවක් යළි පිහිටුවීමට උත්සාහ කර ඇත. කලීෆා හෆ්තාර් ගේ නායකත්වයෙන් ඔවුන් නැගෙනහිර ලිබියාවේ වැඩි කොටසක් පාලනය කරයි.[204] 2012 මැයි මාසයේදී, ඇස්තමේන්තුගත පුද්ගලයන් 35,000ක් එහි ශ්‍රේණිගත කිරීම්වලට සම්බන්ධ වී ඇත.[205] 2015 දී පිහිටුවන ලද ජාත්‍යන්තරව පිළිගත් ජාතික ගිවිසුමේ රජයට LNA වෙනුවට ආදේශ කළ තමන්ගේම හමුදාවක් ඇත, නමුත් එය බොහෝ දුරට සමන්විත වන්නේ විනය විරෝධී සහ අසංවිධානාත්මක මිලීෂියා කණ්ඩායම් වලින් ය.
2012 නොවැම්බර් වන විට, එය තවමත් වර්ධනයේ කළල අවධියේ පවතින බව සැලකේ.[206] ජනාධිපති මොහොමඩ් එල්-මෙගාරිෆ් ප්‍රතිඥා දුන්නේ හමුදාව සහ පොලිසිය බලගැන්වීම රජයේ විශාලතම ප්‍රමුඛතාවය බවයි.[207] ජනාධිපති එල්-මෙගාරිෆ් ද රටේ සියලුම සටන්කාමීන් රජයේ අධිකාරිය යටතට පත් විය යුතු බවට හෝ විසුරුවා හැරිය යුතු බවට නියෝග කළේය.[208]
මධ්‍යම ආරක්ෂක හමුදාවකට ඒකාග්‍ර වීම මිලීෂියාවන් මෙතෙක් ප්‍රතික්ෂේප කර ඇත.[209] මෙම සටන්කාමීන්ගෙන් බොහෝමයක් විනයගරුක වේ, නමුත් ඔවුන්ගෙන් වඩාත්ම බලවත් වන්නේ ලිබියානු නගරවල විධායක සභාවලට පමණි.[209] මෙම සටන්කාමීන් ඊනියා ලිබියානු පලිහ සෑදී ඇත, එය සමාන්තර ජාතික බලවේගයක් වන අතර, එය ආරක්ෂක අමාත්‍යාංශයේ නියෝගයට වඩා ඉල්ලීම මත ක්‍රියාත්මක වේ.[209]
පරිපාලන අංශ
සංස්කරණය
ඓතිහාසික වශයෙන්, ලිබියාවේ ප්‍රදේශය පළාත් තුනක් (හෝ ප්‍රාන්ත), වයඹ දෙසින් ට්‍රිපොලිටේනියාව, නැගෙනහිරින් බාර්කා (සිරෙනයිකා) සහ නිරිත දෙසින් ෆෙසාන් ලෙස සැලකේ. ඉතාලි-තුර්කි යුද්ධයේදී ඉතාලිය යටත් කර ගැනීම ඔවුන් තනි දේශපාලන ඒකකයකට එක්සත් කළේය.
2007 සිට ලිබියාව දිස්ත්‍රික්ක 22කට බෙදා ඇත (ෂබියාත්):
2022 දී, ලිබියානු ජාතික එකමුතුවේ රජය (|Libyan Observer) විසින් පළාත් 18ක් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී: නැගෙනහිර වෙරළ, ජබල් අල්-අක්දාර්, අල්-හිසාම්, බෙන්ගාසි, අල්-වහාත්, අල්-කුෆ්රා, අල්-ඛලීජ්, අල්-මර්ගාබ් , ට්‍රිපොලි, අල්-ජෆාරා, අල්-සාවියා, බටහිර වෙරළ, ගේරියන්, සින්ටන්, නලුත්, සභා, අල්-වාඩි සහ මුර්සුක් ද්‍රෝණිය.
මානව හිමිකම්
සංස්කරණයහියුමන් රයිට්ස් වොච් 2016 වාර්ෂික වාර්තාවට අනුව, ලිබියාවේ සන්නද්ධ කණ්ඩායම් විසින් තවමත් මාධ්‍යවේදීන් ඉලක්ක කර ගනිමින් සිටිති. 2015 මාධ්‍ය නිදහස දර්ශකයේ ලිබියාව රටවල් 180 කින් 154 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇති බව එම සංවිධානය වැඩිදුරටත් පවසයි.[210] 2021 මාධ්‍ය නිදහස දර්ශකය සඳහා එහි ලකුණු සංඛ්‍යාව රටවල් 180 කින් 165 වැනි ස්ථානය දක්වා පහත වැටුණි.[211] ලිබියාවේ සමලිංගිකත්වය නීති විරෝධීයි.[212]
ආර්ථිකය
සංස්කරණය
.svg)
ලිබියානු ආර්ථිකය මූලික වශයෙන් රඳා පවතින්නේ තෙල් අංශයෙන් ලැබෙන ආදායම මත වන අතර එය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් අඩකට වඩා සහ අපනයනයෙන් 97% කට වඩා දායක වේ.[213] ලිබියාව අප්‍රිකාවේ විශාලතම ඔප්පු කරන ලද තෙල් සංචිතය දරණ අතර ගෝලීය ආලෝකය, පැණිරස බොරතෙල් සැපයුම සඳහා වැදගත් දායකත්වයක් සපයයි.[214] 2010 දී තෙල් බැරලයක් ඩොලර් 80 ක් වූ විට, තෙල් නිෂ්පාදනය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 54% ක් විය.[215] පෙට්‍රෝලියම් හැර අනෙකුත් ස්වභාවික සම්පත් වන්නේ ස්වාභාවික වායු සහ ජිප්සම් ය.[216] ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල විසින් 2012 දී ලිබියාවේ සැබෑ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ වර්ධනය 122% සහ 2013 දී 16.7% ලෙස ඇස්තමේන්තු කළේ, 2011 දී 60% ක පහත වැටීමකින් පසුවය.[213]
ලෝක බැංකුව ලිබියාව 'ඉහළ මධ්‍යම ආදායම් ආර්ථිකයක්' ලෙස නිර්වචනය කරයි, අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවල් හතක් පමණි.[217] බලශක්ති අංශයෙන් ලැබෙන සැලකිය යුතු ආදායම, කුඩා ජනගහනයක් සමඟින් ලිබියාව අප්‍රිකාවේ ඉහළම ඒක පුද්ගල GDP වලින් එකක් ලබා දෙයි.[216] මෙමගින් ලිබියානු අරාබි ජමහිරියා රාජ්‍යයට, විශේෂයෙන්ම නිවාස හා අධ්‍යාපන ක්ෂේත්‍රවල පුළුල් මට්ටමේ සමාජ ආරක්ෂණයක් ලබා දීමට ඉඩ සැලසීය.[218]
ලිබියාව ආයතන හිඟය, දුර්වල පාලනය සහ නිදන්ගත ව්‍යුහාත්මක විරැකියාව ඇතුළු බොහෝ ව්‍යුහාත්මක ගැටලුවලට මුහුණ දෙයි.[219] ආර්ථිකය ආර්ථික විවිධාංගීකරණයේ අඩුවක් සහ සංක්‍රමණික ශ්‍රමය මත සැලකිය යුතු ලෙස රඳා පැවතීම පෙන්නුම් කරයි.[220] ලිබියාව සාම්ප්‍රදායිකව රැකියා උත්පාදනය සඳහා තිරසාර නොවන ලෙස ඉහළ මට්ටමේ රාජ්‍ය අංශයේ බඳවා ගැනීම් මත විශ්වාසය තබා ඇත.[221] 2000 දශකයේ මැද භාගයේදී, සියලුම ජාතික සේවකයන්ගෙන් 70%ක් පමණ රජය විසින් සේවයේ යොදවා ඇත.[220]
සංගණන සංඛ්‍යාලේඛනවලට අනුව විරැකියාව 2008 දී 8% සිට 2009 දී 21% දක්වා වැඩි විය.[222] අරාබි ලීග වාර්තාවකට අනුව, 2010 දත්ත මත පදනම්ව, කාන්තාවන්ගේ විරැකියාව 18% ක් වන අතර පිරිමින් සඳහා 21% ක් වන අතර, ලිබියාව කාන්තාවන්ට වඩා රැකියා විරහිත පිරිමින් සිටින එකම අරාබි රට බවට පත් කරයි.[223] ලිබියාවේ ඉහළ මට්ටමේ සමාජ අසමානතාවක්, තරුණ විරැකියාවේ ඉහළ අනුපාත සහ කලාපීය ආර්ථික විෂමතා ඇත.[221] 2000 වසරේ ජනගහනයෙන් 28% කට පමණ පිරිසුදු පානීය ජලය සඳහා ප්‍රවේශ නොවීම හේතුවෙන් ජල සැපයුම ද ගැටලුවකි.[224]
ලිබියාව සිය ධාන්ය පරිභෝජන අවශ්‍යතාවයෙන් 90%ක් දක්වා ආනයනය කරන අතර 2012/13 වසරේ තිරිඟු ආනයනය ටොන් මිලියනයක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[225] 2012 තිරිඟු නිෂ්පාදනය ටොන් 200,000ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[225] 2020 වන විට ධාන්ය ටොන් 800,000 දක්වා ආහාර නිෂ්පාදනය වැඩි කිරීමට රජය බලාපොරොත්තු වේ.[225] කෙසේ වෙතත්, ස්වභාවික හා පාරිසරික තත්ත්වයන් ලිබියාවේ කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන හැකියාව සීමා කරයි.[225] 1958 ට පෙර කෘෂිකර්මාන්තය රටේ ප්‍රධාන ආදායම් මාර්ගය වූ අතර එය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 30% ක් පමණ විය. 1958 දී තෙල් සොයා ගැනීමත් සමඟ කෘෂිකාර්මික අංශයේ විශාලත්වය 2005 වන විට දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 5% ට වඩා අඩුවෙන් අඩු විය.[226]
රට 1962 දී ඔපෙක් සංවිධානයට සම්බන්ධ විය.[216] ලිබියාව WTO සාමාජිකයෙකු නොවේ, නමුත් එයට ඇතුල් වීම සඳහා සාකච්ඡා 2004 දී ආරම්භ විය.[227]
1980 ගණන්වල මුල් භාගයේදී ලිබියාව ලෝකයේ ධනවත්ම රටවලින් එකකි; එහි ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය සමහර සංවර්ධිත රටවලට වඩා වැඩි විය.[228]
2000 ගණන්වල මුල් භාගයේදී ජමහිරිය යුගයේ නිලධාරීන් ලිබියාව ගෝලීය ආර්ථිකයට නැවත ඒකාබද්ධ කිරීම සඳහා ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ සිදු කරන ලදී.[230] 2003 සැප්තැම්බර් මාසයේදී එක්සත් ජාතීන්ගේ සම්බාධක ඉවත් කරන ලද අතර, ලිබියාව 2003 දෙසැම්බර් මාසයේදී ප්‍රකාශ කළේ සමූල ඝාතක අවි තැනීමේ වැඩසටහන් අත්හරින බවයි.[තහවුරු කර නොමැත] ලෝක වෙළඳ සංවිධානයේ සාමාජිකත්වය සඳහා අයදුම් කිරීම, සහනාධාර අඩු කිරීම සහ පුද්ගලීකරනය සඳහා සැලසුම් නිවේදනය කිරීම අනෙකුත් පියවරයන් වේ..[231]
