රසායනික මූලද්‍රව්‍ය

රසායනික මූලද්‍රව්‍යයක් යනු, එහි පරමාණුක ක්‍රමාංකය හෙවත් එහි න්‍යෂ්ඨියෙහි අඩංගු ප්‍රෝටෝන සංඛ්‍යාව වෙතින් ප්‍රභේදනය වන්නාවූ, එකම වර්ගයේ පරමාණු වලින් සමන්විත සංශුද්ධ රසායනික ද්‍රව්‍යයකි. සමස්ත රසායනික පදාර්ථය සමන්විත වන්නේ මෙම මූලද්‍රව්‍ය වලිනි. මූලද්‍රව්‍ය සඳහා පොදු නිදසුන් වන්නේ යකඩ, තඹ, රිදී, රන්, හයිඩ්‍රජන්, කාබන්, නයිට්‍රජන් සහ ඔක්සිජන් වෙති.

මහා පිපිරුමෙහිදී ජනිත වූයේ යැයි විශ්වාස කෙරෙන, විශ්වයෙහි ඇති හයිඩ්‍රජන් සහ හීලියම් හැරුණු විට, ඉතිරි බොහෝ රසායනික මූලද්‍රව්‍යයන් පසුකාලීන ක්‍රියාවලියන් තුලින් ජනිත වූයේ යැයි සැලකෙයි.

මෙම ක්‍රියාවලීන් පහත පරිදී බෙදා දැක්විය හැක:

අන්තරීක්ෂ කිරණ සැහීම ( මේවායින් සමහරක් මහා පිපිරුමෙහිදී තැනුනේ යැයි සැලකුනද, ලිතියම්, බෙරිලියම් සහ බෝරෝන් අරභයා මෙය වැදගත් වෙයි), සහ
බෝරෝන් ට වඩා බරැති සියලු මූලද්‍රව්‍යයන් නිපදවන තාරීය න්‍යෂ්ටිකසංස්ලේෂණය (මෙම සරණියෙහි පළමුවැන්න කාබන් වෙයි). අතිශයින් බරැති මූලද්‍රව්‍යයන් (94වන මූලද්‍රව්‍යය, ප්ලූටෝනියම් ට ඔබ්බෙහි වන්නන්) කෙටි අර්ධ ආයු කාලයන් සහිතව ක්ෂය වන බැවින් පෘථිවිය මත ස්වභාවික වශයෙන් නිරීක්ෂණය කෙරුමට අවකාශ නොසලසයි.

විස්තරය

Estimated distribution of dark matter and dark energy in the universe. Only the fraction of the mass and energy in the universe labeled "atoms" is composed of chemical elements.

සැහැල්ලුතම මූල ද්‍රව්‍යයන් වනුයේ හයිඩ්‍රජන් හා හීලියම්ය. මේවා විශ්වයේ මහා පිපුරුමේ (Big Bang nucleosynthesis) තුලදී විශ්වයෙහි ආයු කාලයෙන් මුල් විනාඩි 20 තුලදී නිපදවූනු අතර ඒවායේ ස්කන්ධ අතර අනුපාතය 3 : 1 වේ. (ආසන්න වශයෙන් පරමාණු ප්‍රමාණය අතර අනුපාතය ගත් විට 12 : 1 වේ) හයිඩ්‍රජන් හා හීලියම් ඇතිවුණු පසු අනෙක් මූල ද්‍රව්‍යයන් ස්වාභාවික සහ කෘත්‍රීමව කරන ලද න්‍යෂ්ටික සංස්ලේෂණ ක්‍රම, හා න්‍යෂ්ටික විඛණ්ඩනය වැනි ක්‍රම මගින් ඇති විණි.