තෙල් පිරිපහදු කිරීම, සංචාරක ව්‍යාපාරය සහ දේපළ වෙළඳාම් ඇතුළු කර්මාන්තවල 2003 න් පසු බලධාරීන් රජය සතු සමාගම් 100 කට වඩා පෞද්ගලීකරණය කරන ලද අතර ඉන් 29 ක්ම 100% විදේශීය සතු විය.[232] තෙල් දැවැන්තයින් වන Shell සහ ExxonMobil ඇතුළු බොහෝ ජාත්‍යන්තර තෙල් සමාගම් නැවත මෙරටට පැමිණියහ.[233] සම්බාධක ඉවත් කිරීමෙන් පසු ගුවන් ගමනාගමනය ක්‍රමයෙන් වැඩි වූ අතර 2005 වන විට වාර්ෂිකව ගුවන් මගීන් මිලියන 1.5 ක් විය.[234] දැඩි වීසා අවශ්‍යතා හේතුවෙන් ලිබියාව බොහෝ කලක සිට බටහිර සංචාරකයින්ට සංචාරය කිරීම සඳහා කුප්‍රකට දුෂ්කර රටකි.[235]
2007 දී මුවම්මර් ගඩාෆිගේ දෙවන වැඩිමහල් පුත් සයිෆ් අල්-ඉස්ලාම් ගඩාෆි, ග්‍රීන් මවුන්ටන් තිරසාර සංවර්ධන ප්‍රදේශය නම් හරිත සංවර්ධන ව්‍යාපෘතියකට සම්බන්ධ වූ අතර, එය සයිරීන් වෙත සංචාරක ව්‍යාපාරය ගෙන ඒමට සහ ප්‍රදේශයේ ග්‍රීක නටබුන් ආරක්ෂා කිරීමට උත්සාහ කළේය.[236]
2011 අගෝස්තු මාසයේදී ලිබියාවේ යටිතල පහසුකම් නැවත ගොඩනැගීමට අවම වශයෙන් වසර 10 ක් ගතවනු ඇතැයි ගණන් බලා ඇත. 2011 යුද්ධයට පෙර සිටම, ගඩාෆිගේ පරිපාලනය විසින් "අත්තර නොසලකා හැරීම" හේතුවෙන් ලිබියාවේ යටිතල පහසුකම් දුර්වල තත්වයක පැවති බව NTC පවසයි.[237] 2012 ඔක්තෝබර් වන විට, 2011 ගැටුමෙන් ආර්ථිකය යථා තත්ත්වයට පත් වූ අතර, තෙල් නිෂ්පාදනය සාමාන්‍ය මට්ටමට ආසන්න විය.[213] යුද්ධයට පෙර තෙල් නිෂ්පාදනය දිනකට බැරල් මිලියන 1.6 කට වඩා වැඩි විය. 2012 ඔක්තෝබර් වන විට සාමාන්‍ය තෙල් නිෂ්පාදනය මිලියන 1.4 bpd ඉක්මවා ඇත.[213] TotalEnergies, Eni, Repsol, Wintershall සහ Occidental වැනි ප්‍රධාන බටහිර සමාගම් ඉක්මනින් ආපසු පැමිණීම හේතුවෙන් නිෂ්පාදනය නැවත ආරම්භ කිරීමට හැකි විය.[213] 2016 දී සමාගම විසින් නිකුත් කරන ලද නිවේදනයක දැක්වෙන්නේ සමාගම ඉදිරි වසර තුළ දිනකට බැරල් 900,000 ක් ඉලක්ක කරන බවයි. වසර හතරක යුද්ධයේදී තෙල් නිෂ්පාදනය දිනකට බැරල් මිලියන 1.6 සිට 900,000 දක්වා පහත වැටී ඇත.[238]
මිනිසා විසින් සාදන ලද මහා ගංගාව ලොව විශාලතම වාරි ව්‍යාපෘතිය වේ.[239] මෙම ව්‍යාපෘතිය මගින් ලිබියාවේ දකුණේ සිට නුබියන් වැලිගල් ජලධර පද්ධතියෙන් භූගත ජලය ට්‍රිපොලි සහ බෙන්ගාසි ඇතුළු ජනාකීර්ණ ලිබියානු උතුරු මධ්‍යධරණී වෙරළ තීරයේ නගර වෙත පොම්ප කරන නල පද්ධතියක් භාවිතා කරයි. ලිබියාවේ භාවිතා කරන සියලුම මිරිදිය ජලයෙන් 70%ක් ජලය සපයයි.[240] 2014 සිට 2020 දක්වා පැවති දෙවන ලිබියානු සිවිල් යුද්ධයේදී, ජල යටිතල පහසුකම් නොසලකා හැරීමට සහ වරින් වර බිඳවැටීම්වලට ලක් විය.[241]
2017 වන විට ලිබියානු ජනගහනයෙන් 60%ක් මන්දපෝෂණයෙන් පෙළෙති. එතැන් සිට, මිලියන 7.1 ක මුළු ජනගහනයෙන් මිලියන 1.3 ක ජනතාවක් හදිසි මානුෂීය ආධාර සඳහා බලා සිටිති.[242]
ජනවිකාසය
සංස්කරණය
ලිබියාව යනු වෙරළ තීරයේ ඉතා පටු ලෙස සංකේන්ද්‍රණය වූ සාපේක්ෂව කුඩා ජනගහනයක් සහිත විශාල රටකි.[243] එහි ජන ඝනත්වය ට්‍රිපොලිටේනියා සහ සයිරෙනයිකා යන උතුරු ප්‍රදේශ දෙකෙහි වර්ග කිලෝමීටරයකට 50ක් පමණ (වර්ග සැතපුමකට 130) වන නමුත් වෙනත් තැන්වල වර්ග කිලෝමීටරයකට 1කට (වර්ග සැතපුමකට 2.6)වඩා අඩු අගයක් ගනී. ජනගහනයෙන් සියයට අනූවක් වෙරළ තීරයේ ජීවත් වන්නේ භූමි ප්‍රදේශයෙන් 10% ට අඩු ප්‍රමාණයක ය.
ජනගහනයෙන් 88% ක් පමණ නාගරික වන අතර, වැඩි වශයෙන් ට්‍රිපොලි, බෙන්ගාසි සහ මිස්රාටා යන විශාලතම නගර තුනෙහි සංකේන්ද්‍රනය වී ඇත. ලිබියාවේ ජනගහනය මිලියන 6.7ක් පමණ වන අතර,[244][245] ඔවුන්ගෙන් 27.7%ක් වයස අවුරුදු 15ට අඩු අය වෙති.[246] 1984 දී ජනගහනය මිලියන 3.6 ක් වූ අතර එය 1964 දී වාර්තා වූ මිලියන 1.54 ට වඩා වැඩි වීමකි.[247]
ලිබියාවේ ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් අරාබි පරම්පරාවයි.[248] අරාබිවරුන් ජනගහනයෙන් 92%ක් වන අතර බර්බර්වරු 5%කි.[249] නිල නොවන ඇස්තමේන්තු අනුව ලිබියාවේ බර්බර්වරුන් සංඛ්‍යාව 600,000 ක් පමණ වන අතර එය ලිබියාවේ ජනගහනයෙන් 10% ක් පමණ වේ.[250] බර්බර් කණ්ඩායම් අතර සුවාරා සහ නෆුසා කඳුකරයේ සුළුතර බර්බර් ජනගහනය වේ. දකුණු ලිබියාව, මූලික වශයෙන් සේභා, කුෆ්රා, ගාට්, ගඩාමිස් සහ මුර්සුක්, වෙනත් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් දෙකක් ද වාසය කරයි; ටුවාරෙග් සහ ටූබු. ලිබියාව ලෝකයේ වඩාත්ම ගෝත්‍රික රටවලින් එකකි. ලිබියාවේ ගෝත්‍ර සහ වංශ 140ක් පමණ ඇත.[251] මීට අමතරව, ලිබියානු නායක මුවම්මර් ගඩාෆි බලයෙන් පහ කිරීමට තුඩු දුන් 2011 සිවිල් යුද්ධයට පෙර ලිබියාවේ සිටි මිලියන 2ක් වූ ඊජිප්තු කම්කරුවන් 750,000ක් පමණ ලිබියාවේ පදිංචිව සිටින බවට ගණන් බලා ඇත.[252]
ලිබියානු පවුල් සඳහා පවුල් ජීවිතය වැදගත් වන අතර, ඔවුන්ගෙන් බහුතරයක් මහල් නිවාසවල සහ වෙනත් ස්වාධීන නිවාස ඒකකවල ජීවත් වන අතර, ඔවුන්ගේ ආදායම සහ ධනය අනුව නිවාස ආකාරයන් ඇත. අරාබි ලිබියානුවන් සාම්ප්‍රදායිකව කූඩාරම්වල සංචාරක බෙඩොයින් ජීවන රටාවන් ගත කළද, ඔවුන් ප්‍රධාන වශයෙන් නගර සහ නගරවල පදිංචි වී ඇත.[253]
මේ නිසා ඔවුන්ගේ පැරණි ජීවන රටාව ක්‍රමක්‍රමයෙන් වියැකී යයි. ලිබියානුවන් නොදන්නා කුඩා සංඛ්‍යාවක් තවමත් කාන්තාරයේ ජීවත් වන්නේ ඔවුන්ගේ පවුල් සියවස් ගණනාවක් තිස්සේ කළාක් මෙන් ය. ජනගහනයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් කර්මාන්ත හා සේවාවල වෘත්තීන් ඇති අතර කුඩා ප්‍රතිශතයක් කෘෂිකර්මාන්තයේ යෙදී සිටිති.
UNHCR ට අනුව, 2013 ජනවාරි මාසයේදී ලිබියාවේ ලියාපදිංචි සරණාගතයින් 8,000 ක්, ලියාපදිංචි නොකළ සරණාගතයින් 5,500 ක් සහ විවිධ සම්භවයක් ඇති සරණාගතයින් 7,000 ක් පමණ සිටියහ. මීට අමතරව, ලිබියානු ජාතිකයන් 47,000 ක් අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූ අතර 46,520 ක් අභ්‍යන්තරව අවතැන් වී ඇත.[254]
සෞඛ්‍ය
සංස්කරණය2010 දී සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා වැය කරන ලද මුදල රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 3.88% කි. 2009 දී, වැසියන් 10,000 කට වෛද්‍යවරුන් 18.71 ක් සහ හෙදියන් 66.95 ක් සිටියහ.[255] උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව 2011 දී අවුරුදු 74.95 ක් හෝ පිරිමින් සඳහා අවුරුදු 72.44 ක් සහ කාන්තාවන් සඳහා අවුරුදු 77.59 ක් විය.[256]
අධ්‍යාපනය
සංස්කරණය
ලිබියාවේ ජනගහනයට සිසුන් මිලියන 1.7 ක් ඇතුළත් වන අතර, ඔවුන්ගෙන් 270,000 කට වැඩි පිරිසක් තෘතීයික මට්ටමේ ඉගෙනුම ලබති.[257] ලිබියාවේ මූලික අධ්‍යාපනය සියලුම පුරවැසියන් සඳහා නොමිලේ,[258] ද්විතීයික මට්ටම දක්වා අනිවාර්ය වේ. 2010 දී වැඩිහිටි සාක්ෂරතා අනුපාතය 89.2% කි.[259]
1951 දී ලිබියාවේ නිදහස ලැබීමෙන් පසු, එහි පළමු විශ්ව විද්‍යාලය - ලිබියාවේ විශ්ව විද්‍යාලය - රාජකීය නියෝගයෙන් බෙන්ගාසි හි පිහිටුවන ලදී.[260] 1975-76 අධ්‍යයන වර්ෂයේදී විශ්වවිද්‍යාල සිසුන් සංඛ්‍යාව 13,418ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත. 2004 වන විට, මෙම සංඛ්‍යාව 200,000 ට වඩා වැඩි වී ඇති අතර, තවත් 70,000 ක් උසස් තාක්ෂණික හා වෘත්තීය අංශයට බඳවාගෙන ඇත.[257] උසස් අධ්‍යාපන ක්ෂේත්‍රයේ ශිෂ්‍ය සංඛ්‍යාවේ ශීඝ්‍ර වර්ධනය උසස් අධ්‍යාපන ආයතන සංඛ්‍යාවේ වැඩිවීමෙන් පිළිබිඹු වේ.