වසර 2006 වන විට මූල ද්‍රව්‍ය 117 ක් තේරුම් ගෙන සිටි අතර (මෙහි තේරුම් ගත් යනු අනෙක් මූලද්‍රව්‍යවලින් පැහැදිලිව වෙන් කොට ගත් කාලයක් පවතී යන්න වේ.) මෙයින් 94 ස්වාභාවික පෘථිවියේ පවතී. මෙයින් 6 ක් අංශු මාත්‍රීය ප්‍රමාණ වලින් පවතී. ඒවා නම් ටෙක්නීටියම් පරමාණුක ක්‍රමාංකය 43, ප්‍රොමේතියම් පරමාණුක ක්‍රමාංකය 61, ඇස්ටටීන් පරමාණුක ක්‍රමාංකය 94 වේ. මීට අමතරව (සමහර විට) පරමාණුක ක්‍රමාංකය 98 වූ කැලිෆෝනියම් ඇතැම් වේලාවට අනාවරණය කරගෙන ඇති අතර එය තාරකා සහ අද්භූත තාරකාවල වර්ණාවලි මගින් සොයා ගත නොහැකි අතර ඒවා කෘත්‍රීමව ව්‍යුත්පන්න කළ යුතු වේ. මෙම මූල ද්‍රව්‍ය කෘත්‍රීම ක්‍රම මගින් ව්‍යුත්පන්න කරන ඉතා කෙටි අර්ධ ආයු කාලයක් සහිත විකිරණශීලී මූලද්‍රව්‍ය නිසා ‍තැනෙන්නකි.

ඉතිරි මූල ද්‍රව්‍ය 22 පොළොවේ හෝ කක්ෂ වර්ණාවලි මගින් සොයා ගත නොහැකි අතර ඒවා කෘත්‍රීමව ව්‍යුත්පන්න කළ යුතු වේ. මෙලෙස කෘත්‍රීමව ව්‍යුත්පන්න කරන ලද මූලද්‍රව්‍යයන් සියල්ලම විකිරණශීලී වන අතර ඉතා කුඩා අර්ධ ජීවිත කාලයක් ඇත. මෙම මූලද්‍රව්‍ය පොලොවේ තිබුණහොත් ඒවා බොහෝ දුරට දිරාපත් වේ. යම් හෙයකින් පොළොවේ හෝ නව තරුවක පැවතුණහොත් ඒ හදුනා ගැනීම පවා හැකි නොවන ඉතා කුඩා ප්‍රමාණ වලිනි. පළමුව කෘත්‍රිමව නිර්මාණය කරන ලද මූල ද්‍රව්‍ය වනුයේ ටෙක්නීටියම්ය. (ඒ 1937 දීය. ඒ අංශු මාත්‍රීය ලෙස ටෙක්නීටියම් පවතින බව 1925 දී සොයා ගත්තද, එතෙක් මූල ද්‍රව්‍ය හඳුනාගත නොහැකි වුනි. නැතහොත් එය 1925දී සොයා ගත හැකිව තිබුණි.) මෙම ක්‍රියාවලිය කිහිපවරක් ස්වාභාවිකව අංශු මාත්‍රීයව පවතින මූලද්‍රව්‍ය සඳහා සිදු කෙරුණි.

මූල ද්‍රව්‍ය ලැයිතුවක්, නමෙන් , ලකුණෙන් , පරමාණුක ක්‍රමාංකයෙන් , ද්‍රවාංකයෙන්, තාපාංකයෙන් සහ පරමාණුවල අයනීකරණ ශක්තිය ලබා ගත හැක. හොඳම මූලද්‍රව්‍යවල වර්ගීකරණ ආවර්ථිතා වගුවේ වන අතර සමාන ගුණැති මුලද්‍රව්‍ය එකට ගෙන එහි දක්වා ඇත.

නාමාවලිය සහ සංකේත

මූලද්‍රව්‍ය ලැයිස්තුව
පරමාණුක ක්‍රමාංකය	නම	සංකේතය	කාණ්ඩය	ආවර්තය	ගුටකය	State at STP	සිදුවීම	සටහන
1	හයිඩ්‍රජන්	H	1	1	s	Gas	Primordial	Non-metal
2	හීලියම්	He	18	1	s	Gas	Primordial	Noble gas
3	ලිතියම්	Li	1	2	s	Solid	Primordial	Alkali metal
4	බෙරිලියම්	Be	2	2	s	Solid	Primordial	Alkaline earth metal
5	බෝරෝන්	B	13	2	p	Solid	Primordial	Metalloid
6	කාබන්	C	14	2	p	Solid	Primordial	Non-metal
7	නයිට්‍රජන්	N	15	2	p	Gas	Primordial	Non-metal
8	ඔක්සිජන්	O	16	2	p	Gas	Primordial	Non-metal
9	ෆ්ලූවොරින්	F	17	2	p	Gas	Primordial	Halogen
10	නියොන්	Ne	18	2	p	Gas	Primordial	Noble gas
11	සෝඩියම්	Na	1	3	s	Solid	Primordial	Alkali metal
12	මැග්නීසියම්	Mg	2	3	s	Solid	Primordial	Alkaline earth metal
13	ඇලුමිනියම්	Al	13	3	p	Solid	Primordial	Metal
14	සිලිකන්	Si	14	3	p	Solid	Primordial	Metalloid
15	පොස්පරස්	P	15	3	p	Solid	Primordial	Non-metal
16	සල්fපර්	S	16	3	p	Solid	Primordial	Non-metal
17	ක්ලෝරීන්	Cl	17	3	p	Gas	Primordial	Halogen
18	ආගන්	Ar	18	3	p	Gas	Primordial	Noble gas
19	පොටෑසියම්	K	1	4	s	Solid	Primordial	Alkali metal
20	කැල්සියම්	Ca	2	4	s	Solid	Primordial	Alkaline earth metal
21	ස්කැන්ඩියම්	Sc	3	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
22	ටය්ටේනියම්	Ti	4	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
23	වැනේඩියම්	V	5	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
24	ක්‍රෝමියම්	Cr	6	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
25	මැන්ගනිස්	Mn	7	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
26	අයන්	Fe	8	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
27	කොබෝල්ට්	Co	9	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
28	නිකල්	Ni	10	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
29	තඹ	Cu	11	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
30	සිzන්ක්	Zn	12	4	d	Solid	Primordial	Transition metal
31	ගැල්ලියම්	Ga	13	4	p	Solid	Primordial	Metal
32	ජර්මේනියම්	Ge	14	4	p	Solid	Primordial	Metalloid
33	ආසනික්	As	15	4	p	Solid	Primordial	Metalloid
34	සෙලිනියම්	Se	16	4	p	Solid	Primordial	Non-metal
35	බ්‍රොමය්න්	Br	17	4	p	Liquid	Primordial	Halogen
36	ක්‍රිප්ටෝන්	Kr	18	4	p	Gas	Primordial	Noble gas
37	රුබීඩියම්	Rb	1	5	s	Solid	Primordial	Alkali metal
38	ස්ට්‍රොන්ටියම්	Sr	2	5	s	Solid	Primordial	Alkaline earth metal
39	වය්ට්‍රියම්	Y	3	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
40	සිzර්කෝනියම්	Zr	4	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
41	නයොබියම්	Nb	5	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
42	මොලිබ්ඩෙනම්	Mo	6	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
43	ටෙච්නේටියම්	Tc	7	5	d	Solid	From decay	Transition metal
44	රුතේනියම්	Ru	8	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
45	රෝඩියම්	Rh	9	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
46	පැලේඩියම්	Pd	10	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
47	සිල්වර්	Ag	11	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
48	කැඩ්මියම්	Cd	12	5	d	Solid	Primordial	Transition metal
49	ඉන්ඩියම්	In	13	5	p	Solid	Primordial	Metal
50	ටින්	Sn	14	5	p	Solid	Primordial	Metal
51	ඇන්ටිමනි	Sb	15	5	p	Solid	Primordial	Metalloid
52	ටෙලුරියම්	Te	16	5	p	Solid	Primordial	Metalloid
53	අයඩීන්	I	17	5	p	Solid	Primordial	Halogen
54	සෙzනෝන්	Xe	18	5	p	Gas	Primordial	Noble gas
55	කේසියම්	Cs	1	6	s	Solid	Primordial	Alkali metal
56	බේරියම්	Ba	2	6	s	Solid	Primordial	Alkaline earth metal