1975 සිට රාජ්‍ය විශ්වවිද්‍යාල සංඛ්‍යාව දෙකේ සිට දොළහ දක්වා වර්ධනය වී ඇති අතර 1980 දී ඒවා හඳුන්වාදීමෙන් පසු උසස් තාක්ෂණික හා වෘත්තීය ආයතන සංඛ්‍යාව 84 දක්වා වර්ධනය වී ඇත.[257] 2007 සිට ලිබියානු ජාත්‍යන්තර වෛද්‍ය විශ්වවිද්‍යාලය වැනි නව පෞද්ගලික විශ්වවිද්‍යාල ආරම්භ කර ඇත. 2011 ට පෙර පුද්ගලික ආයතන කුඩා සංඛ්‍යාවකට ප්‍රතීතනය ලබා දී තිබුණද, ලිබියාවේ උසස් අධ්‍යාපනයේ බහුතරයක් සෑම විටම රාජ්‍ය අයවැයෙන් මුදල් ලබා දී ඇත. 1998 දී අධ්‍යාපනය සඳහා අයවැය ප්‍රතිපාදන ලිබියාවේ ජාතික අයවැයෙන් 38.2%ක් නියෝජනය කළේය.[260]
වාර්ගිකත්වය
සංස්කරණයලිබියාවේ මුල් වැසියන් ප්‍රධාන වශයෙන් බර්බර් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වලට අයත් වූහ; කෙසේ වෙතත්, විදේශීය ආක්‍රමණ සහ සංක්‍රමණ - විශේෂයෙන් අරාබිවරුන් විසින් - ලිබියානු ජන විකාශනය කෙරෙහි ගැඹුරු සහ කල් පවත්නා වාර්ගික, භාෂාමය සහ සංස්කෘතික බලපෑමක් ඇති කළේය. 7 වන ශතවර්ෂයේ සිට මග්‍රෙබ් වෙත ශතවර්ෂ ගණනාවක් පුරා සිදු වූ මහා පරිමාණ අරාබි සංක්‍රමණ නිසා ලිබියාවේ ජනවිකාස අරාබිවරුන්ට පක්ෂව මාරු විය. ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යයේ පාලන සමයේදී සමහර තුර්කි ජාතිකයන් ලිබියාවේ පදිංචි විය.
ලිබියාවේ වැසියන්ගෙන් බහුතරයක් අරාබි,[261] බොහෝ අය ඔවුන්ගේ සම්භවය බානු සුලෙයිම් සහ බානු හිලාල් වැනි බෙඩොයින් අරාබි ගෝත්‍රිකයන් සහ තුර්කි සහ බර්බර් සුළුතරයන් වෙත යොමු කරති. තුර්කි සුළුතරය බොහෝ විට "කොලොෆ්ලිස්" ලෙස හඳුන්වනු ලබන අතර ගම් සහ නගර ආශ්‍රිතව සංකේන්ද්‍රනය වී ඇත.[262] බර්බර් ටුවාරෙග් සහ කළු අප්‍රිකානු ටෙබු වැනි ජනවාර්ගික සුළු ජාතීන් ඇත.[263]
මිලියන භාගයකට වඩා වැඩි ඉතාලි පදිංචිකරුවන්, 1947 දී ඉතාලි ලිබියාවේ නිදහස ලැබීමෙන් පසු පිටත්ව ගියහ. මුවම්මර් ගඩාෆි බලයට පත්වීමෙන් පසු 1970 දී තවත් සිය ගණනක් ආපසු හරවා යවන ලද නමුත් 2000 ගණන්වල සිය ගණනක් ආපසු පැමිණියහ.[264]
විදේශ ශ්‍රමය
සංස්කරණය2023 වන විට IOM ඇස්තමේන්තු කරන්නේ ලිබියාවේ ජනගහනයෙන් ආසන්න වශයෙන් 10% ක් (ජනතාව 700,000 ට වැඩි) විදේශ ශ්‍රමිකයන් විය.[265] 2011 විප්ලවයට පෙර, සංක්‍රමණික ශ්‍රමයේ නිල සහ නිල නොවන සංඛ්‍යා ජනගහනයෙන් 25% සිට 40% දක්වා (මිනිසුන් මිලියන 1.5 ත් 2.4 ත් අතර) විය. ඓතිහාසික වශයෙන්, ලිබියාව විශේෂයෙන් අඩු සහ ඉහළ දක්ෂතා ඇති ඊජිප්තු සංක්‍රමණිකයන් මිලියන ගණනකට සත්කාරකත්වය සැපයීය.[266]
සංගණන සංඛ්‍යා, නිල ගණන් කිරීම් සහ සාමාන්‍යයෙන් වඩාත් නිවැරදි නිල නොවන ඇස්තමේන්තු සියල්ල වෙනස් වන බැවින් ලිබියාවේ මුළු සංක්‍රමණිකයන් සංඛ්‍යාව තක්සේරු කිරීම දුෂ්කර ය. 2006 සංගණනයේදී, මිලියන 5.5කට වැඩි (ජනගහනයෙන් 6.35%) ජනගහනයෙන් 359,540 විදේශීය ජාතිකයන් ලිබියාවේ පදිංචිව සිටියහ. මෙයින් අඩක් පමණ ඊජිප්තු ජාතිකයන් වූ අතර, පසුව සුඩාන සහ පලස්තීන සංක්‍රමණිකයන් විය.[267] 2011 විප්ලවය අතරතුර, IOM විසින් ගණනය කරන ලද පරිදි, 768,362 සංක්‍රමණිකයන් ලිබියාවෙන් පලා ගිය අතර, ඒ වන විට ජනගහනයෙන් 13%ක් පමණ, තවත් බොහෝ පිරිසක් රට තුළ රැඳී සිටියද.[267][268]
සංක්‍රමණික ජනගහනය ඇස්තමේන්තු කිරීම සඳහා විප්ලවයට පෙර කොන්සියුලර් වාර්තා භාවිතා කරන්නේ නම්, 2009 දී ට්‍රිපොලි හි ඊජිප්තු තානාපති කාර්යාලය විසින් මිලියන 2 ක් තරම් ඊජිප්තු සංක්‍රමණිකයන් වාර්තා කර ඇති අතර, පසුව ටියුනීසියානුවන් 87,200 ක් සහ මොරොක්කෝ ජාතිකයින් 68,200 ක් ඔවුන්ගේ අදාළ තානාපති කාර්යාල මගින් වාර්තා කර ඇත. තුර්කිය 2011 කැරැල්ල අතරතුර කම්කරුවන් 25,000ක් ඉවත් කිරීම වාර්තා කළේය.[269] විප්ලවයට පෙර ආසියානු සංක්‍රමණිකයන් සංඛ්‍යාව 100,000 (බංගලාදේශ ජාතිකයින් 60,000, පිලිපීන ජාතිකයන් 20,000, ඉන්දියානුවන් 18,000, පකිස්ථානුවන් 10,000, මෙන්ම චීන, කොරියානු, වියට්නාම, තායි සහ අනෙකුත් කම්කරුවන්) යන්තම් 100,000කට වඩා වැඩි විය.[270][271] මෙය විප්ලවයට පෙර 40% කට ආසන්න සංක්‍රමණික ජනගහනයක් තබනු ඇති අතර එය 2004 දී රජයේ ඇස්තමේන්තුවලට වඩා අනුරූප වන අගයක් වන අතර එමඟින් නිත්‍ය සහ අක්‍රමවත් සංක්‍රමණික සංඛ්‍යාව මිලියන 1.35 සිට 1.8 දක්වා (එකල ජනගහනයෙන් 25-33%) විය.[267]
2014 වන විට ලිබියාවේ ස්වදේශික ජනගහනය වන අරාබි-බර්බර්වරුන් මෙන්ම විවිධ ජාතීන්ට අයත් අරාබි සංක්‍රමණිකයන් සාමූහිකව ජනගහනයෙන් 97% ක් විය.
භාෂා
සංස්කරණයCIA ට අනුව ලිබියාවේ නිල භාෂාව අරාබි වේ.[272] දේශීය ලිබියානු අරාබි ප්‍රභේදය නූතන සම්මත අරාබි සමඟ කතා කරයි. තමෂේක්, ගඩාමිස්, නෆුසි, සුක්නා සහ අවුජිලාහ් ඇතුළු විවිධ බර්බර් භාෂා ද කතා කරයි.[272] ලිබියානු ඇමසිග් උසස් කවුන්සිලය (LAHC) විසින් ඇමසිග් (බර්බර් හෝ ටමාසයිට්) භාෂාව ලිබියාවේ බර්බර්වරුන් වාසය කරන නගර සහ දිස්ත්‍රික්කවල නිල වශයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත.[273] මීට අමතරව, ඉංග්‍රීසි භාෂාව ප්‍රධාන නගරවල පුළුල් ලෙස වටහාගෙන ඇති අතර,[274] ඉතාලියේ පැරණි යටත් විජිත භාෂාව වාණිජ කටයුතුවලදී සහ ඉතිරි ඉතාලි ජනගහනය විසින් ද භාවිතා වේ.[272]
ආගම්
සංස්කරණය
ලිබියාවේ ජනගහනයෙන් 97% ක් පමණ මුස්ලිම්වරුන් වන අතර ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් සුන්නි ශාඛාවට අයත් වේ.[246][275] ඉබාදි මුස්ලිම්වරුන් කුඩා සංඛ්‍යාවක් රට තුළ ජීවත් වෙති.[276][277]
1930 දශකයට පෙර ලිබියාවේ මූලික ඉස්ලාමීය ව්‍යාපාරය වූයේ සෙනුසි සුන්නි සුෆි ව්‍යාපාරයයි. මෙය කාන්තාර ජීවිතයට අනුගත වූ ආගමික පුනර්ජීවනයක් විය. එහි zawaaya (ලැගුම්හල්) ට්‍රිපොලිටේනියාවේ සහ ෆෙසාන් හි දක්නට ලැබුණද, සෙනුසි බලපෑම වඩාත් ප්‍රබල වූයේ සයිරෙනයිකාහි ය. ප්‍රදේශය නොසන්සුන්තාවයෙන් සහ අරාජිකත්වයෙන් මුදවා ගනිමින්, සෙනුසි ව්‍යාපාරය සිරෙනයිකන් ගෝත්‍රික ජනයාට ආගමික බැඳීමක් සහ එකමුතුකම සහ අරමුණ පිළිබඳ හැඟීම් ලබා දුන්නේය.[278] මෙම ඉස්ලාමීය ව්‍යාපාරය අවසානයේ ඉතාලි ආක්‍රමණයෙන් විනාශ විය. ගඩාෆි ප්‍රකාශ කළේ ඔහු භක්තිමත් මුස්ලිම් ජාතිකයෙකු බවත්, ඔහුගේ රජය ඉස්ලාමීය ආයතනවලට සහය දැක්වීමේදී සහ ඉස්ලාම් ආගම වෙනුවෙන් ලොව පුරා අන්‍යාගමනය කිරීමට දායක වන බවත්ය.[279]
ජාත්‍යන්තර ආගමික නිදහස පිළිබඳ වාර්තාව 2004 සඳහන් කළේ, "රදගුරුවරුන්, පූජකවරුන් සහ කන්‍යා සොහොයුරියන් ප්‍රසිද්ධියේ නිදහසේ ආගමික ඇඳුම අඳින අතර, කිසිදු භේදයකින් තොරව පාහේ වාර්තා නොකරන" අතරම, "රජය සමඟ හොඳ සබඳතාවක් භුක්ති විඳිමින්" ද සඳහන් කර ඇත. සුළුතර ආගම්වල සාමාජිකයන් "ඔවුන්ගේ ආගමික වත්පිළිවෙත් මත බලධාරීන්ගේ හෝ මුස්ලිම් බහුතරයේ හිරිහැරවලට මුහුණ නොදෙන" බව පවසන බව වාර්තාව පෙන්වා දෙයි. ජාත්‍යන්තර ක්‍රිස්තියානි කනස්සල්ල ලිබියාව "කිතුනුවන්ට එරෙහි වධහිංසා හෝ දැඩි වෙනස්කම් කිරීම්" පවතින රටක් ලෙස ලැයිස්තුගත නොකරයි.[280]
ගඩාෆිගේ වැටීමෙන් පසු, ඉස්ලාමයේ අන්ත ගතානුගතික වික්‍රියා තැන් තැන් වල නැවත තහවුරු වී ඇත. නැගෙනහිර ලිබියාවේ ඩර්නා, ඓතිහාසික වශයෙන් ජිහාඩ් චින්තනයේ කේන්ද්‍රස්ථානයක් වන අතර, 2014 දී ඉරාකයේ සහ ලෙවන්ට් ඉස්ලාමීය රාජ්‍යය සමඟ පෙලගැසී සිටි සටන්කාමීන්ගේ පාලනයට නතු විය.[281] දෙවන ලිබියානු සිවිල් යුද්ධයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ජිහාඩ්වාදී කොටස් අනෙකුත් ප්‍රදේශ අතර සර්ට් සහ බෙන්ගාසි වෙත ද ව්‍යාප්ත වී ඇත.[282][283]
නිදහසට පෙර ලිබියාව, කිතුනුවන් 140,000 කට අධික සංඛ්‍යාවක් (බොහෝ විට ඉතාලි සහ මෝල්ටිස් පරම්පරාවේ) වාසය කළේය. නිදහස ලැබීමෙන් පසු බොහෝ ක්‍රිස්තියානි පදිංචිකරුවන් ඉතාලියට හෝ මෝල්ටාවට පිටත්ව ගියහ.[284] ක්‍රිස්තියානීන්ගේ කුඩා විදේශීය ප්‍රජාවන් ඉතිරි විය. ඊජිප්තුවේ ප්‍රමුඛ ක්‍රිස්තියානි පල්ලිය වන කොප්ටික් ඕතඩොක්ස් ක්‍රිස්තියානි ධර්මය ලිබියාවේ විශාලතම හා ඓතිහාසික ක්‍රිස්තියානි නිකාය වේ. ලිබියාවේ ඊජිප්තු කොප්ට්ස් 60,000ක් පමණ සිටිති.[285] ලිබියාවේ කොප්ටික් පල්ලි තුනක්, ට්‍රිපොලිහි එකක්, බෙන්ගාසිහි එකක් සහ මිසුරාටාහි එකක් ඇත.