57	Lanthanum	La	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
58	Cerium	Ce	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
59	Praseodymium	Pr	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
60	Neodymium	Nd	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
61	Promethium	Pm	3	6	f	Solid	From decay	Lanthanide
62	Samarium	Sm	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
63	Europium	Eu	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
64	Gadolinium	Gd	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
65	Terbium	Tb	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
66	Dysprosium	Dy	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
67	Holmium	Ho	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
68	Erbium	Er	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
69	Thulium	Tm	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
70	Ytterbium	Yb	3	6	f	Solid	Primordial	Lanthanide
71	Lutetium	Lu	3	6	d	Solid	Primordial	Lanthanide
72	Hafnium	Hf	4	6	d	Solid	Primordial	Transition metal
73	Tantalum	Ta	5	6	d	Solid	Primordial	Transition metal
74	Tungsten	W	6	6	d	Solid	Primordial	Transition metal
75	Rhenium	Re	7	6	d	Solid	Primordial	Transition metal
76	Osmium	Os	8	6	d	Solid	Primordial	Transition metal
77	Iridium	Ir	9	6	d	Solid	Primordial	Transition metal
78	Platinum	Pt	10	6	d	Solid	Primordial	Transition metal
79	Gold	Au	11	6	d	Solid	Primordial	Transition metal
80	Mercury	Hg	12	6	d	Liquid metal	Primordial	Transition metal
81	Thallium	Tl	13	6	p	Solid	Primordial	Metal
82	Lead	Pb	14	6	p	Solid	Primordial	Metal
83	Bismuth	Bi	15	6	p	Solid	Primordial	Metal
84	Polonium	Po	16	6	p	Solid	From decay	Metalloid
85	Astatine	At	17	6	p	Solid	From decay	Halogen
86	Radon	Rn	18	6	p	Gas	From decay	Noble gases
87	Francium	Fr	1	7	s	Solid	From decay	Alkali metal
88	Radium	Ra	2	7	s	Solid	From decay	Alkaline earth metal
89	Actinium	Ac	3	7	f	Solid	From decay	Actinide
90	Thorium	Th	3	7	f	Solid	Primordial	Actinide
91	Protactinium	Pa	3	7	f	Solid	From decay	Actinide
92	Uranium	U	3	7	f	Solid	Primordial	Actinide
93	Neptunium	Np	3	7	f	Solid	From decay	Actinide
94	Plutonium	Pu	3	7	f	Solid	Primordial	Actinide
95	Americium	Am	3	7	f	Solid	Synthetic	Actinide
96	Curium	Cm	3	7	f	Solid	Synthetic	Actinide
97	Berkelium	Bk	3	7	f	Solid	Synthetic	Actinide
98	Californium	Cf	3	7	f	Solid	Synthetic	Actinide
99	Einsteinium	Es	3	7	f	Solid	Synthetic	Actinide
100	Fermium	Fm	3	7	f	Solid	Synthetic	Actinide
101	Mendelevium	Md	3	7	f	Solid	Synthetic	Actinide
102	Nobelium	No	3	7	f	Solid	Synthetic	Actinide
103	Lawrencium	Lr	3	7	d	Solid	Synthetic	Actinide
104	Rutherfordium	Rf	4	7	d		Synthetic	Transition metal
105	Dubnium	Db	5	7	d		Synthetic	Transition metal
106	Seaborgium	Sg	6	7	d		Synthetic	Transition metal
107	Bohrium	Bh	7	7	d		Synthetic	Transition metal
108	Hassium	Hs	8	7	d		Synthetic	Transition metal
109	Meitnerium	Mt	9	7	d		Synthetic
110	Darmstadtium	Ds	10	7	d		Synthetic
111	Roentgenium	Rg	11	7	d		Synthetic
112	Copernicium	Cn	12	7	d		Synthetic	Transition metal
113	(Ununtrium)	Uut	13	7	p		Synthetic
114	(Ununquadium)	Uuq	14	7	p		Synthetic
115	(Ununpentium)	Uup	15	7	p		Synthetic
116	(Ununhexium)	Uuh	16	7	p		Synthetic
117	(Ununseptium)	Uus	17	7	p		Synthetic
118	(Ununoctium)	Uuo	18	7	p		Synthetic

රසායනික සංකේත

විශේෂිත රසායනික මූලද්‍රව්‍ය

රසායන විද්‍යාව විද්‍යාවක් බවට පත්වීමට ප්‍රථමයෙන්, රස විද්‍යාඥයින් ලෝහ හා බහුල වශයෙන් යොදා ගැනෙන සංයෝග යන දෙවර්ගය සඳහාම ගුප්ත සංකේත සැලසුම් කරනු ලැබූහ. කෙසේ වෙතත් මේවා ක්‍රියාවලින් හෝ රූප සටහන්වල කෙටි යෙදුම් ලෙස භාවිතා කර ඇත. එහිදී අණු සෑදීම සඳහා පරමාණු සම්බන්ධවීම පිළිබඳ සංකල්පයක් නොවීය. ජෝන් ඩෝල්ටන් පදාර්ථයේ පරමාණුක වාදයෙන් ඉදිරියට යාමත් සමග අණු දැක්වීමට යොදා ගත හැකි වෘත්ත මත පදනම් වූ ඔහුගේම සරල සංකේත පිළිබඳ උපක්‍රමයක් යොදා ගෙන ඇත.

වර්තමාන රසායන ද්‍රව්‍ය අංකනය පිළිබඳ ක්‍රමය බර්සීලියස් විසින් මුල්වරට සොයාගන්නා ලදී. මෙම මුද්‍රණය කළ හැකි ක්‍රමයේදී රසායනික සංකේත හුදු කෙටි යෙදුම් ලෙස යොදා නොගැනේ. සියලුම භාෂා හා අක්ෂර මාලාවන් භාවිතා කරන මිනිසුන් මෙම ලතින් සංකේත භාවිතා කරනු ඇතැයි අදහස් කෙරේ. මෙම සංකේත සම්පූර්ණයෙන්ම විශ්වීය ඒවා බවට පත්වනු ඇතැයි මූලිකවම අදහස් කෙරිණ. මෙම කාලය තුළ ලතින් භාෂාව විද්‍යාවේ පොදු භාෂාව වීම නිසා , ලෝහවල ලතින් ලෝහවල ලතින් නාමය ඒවායේ කෙටි යෙදුම් සඳහා පදනම් විය. ෆෙරම්ගෙන් (Ferum) Fe , ආජන්ටම්ගෙන් (Argentum) Ag . මෙම සංකේතවලද කෙටි යෙදුම්වලදී මෙන්ම නැවතීමේ ලකුණ යෙදීම අනුගමනය නොකෙරේ. රසායනික මූලද්‍රව්‍යයන්ට එම මූලද්‍රව්‍යයේ නම මත පදනම් වූ නමුත් ඉංග්‍රීසි වීම අනිවාර්ය නොවූ අනන්‍ය රසායනික සංකේත ද පසුකාලීනව නියම කරන ලදී. උදාහරණයක් ලෙස සෝඩියම් සඳහා ලතින් නම වන නේට්‍රියම් (Natrium) අනුව “Na” රසායනික සංකේතය වේ. එයම ටංග්ස්ටන් සඳහා වොල්ෆ්‍රම් (Wolfram) W , රසදිය සඳහා හයිඩ්‍රාගයිරම් (Hydrorgyrum) “Hg” පොටෑසියම් සඳහා කේලියම් (Kalium) “K” , රත්රන් සඳහා Au “අවුරම්” (Aurum) ඊයම් සඳහා “Pb” “ප්ලම්බම්” (Plumbum) , ඇන්ටිමනි සඳහා Sb “ස්ටිබියුම්” (Stibium) ලෙස යොදාගෙන ඇත.