ඊජිප්තු කොප්ට්ස් ලිබියාවට සංක්‍රමණය වීම හේතුවෙන් මෑත වසරවලදී ලිබියාවේ කොප්ටික් පල්ලිය වර්ධනය විය. ලිබියාවේ රෝමානු කතෝලිකයන් 40,000ක් පමණ සිටින බවට ගණන් බලා ඇති අතර ඔවුන් බිෂොප්වරුන් දෙදෙනෙකු විසින් සේවය කරනු ලබන අතර, එක් අයෙකු ට්‍රිපොලිහි (ඉතාලි ප්‍රජාවට සේවය කරයි) සහ එක් අයෙකු බෙන්ගාසිහි (මෝල්ටා ප්‍රජාවට සේවය කරයි). ඊජිප්තුවේ ඇන්ග්ලිකන් රදගුරු පදවියේ කොටසක් වන ට්‍රිපොලි හි වැඩිපුරම අප්‍රිකානු සංක්‍රමණික සේවකයින්ගෙන් සැදුම් ලත් කුඩා ඇංග්ලිකන් ප්‍රජාවක් ද ඇත. ආගමට හැරවීම නීති විරෝධී බැවින් ක්‍රිස්තියානි මිෂනාරිවරුන් යැයි සැකපිට පුද්ගලයන් අත්අඩංගුවට ගෙන ඇත.[286] 2015 පෙබරවාරි මාසයේදී ඉරාකයේ ඉස්ලාමීය රාජ්‍යය සහ ලෙවන්ට් විසින් ක්‍රිස්ටියන් කොප්ට්ස් සමූහ වශයෙන් හිස ගසා දැමීම නිරූපණය කරන ලද ප්‍රසිද්ධ වීඩියෝවක් සමඟින්, රටේ සමහර ප්‍රදේශවල රැඩිකල් ඉස්ලාම්වාදීන්ගේ ප්‍රචණ්ඩත්වයේ තර්ජනයට කිතුනුවන් මුහුණ දී ඇත.[287][288] ලිබියාව Open Doors's 2022 World Watch List හි සිව්වන ස්ථානයට පත් වූ අතර, ක්‍රිස්තියානුවන් අතිශය දරුණු පීඩාවන්ට මුහුණ දෙන රටවල් 50 ක වාර්ෂික ශ්‍රේණිගත කිරීමකි.[289]
ලිබියාව කලක් ලෝකයේ පැරණිතම යුදෙව් ප්‍රජාවක නිවහන වූ අතර එය අවම වශයෙන් ක්‍රි.පූ. 300 දක්වා දිව යයි.[290] 1942 දී, ඉතාලි ෆැසිස්ට් බලධාරීන් ජියාඩෝ (යුදෙව්වන් 3,000 ක් පමණ), ගාර්යාන්, ජෙරන් සහ ටිග්‍රිනා ඇතුළු යුදෙව්වන් සඳහා ට්‍රිපොලි නගරයට දකුණින් බලහත්කාර කම්කරු කඳවුරු පිහිටුවීය. ජියාඩෝහිදී යුදෙව්වන් 500ක් පමණ දුර්වලකම, කුසගින්න සහ රෝග නිසා මිය ගියා. 1942 දී, ගාල් කඳවුරුවල නොසිටි යුදෙව්වන් ඔවුන්ගේ ආර්ථික කටයුතුවලට දැඩි ලෙස සීමා කරන ලද අතර වයස අවුරුදු 18 ත් 45 ත් අතර සියලුම පිරිමින් බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමය සඳහා කෙටුම්පත් කරන ලදී. 1942 අගෝස්තු මාසයේදී ට්‍රිපොලිටේනියාවේ යුදෙව්වන් සිඩි අසාස් හි ගාල් කඳවුරක සිර කරන ලදී. 1945 නොවැම්බරයෙන් පසු වසර තුන තුළ, සංහාර මාලාවකින් යුදෙව්වන් 140කට වඩා ඝාතනය කරන ලද අතර තවත් සිය ගණනක් තුවාල ලැබූහ.[291] 1948 වන විට යුදෙව්වන් 38,000 ක් පමණ රට තුළ රැඳී සිටියහ. 1951 දී ලිබියානු නිදහස ලැබීමෙන් පසු බොහෝ යුදෙව් ප්‍රජාව සංක්‍රමණය විය.
විශාලතම නගර
සංස්කරණයසංස්කෘතිය
සංස්කරණය
බොහෝ අරාබි භාෂාව කතා කරන ලිබියානුවන් තමන් පුළුල් අරාබි ප්‍රජාවක කොටසක් ලෙස සලකයි. 20 වැනි සියවසේ මැද භාගයේ පෑන්-අරාබිවාදයේ ව්‍යාප්තිය සහ ලිබියාවේ ඔවුන් බලයට පත්වීමෙන් මෙය ශක්තිමත් වූ අතර එහිදී ඔවුන් අරාබි භාෂාව රාජ්‍යයේ එකම නිල භාෂාව ලෙස ස්ථාපිත කළහ. ගඩාෆිගේ පාලනය යටතේ, ස්වදේශික බර්බර් භාෂාව ඉගැන්වීම සහ භාවිතය පවා දැඩි ලෙස තහනම් විය.[292] අධ්‍යයන ආයතනවල කලින් ඉගැන්වූ විදේශීය භාෂා තහනම් කිරීමට අමතරව, ලිබියානුවන්ගේ මුළු පරම්පරාවටම ඉංග්‍රීසි භාෂාව පිළිබඳ ඔවුන්ගේ අවබෝධයේ සීමාවන් ඉතිරි කරයි. කතා කරන අරාබි උපභාෂා සහ බර්බර් යන දෙකම තවමත් ඉතාලි භාෂාවෙන් වචන රඳවා තබා ගනී, ඒවා ලිබියා ඉතාලිනා යුගයට පෙර සහ පසුව ලබා ගන්නා ලදී.
ලිබියානුවන්ට කලින් සංචාරක බෙඩොයින් අරාබි කථිකයන්ගේ සහ වාඩි වී සිටි බර්බර් ගෝත්‍රිකයන්ගේ සම්ප්‍රදායන් තුළ උරුමයක් ඇත. බොහෝ ලිබියානුවන් ගෝත්‍රික හෝ ආක්‍රමණය පදනම් කරගත් උරුමයෙන් ආරම්භ වූ විශේෂිත පෙළපත් නාමයක් සමඟ සම්බන්ධ වේ.
"දීමේ ස්වභාවය" (අරාබි: الاحسان Ihsan, බර්බර් භාෂාව: ⴰⵏⴰⴽⴽⴰⴼ Anakkaf ) පිළිබිඹු කරමින්, ලිබියානු ජනතාව අතර මෙන්ම ආගන්තුක සත්කාරය පිළිබඳ හැඟීම, මෑතකදී ලිබියා රාජ්‍යය ලොව දීමනා දර්ශකයේ පළමු 20 අතරට පැමිණියේය. 2013[293] CAF ට අනුව, සාමාන්‍ය මාසයකදී, සියලුම ලිබියානුවන්ගෙන් හතරෙන් තුනක් (72%) ඔවුන් නොදන්නා කෙනෙකුට උදව් කළහ - සමීක්ෂණයට ලක් කරන ලද රටවල් 135 පුරාවටම තුන්වන ඉහළම මට්ටම විය.
ගඩාෆි පාලනය යටතේ දශක ගණනාවක සංස්කෘතික මර්දනය සහ ඒකාධිපති පාලනය යටතේ යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනය නොවීම හේතුවෙන් සිනමාහල් හෝ කලාගාර ඇත්තේ ස්වල්පයකි.[294] වසර ගණනාවක් තිස්සේ ප්‍රසිද්ධ සිනමාහල් නොතිබූ අතර විදේශීය චිත්‍රපට පෙන්වන සිනමා ශාලා ඉතා ස්වල්පයක් පමණි. ජන සංස්කෘතියේ සම්ප්‍රදාය තවමත් ජීවමානව සහ හොඳින් පවතින අතර, ලිබියාවේ සහ විදේශයන්හි නිතර පැවැත්වෙන උත්සවවලදී කණ්ඩායම් සංගීතය සහ නැටුම් ඉදිරිපත් කරයි.[295]
ලිබියානු රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථාන විශාල සංඛ්‍යාවක් දේශපාලන සමාලෝචනය, ඉස්ලාමීය මාතෘකා සහ සංස්කෘතික සංසිද්ධීන් සඳහා කැපවී ඇත. රූපවාහිනී නාලිකා ගණනාවක් සම්ප්‍රදායික ලිබියානු සංගීතයේ විවිධ ශෛලීන් විකාශය කරයි. ටුවාරෙග් සංගීතය සහ ගඩමේස් නර්තනය දකුණේ ජනප්‍රියයි. සාමාන්‍යයෙන් ඉංග්‍රීසි සහ ප්‍රංශ වැඩසටහන් සඳහා කාල පරතරයන් තිබුණද ලිබියානු රූපවාහිනිය බොහෝ දුරට අරාබි භාෂාවෙන් ගුවන් වැඩසටහන් විකාශනය කරයි. 1996 දී මාධ්‍යවේදීන් ආරක්ෂා කිරීමේ කමිටුව විසින් කරන ලද විශ්ලේෂණයකින් පෙනී ගියේ ලිබියාවේ මාධ්‍ය එරට ඒකාධිපති පාලන සමයේදී අරාබි ලෝකයේ වඩාත්ම දැඩි ලෙස පාලනය කළ මාධ්‍ය බවයි.[296] 2012 වන විට පැරණි පාලන තන්ත්‍රයේ වාරණය බිඳ වැටීම සහ "නිදහස් මාධ්‍ය" ආරම්භය හේතුවෙන් රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථාන සිය ගණනක් විකාශනය වීමට පටන් ගෙන ඇත.