මූලද්‍රව්‍යවල නම් පරිවර්තනය කිරීමට අවශ්‍ය වූවත් රසායනික සංකේත ජාත්‍යන්තරව අවබෝධ කරගත හැක. සමහර අවස්ථාවලදී මෙය වෙනස් වේ. උදාහරණයක් ලෙස ජර්මාණුවන් අයඩීන් සදහා “I” වෙනුවට “J” යොදාගනී. එමනිසා මෙහිදී රෝමාණු ඉලක්කම් සමග මෙහි පැටලීමක් සිදු නොවුණු ඇත.

පෙර උදාහරණවල මෙන්, රසායනික සංකේතයක පළමු අකුර සෑමවිටම කැපිටල් විය යුතු අතර පසුව සඳහන් කරන අකුරු වේ නම් ඒවා සෑම විටම කුඩා අකුරු (සිම්පල්) විය යුතුය.

සාමාන්‍ය රසායනික සංකේත

සංසන්දනාත්මක සූත්‍ර සඳහා රසායනික මූලද්‍රව්‍ය කාණ්ඩවලට ද සංකේත පවතී. ඒවා එක කැපිටල් අකුරකින් සමන්විත වන අතර සුවිශේෂ මූලද්‍රව්‍යවල නම් ලෙස යෙදාගැනීමට අවසර ලබා දී නැත.උදාහරණයක් ලෙස “X” සංයෝග කාණ්ඩයක ඇතුළත් විචල්‍ය කාණ්ඩයක් දැක්වීමට යොදාගනී. (නමුත් බොහෝවිට හැලජන) මේ අතර “R” හයිඩ්‍රොකාබන් දාමයක් වැනි සංයෝග ව්‍යුහයක් අදහස් කරන මුක්ත ඛණ්ඩකයක් දැක්වීමට යොදාගනී. “Q” අකුර රසායනික ප්‍රතික්‍රියාවක් තුළ “තාපය” නියෝජනය කරයි. “Y” ද බොහෝ විට සාමාන්‍ය රසායනික සංකේතයක් ලෙස යොදාගත්ත ද , එය “යිට්‍රියම්” වල සංකේතය ද වේ. “Z” ද නිතරම සාමාන්‍ය විචල්‍ය කාණ්ඩයක් ලෙස යොදා ගනී. “L” අකාබනික රසායනයේ දී හා ලෝහ කාබනික රසායනයේ දී සාමාන්‍ය ලිගන්ඩ් දැක්වීමට යොදාගනී. “M” ද බොහෝ විට සාමාන්‍යයෙන් ලෝහ ඇති ස්ථානවලදී යොදා ගනී.

සමස්ථානික සංකේත

හයිඩ්‍රජන් මූලද්‍රව්‍යයේ ප්‍රධාන සමස්ථානික තුන ප්‍රොටොනියම් සඳහා H ද, ඩියුටීරියම් සඳහා D ද , ට්‍රිටියම් සඳහා T ද ලෙස බොහෝ විට ලියනු ලැබේ. එක් එක් පරමාණුවේ ස්කන්ධ අංකය ලියා තැබීම වෙනුවට , රසායනික ප්‍රතික්‍රියාවලදී ඒවා යොදා ගැනීම වඩා පහසු වේ.

(2H2O මෙසේ ලිවීම වෙනුවට D2O බැර ජලය)

ආශ්‍රිත ලිපි

Book: Chemical elements

Wikipedia Books are collections of articles that can be downloaded or ordered in print.

මූලාශ්‍ර

වැඩිදුර අධ්‍යයනය සඳහා

Ball, Philip (2004). The Elements: A Very Short Introduction. Oxford University Press. ISBN 0192840991.
Emsley, John (2003). Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements. Oxford University Press. ISBN 0198503407.
Gray, Theodore (2009). The Elements: A Visual Exploration of Every Known Atom in the Universe. Black Dog & Leventhal Publishers Inc. ISBN 1579128149.
Scerri, E.R. (2007). The Periodic Table, Its Story and Its Significance. Oxford University Press.
Strathern, Paul (2000). Mendeleyev's Dream: The Quest for the Elements. Hamish Hamilton Ltd. ISBN 024114065X.

භාහිර සබැඳි

Videos for each element by the University of Nottingham