බොහෝ ලිබියානුවන් එම රටේ වෙරළ තීරයට නිතර පැමිණෙන අතර ඔවුන් ලිබියාවේ පුරාවිද්‍යා ස්ථාන නැරඹීමට ද පැමිණෙති. විශේෂයෙන් ලොව හොඳම සංරක්ෂිත රෝමානු පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානවලින් එකක් ලෙස පුළුල් ලෙස සැලකෙන ලෙප්ටිස් මැග්නා ය.[297] බොහෝ අය මෝටර්රථවලින් ගමන් කළත් නගර අතර පොදු ප්‍රවාහනයේ වඩාත් පොදු ආකාරය බස් රථයයි. ලිබියාවේ දුම්රිය සේවා නොමැත, නමුත් මේවා නුදුරු අනාගතයේ දී ඉදිකිරීමට සැලසුම් කර ඇත.[298]
ලිබියාවේ අගනුවර වන ට්‍රිපොලි නගරයේ බොහෝ කෞතුකාගාර සහ ලේඛනාගාර ඇත. මේවාට රජයේ පුස්තකාලය, ජනවාර්ගික කෞතුකාගාරය, පුරාවිද්‍යා කෞතුකාගාරය, ජාතික ලේඛනාගාරය, අභිලේඛන කෞතුකාගාරය සහ ඉස්ලාමීය කෞතුකාගාරය ඇතුළත් වේ. යුනෙස්කෝව සමඟ සාකච්ඡා කර ඉදිකරන ලද රතු කාසල් කෞතුකාගාරය වෙරළ ආසන්නයේ අගනුවර සහ නගර මධ්‍යයේ පිහිටා ඇත, එය රටේ වඩාත්ම ප්‍රසිද්ධම එකය.[299]
ආහාර පිසීම
සංස්කරණය
ලිබියානු ආහාර පිසීම යනු විවිධ ඉතාලි, බෙඩොයින් සහ සාම්ප්‍රදායික අරාබි සූපශාස්ත්‍ර බලපෑම්වල මිශ්‍රණයකි.[300] පැස්ටා ලිබියාවේ බටහිර පැත්තේ ප්‍රධාන ආහාරය වන අතර සහල් සාමාන්‍යයෙන් නැගෙනහිර ප්‍රධාන ආහාරය වේ.
සාමාන්‍ය ලිබියානු ආහාරවලට රතු (තක්කාලි) සෝස් පදනම් කරගත් පැස්ටා කෑම වර්ග කිහිපයක් ඇතුළත් වේ (ඉතාලි සුගෝ ඇල්'ආරබ්බියාටා කෑමට සමාන); බත්, සාමාන්‍යයෙන් බැටළු මස් හෝ කුකුල් මස් සමඟ පිළිගන්වනු ලැබේ (සාමාන්‍යයෙන් ස්ටූ කළ, බැදපු, ග්‍රිල් කළ හෝ සෝස් තුළ තම්බා); සහ කූස්කුස්, උතුරන රතු (තක්කාලි) සෝස් සහ මස් (සමහර විට වට්ටක්කා / සුචිනි සහ කඩල අඩංගු) තබාගෙන වාෂ්පයෙන් පිසින ලද, එය සාමාන්‍යයෙන් පිපිඤ්ඤා පෙති, සලාද කොළ සහ ඔලිව් සමඟ පිරිනමනු ලැබේ.
බාර්ලි පිටිවලින් සාදන ලද සහ රතු තක්කාලි සෝස් සමඟ පිරිනමන ලද කෑමක් වන බසීන්, සාමාන්‍යයෙන් අතින් එකම කෑමක් බෙදා හදා ගන්නා කිහිප දෙනෙකු සමඟ සාමාන්‍ය ලෙස වාර්ගිකව අනුභව කරනු ලැබේ. සාම්ප්‍රදායික මංගල උත්සව හෝ උත්සව වලදී මෙම ආහාරය බහුලව භාවිතා වේ. අසිදා යනු බසීන් හි පැණි රස අනුවාදයක් වන අතර එය සුදු පිටි වලින් සාදා මී පැණි, ගිතෙල් හෝ බටර් මිශ්‍ර කර පිරිනැමීම කරයි. අසිදා පිරිනැමීම කිරීමට තවත් ප්‍රියතම ක්‍රමයක් වන්නේ rub (නැවුම් දින සිරප්) සහ ඔලිව් තෙල්ය. උස්බන් යනු සත්ව මස් මත තක්කාලි මත පදනම් වූ සුප් හෝ තැම්බූ සහල් සහ එළවළු වලින් පුරවා පිරිනැමීමයි. ෂුර්බා යනු රතු තක්කාලි සෝස් මත පදනම් වූ සුප් වර්ගයකි, සාමාන්‍යයෙන් කුඩා පැස්ටා ධාන්ය සමඟ පිරිනමනු ලැබේ.[301]
ලිබියානුවන් විසින් අනුභව කරනු ලබන ඉතා සුලභ කෙටි කෑමක් khubs bi'tun ලෙස හැඳින්වේ, එහි වචනාර්ථයෙන් "ටූනා මාළු සමග පාන්" යන්නයි, සාමාන්‍යයෙන් හැරිසා (චිලී සෝස්) සහ ඔලිව් තෙල් සමඟ මිශ්‍ර කර ඇති ටූනා මාළු පිරවූ බේක් කළ බෑගට් හෝ පිටා පාන් ලෙස සේවය කරයි. බොහෝ ස්නැක් වෙළෙන්දන් මෙම සැන්විචස් පිළියෙළ කරන අතර ඒවා ලිබියාව පුරා සොයාගත හැකිය. ලිබියානු ආපනශාලා ජාත්‍යන්තර ආහාර සැපයීමට හෝ බැටළු මස්, කුකුල් මස්, එළවලු ඉස්ටුවක්, අර්තාපල් සහ මැකරෝනි වැනි සරල ගාස්තු ලබා දිය හැකිය.[තහවුරු කර නොමැත] යටිතල පහසුකම්වල දැඩි ඌනතාවය හේතුවෙන් බොහෝ ඌන සංවර්ධිත ප්‍රදේශවල සහ කුඩා නගරවල අවන්හල් නොමැත. ඒ වෙනුවට ආහාර නිෂ්පාදන ලබා ගැනීමට ඇති එකම මූලාශ්‍රය ආහාර ගබඩා විය හැකිය. මුළු රටේම මත්පැන් භාවිතය නීති විරෝධීයි.[302]
සම්ප්‍රදායික ලිබියානු ආහාරවල ප්‍රධාන අමුද්‍රව්‍ය හතරක් ඇත: ඔලිව් (සහ ඔලිව් තෙල්), රටඉඳි, ධාන්ය සහ කිරි.[303] ධාන්ය පුළුස්සා, අඹරා, පෙරා, පාන්, කේක්, සුප් සහ බේසීන් සෑදීම සඳහා යොදා ගනී. රටඉඳි නෙලා, වියළා, ඒවා ඇති පරිදි ආහාරයට ගත හැකි අතර, සිරප් හෝ මඳක් බැදගෙන බීස සහ කිරි සමඟ ආහාරයට ගත හැකිය. ආහාර ගැනීමෙන් පසු ලිබියානුවන් බොහෝ විට කළු තේ පානය කරති. මෙය සාමාන්‍යයෙන් දෙවන වතාවට (දෙවන තේ වීදුරුව සඳහා) නැවත නැවතත් සිදු කරන අතර, තේ තුන්වන වටයේදී, එය බැදපු රටකජු හෝ shay bi'l-luz ලෙස හඳුන්වන බැදපු ආමන්ඩ් (එකම වීදුරුවේ තේ සමඟ මිශ්‍ර කර) පිරිනමනු ලැබේ.[303]
ක්‍රීඩා
සංස්කරණයපාපන්දු යනු ලිබියාවේ ජනප්‍රියම ක්‍රීඩාවයි. රට 1982 අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානයට සත්කාරකත්වය ලබා දුන්නා. ජාතික කණ්ඩායම 1982 AFCON දිනා ඇත; ඔවුන් ඝානාව හමුවේ දඬුවම් පහර 7-6ක් ලෙස පරාජයට පත් විය. 2014 දී ලිබියාව අවසන් මහා තරගයේදී ඝානාව පරදවා අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ ශූරතාව දිනා ගත්තේය. ජාතික කණ්ඩායම කිසි විටෙක ප්‍රධාන තරඟයක් ජයග්‍රහණය කර හෝ ලෝක කුසලාන තරඟාවලියකට සුදුසුකම් ලබා නොතිබුණද, තවමත් ක්‍රීඩාව සඳහා විශාල ආශාවක් පවතින අතර පාපන්දු ක්‍රීඩාවේ ගුණාත්මක භාවය වැඩිදියුණු වෙමින් පවතී.[304]
තුරඟ තරග ලිබියාවේ ද ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාවකි. එය බොහෝ විශේෂ අවස්ථා සහ නිවාඩු දින සම්ප්‍රදායකි.[305]
යොමු කිරීම්
සංස්කරණය- ^ "The World Factbook Africa: Libya". The World Factbook. CIA. 18 May 2015. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2015.
- ^ Yakan, Mohamad (2017-11-30). Almanac of African Peoples and Nations (ඉංග්‍රීසි බසින්). Routledge. p. 62. ISBN 978-1-351-28930-6.
- ^ "Libya parliament suspends rival eastern-based PM Bashagha". Al Jazeera. 16 May 2023. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2023.
- ^ "Libya". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2023.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Libya)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2023.
- ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 8 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2022.
- ^ "Member States". United Nations. 29 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 February 2021.
On 22 December 2017, the Permanent Mission of Libya to the United Nations formally notified the United Nations that the government is changing the official name of Libya to 'State of Libya.'
- ^ "Publications Office – Interinstitutional style guide – Annex A5 – List of countries, territories and currencies". Europa (web portal). 5 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "The World Factbook". Cia.gov. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "The World Factbook – Central Intelligence Agency". cia.gov. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 June 2018.
- ^ "Demographic Yearbook (3) Pop., Rate of Pop. Increase, Surface Area & Density" (PDF). United Nations Statistics Division. 14 November 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Britannica Student Encyclopedia (ඉංග්‍රීසි බසින්). Encyclopedia Britannica, Inc. 2014-05-01. ISBN 978-1-62513-172-0.
- ^ "Libya Demographics Profile 2014". Indexmundi.com. 30 June 2015. 4 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ J. Desanges, "The proto-Berbers", pp. 236–245, especially p. 237, in General History of Africa, vol. II: Ancient Civilizations of Africa (UNESCO 1990).
- ^ "1969: Bloodless coup in Libya". 1 September 1969. 20 July 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 October 2018.
- ^ Kafala, Tarik (20 October 2011). "Gaddafi's quixotic and brutal rule". BBC News. British Broadcasting Corporation. 24 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Rival second Libyan assembly chooses own PM as chaos spreads". Reuters. 25 August 2014. 26 August 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 August 2014.
- ^ Chris Stephen. "Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. 4 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "Peace talks between Libyan factions to take place in Geneva". Sun Herald. 7 August 2015. සම්ප්‍රවේශය 7 August 2015.[permanent dead link]
- ^ "Libyan government offensive in Benghazi stalls as Islamists dig in". Reuters. 6 August 2015. 9 August 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 August 2015.
- ^ "Libyan Civil War: Two warring factions sign 'permanent' ceasefire". The Daily Star. 24 October 2020. 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 March 2021.
- ^ Nations, United (2022-09-08). Human Development Report 2021-22 (Report) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations.
- ^ "World proven crude oil reserves by country, 1980–2004". Opec.org. 11 July 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Roberts, Peter (2006). HSC Ancient History. Pascal Press. ISBN 9781741251784. 31 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
- ^ "Preservation of the Libyan culture". Tafsuit.com. 6 June 2011. 1 May 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 December 2012.
- ^ "Bibliografia della Libia"; Bertarelli, p. 177.
- ^ Federal Research Division of the Library of Congress (1987), "Independent Libya", U.S. Library of Congress. Retrieved 14 July 2006.
- ^ "Great Socialist People's Libyan Arab Jamahiriya: Libya". Geographical Names. 18 January 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 November 2011.
- ^ "الجماهيرية العربية الليبية الشعبية الاشتراكية: Libya". Geographical Names. 24 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2014.
- ^ "United Nations interoffice memorandum dated 16 September 2011 from Desmond Parker, Chief of Protocol, to Shaaban M. Shaaban, Under-Secretary-General for General Assembly and Conference Management, attaching memorandum from Stadler Trengove, Senior Legal Officer". United Nations. 16 September 2011. 22 January 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "ISO 3166-1 Newsletter VI-11: Name change for Libya" (PDF). International Organization for Standardization. 8 November 2011. 17 January 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 December 2011.
- ^ ""State of Libya" in UNTERM (United Nations terminology database)". United Nations. 5 January 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 January 2018.
- ^ Halsall, Paul (August 1998). "The Histories', Book IV.42–43". Fordham University. 9 April 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Cyrenaica and the Greeks". Federal Research Division of the Library of Congress. 22 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "History of Libya". The History Files. 20 October 2011. 28 January 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ a b c d e Bertarelli, p. 202.
- ^ a b c Bertarelli, p. 417.
- ^ a b Rostovtzeff, Michael (1957). Social and Economic History of the Roman Empire (2 ed.). Oxford: Clarendon. p. 364.
- ^ Cassius Dio, lxviii. 32
- ^ a b Bertarelli, p. 278.
- ^ Hourani, Albert (2002). A History of the Arab Peoples. Faber & Faber. p. 198. ISBN 978-0-571-21591-1.
- ^ a b c d e Bertarelli, p. 203.
- ^ Hoppen, Alison (1979). The fortification of Malta by the Order of St. John, 1530–1798. Scottish Academic Press. p. 25.
- ^ Robert C. Davis (5 December 2003). Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast, and Italy, 1500–1800. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-71966-4. සම්ප්‍රවේශය 31 May 2012.[page needed]
- ^ a b c Bertarelli, p. 204.
- ^ a b c Bertarelli, p. 205.
- ^ "Timeline: Libya". BBC News. 29 January 2013. 23 October 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Libya". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/eb/article-46562/Libya. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 5 February 2013.
- ^ Libya profile – Timeline සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 අගෝස්තු 2012 at the Wayback Machine, BBC News Africa, 1 November 2011
- ^ Mann, Michael (2006). The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. p. 309. ISBN 978-0521538541. 16 April 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2019.
- ^ Ilan Pappé, The Modern Middle East. Routledge, 2005, ISBN 0-415-21409-2, p. 26.
- ^ Nanjira, Daniel Don (2010). African Foreign Policy and Diplomacy from Antiquity to the 21st Century (ඉංග්‍රීසි බසින්). ABC-CLIO. p. 207. ISBN 978-0-313-37982-6.
- ^ Tecola W. Hagos (20 November 2004). "Treaty Of Peace With Italy (1947), Evaluation And Conclusion". Ethiopia Tecola Hagos. 7 December 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Libya country profile". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-03-15. 6 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-03-15.
- ^ Schiller, Jon (29 November 2009). Internet View of the Arabic World (ඉංග්‍රීසි බසින්). CreateSpace. p. 161. ISBN 9781439263266. 20 March 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Blundy, David; Lycett, Andrew (1987). Qaddafi and the Libyan Revolution. Boston: Little Brown & Co. p. 18. ISBN 978-0-316-10042-7.
- ^ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. 23 September 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Libya – History". US Department of State's Background Notes. 15 January 2013. 4 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books. p. 72
- ^ Eljahmi, Mohamed (2006). "Libya and the U.S.: Gaddafi Unrepentant". Middle East Quarterly. 2 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Libya: History". /globaledge.msu.edu (via Michigan State University). 14 අගෝස්තු 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 අගෝස්තු 2011.
- ^ "Comparative Criminology – Libya". Crime and Society. 7 August 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2011.
- ^ Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books
- ^ Banégas, Richard (1 January 2012). La Libye révolutionnaire (ප්‍රංශ බසින්). KARTHALA Editions. p. 69. ISBN 9782811106720. 20 March 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Krieger, Joel (2 August 2001). The Oxford Companion to Politics of the World (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford University Press, USA. p. 506. ISBN 9780195117394. 29 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Wynne-Jones, Jonathan (19 March 2011). "Libyan minister claims Gaddafi is powerless and the ceasefire is 'solid'". The Daily Telegraph. London. 29 October 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2011.
- ^ Robbins, James (7 March 2007). "Eyewitness: Dialogue in the desert". BBC News. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2011.
- ^ "Egypt Libya War 1977". Onwar.com. 24 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 December 2012.
- ^ "A Rogue Returns". AIJAC. February 2003. 1 March 2003 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "African Countries by GDP Per Capita > GDP Per Capita (most recent) by Country". nationmaster.com. 16 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2011.
- ^ a b Azad, Sher (22 October 2011). "Gaddafi and the media". Daily News. Colombo. 25 October 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2011.
- ^ "Zimbabwe: Reason Wafavarova – Reverence for Hatred of Democracy". The Herald. Harare. 21 July 2011. 7 November 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2011.
- ^ Shimatsu, Yoichi (21 October 2011). "Villain or Hero? Desert Lion Perishes, Leaving West Explosive Legacy". New America Media. 22 October 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2011.
- ^ "Endgame in Tripoli". The Economist. London. 24 February 2011. 7 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Geoffrey Leslie Simons. Libya: the struggle for survival. p. 281.
- ^ St. John, Ronald Bruce (1 December 1992). "Libyan terrorism: the case against Gaddafi". Contemporary Review. 25 May 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Live Blog – Libya". Al Jazeera. 17 February 2011. 23 February 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 February 2011.
- ^ Pollack, Kenneth M., ed. (1 January 2011). The Arab awakening: America and the transformation of the Middle East. Washington, DC: Brookings Institution. ISBN 9780815722267. 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 November 2016.
- ^ Hussain1 Howard2, Muzammil M.1Philip N.2 (2013). Democracy's Fourth Wave?: Digital Media and the Arab Spring. New York: Oxford University Press. p. 23. ISBN 978-0-19-993697-7.
{{cite book}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link) - ^ "The Council"International Recognition". National Transitional Council (Libya). 1 මාර්තු 2011. 26 සැප්තැම්බර් 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 ඔක්තෝබර් 2011.
- ^ "Libya: France recognises rebels as government". BBC News. 10 March 2011. 23 October 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2011.
- ^ Fahim, Kareem; Kirkpatrick, David D. (9 March 2011). "Qaddafi Forces Batter Rebels in Strategic Refinery Town". The New York Times. 6 May 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 March 2011.
- ^ The Independent, 9 March 2011 P.4
- ^ "Ban Ki-moon blasts Gaddafi; calls situation dangerous". Hindustan Times. New Delhi. 24 February 2011. 27 February 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2011.
- ^ "Some backbone at the U.N." Los Angeles Times. 26 February 2011. 3 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2011.
- ^ "Libya Expelled from UN Human Rights Council". Sofia News Agency. 2 March 2011. 11 May 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 March 2011.
- ^ Jeffrey Scott Shapiro; Kelly Riddell (28 January 2015). "Exclusive: Secret tapes undermine Hillary Clinton on Libyan war". The Washington Times. 17 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Security Council authorizes 'all necessary measures' to protect civilians in Libya" (Press release). United Nations. 17 මාර්තු 2011. 3 මැයි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2011.
- ^ Marcus, Jonathan (19 March 2011). "French military jets open fire in Libya". BBC News. 20 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 August 2011.
- ^ "NATO operations in Libya". The Guardian, London, 22 May 2011. 22 May 2011. 24 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 June 2014.
- ^ Tirpak, John "Bombers Over Libya". 8 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. Air Force Magazine: Journal of the Air Force Association, Vol. 94, No. 7, July 2011. Retrieved 26 June 2014
- ^ "The hidden story of airpower in Libya (and what it means for Syria)". Foreign Policy. 11 February 2013. 4 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ Richburg, Keith B. (22 August 2011). "Gaddafi's rule crumbling as rebels enter heart of Tripoli". The Washington Post. 23 January 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Laub, Karin (8 September 2011). "Libyan estimate: At least 30,000 died in the war". The Guardian. London. Associated Press. 4 November 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 November 2011.
- ^ Milne, Seumas (26 October 2011). "If the Libyan war was about saving lives, it was a catastrophic failure | Seumas Milne". The Guardian. ISSN 0261-3077. 1 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 November 2017.
- ^ "Armed militias still on the streets in Libya". BBC News. 30 දෙසැම්බර් 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Esam Mohamed (8 August 2012). "Libya's transitional rulers hand over power". The Boston Globe. Associated Press. 8 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 August 2012.
- ^ Zargoun, Taha (25 August 2012). "Fighters bulldoze Sufi mosque in central Tripoli". Reuters. 23 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Libya's Italian-era gazelle statue disappears in Tripoli". 4 November 2014. 28 August 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 August 2016.
- ^ Stephen, Chris (4 March 2012). "British war graves in Libya desecrated by Islamist militants". The Guardian. 13 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 August 2016.
- ^ "2012 Benghazi attacks | History, Facts, & Information | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-01-30.
- ^ "4 hours of fire and chaos: How the Benghazi attack unfolded". CNN. 12 September 2012. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ Grant, George (7 October 2012). "Congress dismisses Abushagur". Libya Herald. 6 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2012.
- ^ Zaptia, Sami (7 October 2012). "Abushagur announces a smaller emergency cabinet". Libya Herald. 9 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2012.
- ^ "Libyan Prime Minister Mustafa Abu Shagur to stand down". BBC News. 7 October 2012. 7 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2012.
- ^ Grant, George (14 October 2012). "Ali Zidan elected prime minister". Libya Herald. 29 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2012.
- ^ "Libya congress approves new PM's proposed government". Reuters. 31 October 2012. 3 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 October 2012.
- ^ Zapita, Sami (14 November 2012). "Zeidan government sworn in". Libya Herald. 6 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 June 2013.
- ^ Kirkpatrick, David D (17 March 2014). "U.S. Navy SEALs Take Control of Diverted Oil Tanker". The New York Times. 21 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 March 2014.
- ^ "Libya ex-PM Zeidan 'leaves country despite travel ban'". BBC. 12 March 2014. 15 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2014.
- ^ Kirkpatrick, David (20 February 2015). "Ties to Islamic State Cited by Group in Libya Attacks". The New York Times. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ Dean, Laura (20 February 2015). "How strong is the Islamic State in Libya?". USA Today. 22 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ Loveluck, Louisa (20 February 2015). "Isil loyalists claim responsibility for car bombs in Libya, killing at least 40 people". The Daily Telegraph. London. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ Jawad, Rana (26 June 2014). "Libyan elections: Low turnout marks bid to end political crisis". BBC. 12 August 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2014.
- ^ "Former Libyan parliament reconvenes, elects Islamist premier". Al Akhbar English. 25 August 2014. 26 August 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 August 2014.
- ^ "Libya's Islamist militias claim control of capital". The Washington Post. Associated Press. 24 August 2014. 25 August 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2014.
- ^ Chris Stephen (9 September 2014). "Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. 16 September 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2014.
- ^ Fanack (22 April 2015). "Terrorism Increases in Libya as Politicians Talk". Fanack.com. 18 May 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 May 2015.
- ^ Fadel Senna (2 September 2015). "Bernardino Leon, Special Representative and Head of the United Nations Support Mission in Libya, delivers a speech during UN-brokered talks in Skhirat, Morocco, on August 28, 2015 | View photo – Yahoo News". Yahoo! News. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.[භින්න වූ සබැඳිය]
- ^ "Video: Remarks by SRSG Bernardino Leon on Talks". 27 January 2015. 4 March 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 September 2015.
- ^ "OHCHR in Libya". Ohchr.org. 17 September 2012. 24 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "15 July 2015, Security Council briefing on the situation in Libya, Special Representative of the Secretary-General for Libya Bernardino Leon | Department of Political Affairs". United Nations. 15 July 2015. 23 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ Miles, Tom (4 September 2015). "U.N. sees Libya talks entering final mile, eyes Sept. 20 deal". Reuters. 23 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "United Nations Official Document". United Nations. 4 June 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "Human Rights Council adopts eight resolutions and closes twenty-eighth session". Ohchr.org. 24 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "OHCHR Investigation on Libya". Ohchr.org. 1 January 2014. 1 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "African migrants fear for future as Italy struggles with surge in arrivals". Reuters. 18 July 2017. 2 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2018.
- ^ "What will Italy's new government mean for migrants?". The Local Italy. 21 May 2018. 1 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2018.
- ^ "Libya's rival leaders agree to hold elections in December". Al Jazeera. 18 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.
- ^ "Clashes erupt south of Libyan capital". 20 April 2019. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2019.
- ^ "Libya government forces capture key town from Haftar's fighters". The Defense Post. 27 June 2019. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2019.
- ^ "Sarraj announces launch of Operation Peace Storm in response to Haftar attacks". The Union Journal. 23 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 March 2020.
- ^ "UAE implicated in lethal drone strike in Libya". BBC News. 28 August 2020. 11 December 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.
- ^ "Turkey and UAE openly flouting UN arms embargo to fuel war in Libya". The Guardian. 7 October 2020. 27 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2020.
- ^ Nebehay, Stephanie; McDowall, Angus (23 October 2020). Jones, Gareth; Maclean, William (eds.). "Warring Libya rivals sign truce but tough political talks ahead". Reuters. 3 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 April 2021.
- ^ "Why Libya's election got postponed: A quick guide". Al Jazeera. 23 December 2021. සම්ප්‍රවේශය April 28, 2022.
- ^ Magdy, Samy (18 April 2022). "Libya's largest oil field closed as turmoil intensifies". ABC News. 19 April 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 April 2022.
- ^ "Libya protesters storm parliament building in Tobruk". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-07-02. සම්ප්‍රවේශය 2022-07-04.
- ^ Ndebele, Lenin. "A storm caused devastation in Libya, but politics may be its biggest problem in the aftermath". News24. සම්ප්‍රවේශය 4 October 2023.
- ^ "Libya Background". Education Libya. 30 March 2004. 26 April 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Field Listings – Coastlines". The World Factbook. 16 July 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Weather and Climate in Libya". Southtravels.com. 5 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 December 2012.
- ^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
- ^ "Old Town of Ghadames (1986) Libyan Arab Jamahirya". World Cultural Heritage. 20 July 2006. 10 August 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 August 2016.
- ^ "Le Maghreb prend conscience du déclin de sa biodiversité". 4 August 2020. 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 October 2020.
- ^ "Libya". reports.unocha.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-08-26. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-19.
- ^ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. 23 September 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ a b c András Zboray. "Flora and Fauna of the Libyan Desert". Fliegel Jezerniczky Expeditions. 8 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "How Hot is Hot?". Extreme Science. 2 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ a b "World: Highest Temperature". World Weather / Climate Extremes Archive. Arizona State University. 2012. 4 January 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 January 2013.
- ^ a b El Fadli, KI; et al. (September 2012). "World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58 °C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)". Bulletin of the American Meteorological Society. 94 (2): 199. Bibcode:2013BAMS...94..199E. doi:10.1175/BAMS-D-12-00093.1.
- ^ Westcott, Tom (15 September 2012). "Libya loses 'world's hottest place' record". Libya Herald. 20 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Fossil Water in Libya". NASA. 18 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Cigolini, C, C Laiolo, and M Rossetti (2012) Endogenous and nonimpact origin of the Arkenu circular structures (al-Kufrah basin-SE Libya) Meteoritics & Planetary Science. 47(11):1772–1788.
- ^ "Libya mired in chaos 10 years after Arab Spring". France 24. 10 February 2021. සම්ප්‍රවේශය 14 February 2022.
- ^ "10 years since Kadhafi death, stability still eludes Libya". France 24. 19 October 2021. සම්ප්‍රවේශය 14 February 2022.
- ^ "Feature: Libyans struggling in poverty, chaos 10 years after NATO intervention". Xinhua News Agency. 7 May 2021. සම්ප්‍රවේශය 14 February 2022.
- ^ "Libya's Second Civil War: How did it come to this?". Conflict News. 20 March 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 March 2015.National Post View (24 February 2015). "National Post View: Stabilizing Libya may be the best way to keep Europe safe". National Post. සම්ප්‍රවේශය 22 March 2015.
- ^ Pelham, Nicolas (February 2015). "Libya Against Itself". The New York Review of Books. සම්ප්‍රවේශය 18 February 2015.
- ^ Fadel, L. "Libya's Crisis: A Shattered Airport, Two Parliaments, Many Factions". සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2015-04-26 at the Wayback Machine
- ^ "Legislative Branch". The World Factbook. 11 October 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Libya's ex-parliament reconvenes, appoints Omar al-Hasi as PM". Reuters. 25 August 2014. 2 April 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2015.
- ^ "Egypt reiterates support for 'Libya's legitimate institutions' amid deepening crisis". Daily News Egypt. 28 December 2014. 8 April 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2015.
- ^ a b "Encouraging Libyan women to play a greater role in politics". Radio France Internationale. 4 February 2013. 1 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Stephen, Chris (10 July 2012). "Muslim Brotherhood fell 'below expectations' in Libyan elections". The Guardian. London. 9 November 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ a b "The knack of organisation". The Economist. London. 12 January 2013. 8 January 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "In Libya, New Government Has Expressed Determination to Tackle Major Internal Problems, Including Precarious Security Situation, Security Council Told" (Press release). United Nations. 29 January 2013. 12 December 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 June 2017.
- ^ "Congress votes to replace itself with new House of Representatives". Libya Herald. 30 March 2014. 31 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2014.
- ^ "Libya". Freedom in the World 2013. Freedom House. 9 January 2013. 3 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Libya". Law.emory.edu. 12 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 February 2013.
- ^ "Libya Gender Equality Profile" (PDF). Unicef. 2 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
- ^ "Libya moved from dictatorship to non-state: U.N. envoy". Al Arabiya News. 2 December 2014. 16 December 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 December 2014.
- ^ a b Kingsley, Patrick. "Libyan politicians sign UN peace deal to unify rival governments". The Guardian. 17 December 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "Libyan deal on course, but who is on board?". Al Arabiya. 25 December 2015. 28 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ a b c "UN-led Libya forum selects new interim government". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). 20 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-02-05.
- ^ a b c d e f "Libya crisis: Vote to unite splintered nation". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-02-05. 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-02-05.
- ^ "Interim leader Abdul Hamid Dbeibah to run for Libyan presidency". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-12-19.
- ^ "Tripoli Appeals Court reinstates Dbeibah as presidential candidate | The Libya Observer". www.libyaobserver.ly (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-12-19.
- ^ "Libyan court reinstates Saif Gaddafi as presidential candidate". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-12-21.
- ^ "Saif Al-Islam Gaddafi back in Libya presidential election race | The Libya Observer". www.libyaobserver.ly (ඉංග්‍රීසි බසින්). 6 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-12-21.
- ^ "Libya elections: Delay called for in presidential poll". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-12-22. සම්ප්‍රවේශය 2021-12-23.
- ^ a b "Fears of Libya violence as UN races to manage election postponement". the Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-12-21. සම්ප්‍රවේශය 2021-12-23.
- ^ "UK's ambassador drawn into Libyan political crisis after elections called off". the Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-12-26. සම්ප්‍රවේශය 2021-12-28.
- ^ "Libyan parliament delays next move amid election chaos". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-12-27. සම්ප්‍රවේශය 2021-12-28.
- ^ "Independent Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. 22 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Zoubir, Yahia (2009). "Libya and Europe: Economic Realism at the Rescue of the Qaddafi Authoritarian Regime". Journal of Contemporary European Studies. 17 (3): 401–415. doi:10.1080/14782800903339354. S2CID 153625134.
- ^ Abadi, Jacob (2000). "Pragmatism and Rhetoric in Libya's Policy Toward Israel". The Journal of Conflict Studies: Volume XX Number 1 Fall 2000, University of New Brunswick. 30 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Idi Amin; Benoni Turyahikayo-Rugyema (1998). Idi Amin speaks: an annotated selection of his speeches. African Studies Program, University of Wisconsin-Madison. ISBN 978-0-942615-38-8.
- ^ Joseph T. Stanik (2003). El Dorado Canyon: Reagan's undeclared war with Qaddafi. Naval Institute Press. ISBN 978-1-55750-983-3.
- ^ a b Lee Davis, Brian (1990). Qaddafi, terrorism, and the origins of the U.S. attack on Libya. Bloomsbury Academic. p. 16. ISBN 9780275933029.
- ^ "How the mighty are falling". The Economist. London. 5 ජූලි 2007. 12 ඔක්තෝබර් 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 ජූලි 2007.
- ^ "Gaddafi Given Yugoslavia's Top Medal By Milosevic". Reuters. 26 October 1999. 15 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Rayner, Gordon (28 August 2010). "Yvonne Fletcher killer may be brought to justice". The Daily Telegraph. London. 31 August 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Lee Davis, Brian. Qaddafi, terrorism, and the origins of the U.S. attack on Libya. p. 183.
- ^ President Ronald Reagan (10 මාර්තු 1982). "Proclamation 4907 – Imports of Petroleum". US Office of the Federal Register. 6 මාර්තු 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. 23 September 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Blair hails new Libyan relations". BBC News. 25 March 2004. 7 March 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Marcus, Jonathan (15 May 2006). "Washington's Libyan fairy tale". BBC News. 16 January 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Leverett, Flynt (23 January 2004). "Why Libya Gave Up on the Bomb". The New York Times. 1 April 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 February 2011.
- ^ "Gaddafi warns Sudan secession would be dangerous for Africa". France 24. 10 Oct 2010. 28 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 Jun 2021.
- ^ "Libya rejects EU plans for migrant centers on its territory". Reuters. 20 July 2018. 29 August 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2018.
- ^ "Libyan authorities oppose EU migrant plans". EUobserver. 8 February 2017. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2018.
- ^ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017. 6 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 August 2019.
- ^ Allahoum, Ramy (9 September 2018). "Q&A: What's next for Libya?". Al Jazeera. 3 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 September 2018.
- ^ Worth, Robert F. (13 May 2012). "In Libya, the Captors Have Become the Captive". The New York Times. 24 May 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2012.
- ^ "US-backed force in Libya face challenges". The Guardian. London. 13 November 2012. 27 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Libyans lament their missing army". Al Jazeera. 19 October 2012. 24 January 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Mohamed, Esam; Alfitory, Osama (23 September 2012). "Libya orders 'illegitimate' militias to disband". Yahoo! News. Associated Press. 5 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ a b c "The party and the hangover". The Economist. London. 23 February 2013. 22 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 February 2013.
- ^ "Libya: Events of 2015". Libya. Human Rights Watch. 11 January 2016. 16 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "2021 World Press Freedom Index". Reporters Sans Frontieres. 27 April 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 April 2022.
- ^ "Here are the 10 countries where homosexuality may be punished by death". The Washington Post. 16 June 2016. 11 November 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ a b c d e "Oil production boosts Libya economy, instability hampers reconstruction". The Daily Star. 20 October 2012. 9 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Libya – Analysis". U.S. Energy Information Administration. 9 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Oil rents (% of GDP) - Libya | Data". data.worldbank.org. 30 January 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ a b c "Libya facts and figures". OPEC. 19 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Upper Middle Income Economies". World Bank. 24 May 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Libyan Arab Jamahiriya Report". United Nations High Commissioner for Human Rights. 14 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Libya on Recovery Path but Faces Long Rebuilding Effort". IMF. 2012. 5 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ a b "Libya". International Labour Organization. 24 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ a b "Libya". African Economic Outlook. 26 March 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Libya's Jobless Rate at 20.7 Percent". Reuters Africa. 2 March 2009. 20 October 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "More men unemployed than women in Libya: report". Al Arabiya. 18 March 2012. 2 May 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Safe Drinking Water" (PDF). WHO/UNIADF Joint Monitoring Programme. 2000. 14 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ a b c d "Country Brief on Libya". FAO Global Information and Early Warning System on Food and Agriculture. 11 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Olive Oil – Libya's Other Oil Economy". VOA News. 6 August 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Libya – Trade". European Commission. 13 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Philips' Modern School Atlas, 1987, 1983 GNP per capita figures are quoted in a list.
- ^ "In a pure coincidence, Gaddafi impeded U.S. oil interests before the war" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 ජූලි 2011 at the Wayback Machine, Glenn Greenwald. Salon. 11 June 2011. Retrieved 11 June 2011
- ^ "Libya". The World Factbook. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "WTO go-ahead for Libya talks". BBC. 27 July 2004. 17 June 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 May 2012.
- ^ Cohn, Carolyn (24 July 2009). "Libya expects nearly $2 bln in new FDI". Reuters Africa. 20 October 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Shell returns to Libya with gas exploration pact". Oil & Gas News. 9–15 May 2005. 13 May 2005 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Jawad, Rana (31 May 2006). "Libyan aviation ready for take-off". BBC News. 10 April 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Bangs, Richard; Ammar Mabrouk Eltaye. "Libya sees thriving tourism industry ahead". NBC News. 24 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 October 2007.
- ^ Rosenthal, Elisabeth (16 October 2007). "A Green Resort Is Planned to Preserve Ruins and Coastal Waters". The New York Times. 27 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Libyan sovereign wealth fund 'missing $2.9bn'". BBC News Business. 26 August 2011. 18 January 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "As The Power Struggle Endures, Libya Eyes 900,000 Bpd Oil Output". 9 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Guinness World Records 2008 Book. ISBN 978-1-904994-18-3
- ^ Moutaz Ali (2017). "The Eighth Wonder of the World?". Quantara.de.
- ^ In battle for Libya's oil, water becomes a casualty. Reuters. 2 July 2019.
- ^ "Libye : Les terribles séquelles de l'intervention de l'OTAN". 11 November 2019. 21 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 October 2020.
- ^ Zakaria, Fareed (25 February 2011). "Gadhafi's brutal regime can't survive". CNN. 3 December 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ^ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ^ a b "Libya". The World Factbook. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Libya". Countrystudies.us. 26 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Population of Libya". Fanack.com (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-02-26 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2019-06-27.
- ^ Yakan, Mohamad (2017-11-30). Almanac of African Peoples and Nations (ඉංග්‍රීසි බසින්). Routledge. ISBN 978-1-351-28930-6.
- ^ Zurutuza, Karlos. "Berbers fear ethnic conflict". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-20.
- ^ "Uprising in Libya: 'Survival Hinges on Tribal Solidarity'". Der Spiegel. 23 February 2011. 24 May 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Ahmed, Nadia (2015-02-20). "Why Egyptians are risking their lives to work in Libya". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-14.
- ^ Al-Hawaat, Ali. "The Family and the work of women, A study in the Libyan Society". National Center for Research and Scientific Studies of Libya. 3 April 2003 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "UNHCR Global Appeal 2013 Update". UNHCR. 7 November 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2014.
- ^ "Health". SESRIC. 23 October 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Demography". SESRIC. 23 October 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ a b c Clark, Nick (July 2004). "Education in Libya". World Education News and Reviews, Volume 17, Issue 4. 8 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Education of Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. 21 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)". UNESCO Institute for Statistics. 29 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ a b El-Hawat, Ali (8 January 2013). "Country Higher Education Profiles – Libya". International Network for Higher Education in Africa. 5 June 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Britannica Student Encyclopedia (ඉංග්‍රීසි බසින්). Encyclopedia Britannica, Inc. 2014-05-01. ISBN 978-1-62513-172-0.
- ^ "Libya". Encyclopedia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. 2012. 22 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Dupree, Louis (1958). "The Non-Arab Ethnic Groups of Libya". Middle East Journal. 12 (1): 33–44.
- ^ "Libya – Italian colonization". Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/339574/Libya/46562/Italian-colonization. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 20 August 2011.
- ^ "Libya — Migrant Report 46 (January - February 2023)". IOM. 21 Nov 2023. Archived from the original on 21 November 2023. සම්ප්‍රවේශය 21 Nov 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ^ Tsourapas, Gerasimos (17 March 2015). "The Politics of Egyptian Migration to Libya". Middle East Research and Information Project. 11 November 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 December 2016.
- ^ a b c "Migration Facts Libya" (PDF). Migrationpolicycentre.eu. 4 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ Brachet, Julien (2016). "Policing the Desert: The IOM in Libya Beyond War and Peace". Antipode. 48 (2): 272–292. Bibcode:2016Antip..48..272B. doi:10.1111/anti.12176.[permanent dead link]
- ^ Abdusamee, Mohammed; Hacaoglu, Selcan (17 June 2020). "Top Turkish Ministers Meet UN Backed Libyan Government". Bloomberg. 11 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Libya, Tunisia: Migrants – Migration News | Migration Dialogue". Migration.ucdavis.edu. 5 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "Libya Herald, Updated: 2,000 Filipino workers in Libya, 126 infected and 6 died of Coronavirus". libyaherald.com. 30 January 2021. 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 February 2021.
- ^ a b c "Libya". CIA. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2014.
- ^ "Tamazight declared official language in Amazigh-peopled districts". Life. 22 February 2017. 17 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 February 2017.
- ^ "The Importance Of English As A Foreign Language In Libya". 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 December 2020.
- ^ Chivvis, Christopher S.; Martini, Jeffrey (18 March 2014). Libya After Qaddafi: Lessons and Implications for the Future. Rand Corporation. p. 49. ISBN 978-0-8330-8489-7. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2018.
- ^ "Minority Muslim Groups". Islamopedia Online. 15 April 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "Pakistani Ahmedis Held". Libya Herald. Tripoli. 16 January 2013. 31 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 June 2014.
- ^ "The Sanusis". Federal Research Division of the Library of Congress. 21 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Islam in Revolutionary Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. 21 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Libya: Situation of Muslims who have converted to Christianity; treatment by society and the authorities". refworld. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Derna: An Islamic State emirate on Egypt's borders". Egypt Independent. 15 October 2014. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ Faucon, Benoît; Bradley, Matt (17 February 2015). "Islamic State Gained Strength in Libya by Co-Opting Local Jihadists". The Wall Street Journal. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ Moore, Jack (29 January 2015). "Al-Qaeda 'Islamic Police' on Patrol in Libyan City Contested With ISIS". Newsweek. 20 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ Greenberg, Udi; A. Foster, Elizabeth (2023). Decolonization and the Remaking of Christianity. Pennsylvania: University of Pennsylvania Press. p. 105. ISBN 9781512824971.
- ^ "Christian Communities". Islamopedia Online. 26 March 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ^ "Foreigners held in Libya on suspicion of proselytising". BBC News. 16 February 2013. 17 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Fadel, Leila (17 February 2015). "ISIS Beheadings in Libya Devastate An Egyptian Village". NPR. 19 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ Malsin, Jared (20 February 2015). "'We want our sons back': fears grow for Egyptians missing in Libya". The Guardian. 20 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ^ "Serving Persecuted Christians Worldwide - Libya - Open Doors UK & Ireland". Opendoorsuk.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-24.
- ^ "History of the Jewish Community in Libya". University of California at Berkeley. 25 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Harris, David A. (2000). In the Trenches: Selected Speeches and Writings of an American Jewish Activist, 1979–1999. KTAV Publishing House, Inc. pp. 149–150. ISBN 978-0-88125-693-2.
- ^ Lane, Edwin (23 December 2011). "After Gaddafi, Libya's Amazigh demand recognition". BBC News. 20 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "CAF America- a global grantmaking organization". 15 July 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 July 2014.
- ^ "Libya looking at economic diversification". Alexander's Gas & Oil Connections. 17 September 1999. 9 December 2000 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Libyan Dance Schools in Libya, Dancewear Suppliers, Dancing Organizations, Libyan National Commission for UNESCO, M. A. Oraieth". Bangkokcompanies.com. 15 May 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 8 July 2012.
- ^ "North Korea Tops CPJ list of '10 Most Censored Countries". Committee to Protect Journalists. 1996. 8 July 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Donkin, Mike (23 July 2005). "Libya's tourist treasures". BBC News. 10 April 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Libya and Russia viewing resumption of railway projects". 1 October 2018. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 November 2019.
- ^ Bouchenaki, Mounir. "Museum Architecture: beyond the <> and ... beyond" (PDF). UNESCO. 2 May 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Enjoy a taste of Libya's traditional dishes | The Libya Observer". www.libyaobserver.ly (ඉංග්‍රීසි බසින්). 12 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-05-25.
- ^ Fabricant, Florence (2006-01-04). "In Libya, for Starters, It's the Soup". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-13.
- ^ "Alcohol poisoning kills 51 in Libya". BBC News. 11 March 2013. සම්ප්‍රවේශය 6 April 2023.
- ^ a b "Libyan Food". Temehu Tourism Services. 24 June 2010. 6 August 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 August 2011.
- ^ "Libya – Political process". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 November 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-10-05.
- ^ "Sports in Libya". Fanack.com (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 19 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-10-05.
Dictionary definitions from Wiktionary
Textbooks from Wikibooks
Quotations from Wikiquote
Source texts from Wikisource
Images and media from Commons
News stories from Wikinews
මූලාශ්‍ර
සංස්කරණය- ක්‍රිස්ටල්, ඩේවිඩ් (2000). The Cambridge Paperback Encyclopedia. නව දිල්ලිය: Foundation Books. p. 499. ISBN 81-7596-073-6.
{{cite book}}: zero width space character in|location=at position 11 (help)
අඩවියෙන් බැහැර පිටු
සංස්කරණය- රාජ්‍ය අංශය හා සම්බන්ධ
- Libyan Embassy Washington D.C. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2008-09-21 at the Wayback Machine
- General People's Committee (The Cabinet) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2011-03-01 at the Wayback Machine
- The People's Committee of Foreign Affairs
- Libyan People's Bureau (Libyan Embassy), London - UK
- Libyan People's Bureau (Libyan Embassy), Ottawa
- Chief of State and Cabinet Members සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2007-06-12 at the Wayback Machine
- සාමාන්‍ය
- Libya from UCB Libraries GovPubs
- Libya Directory සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2008-09-15 at the Wayback Machine
- වෙනත්
- Libyan Cultural Affairs, London සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2008-10-12 at the Wayback Machine (Arabic only)
- Libyan American Chamber of Commerce සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2008-11-02 at the Wayback Machine
- A Window to Libya by Tarek Alwan
- Worldstatesmen.org's History and list of rulers of Tripolitania, Cyrenaica, Fezzan and Libya (before and after unification).
- Limes Tripolitanus සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2007-02-07 at the Wayback Machine
උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: "n" නම් කණ්ඩායම සඳහා <ref> ටැග පැවතුණත්, ඊට අදාළ <references group="n"/> ටැග සොයාගත නොහැකි විය.