විකිපීඩියා

තුන්ගුස්කා සිද්ධිය

(ටුන්ගුස්කා සිද්ධිය වෙතින් යළි-යොමු කරන ලදි)

තුන්ගුස්කා සිදුවීම (ඉඳහිට තුන්ගුස්කා සිද්ධිය ලෙසද හැඳින්වේ) යනු 1908 ජූනි 30 වන දින උදෑසන රුසියාවේ යෙනිසෙස්ක් (දැන් ක්‍රස්නොයාර්ස්ක් ක්රා) හි පොඩ්කාමැන්නායි තුන්ගුස්කා ගඟ අසල සිදුවූ මෙගාටොන් 12 ක[2] පමණ පිපිරීමකි.[1][3] විරල ජනාකීර්ණ නැගෙනහිර සයිබීරියානු ටයිගා ප්‍රදේශයේ ඇති වූ පිපිරීමෙන් වනාන්තරයේ කිලෝමීටර් 2,150 (වර්ග සැතපුම් 830) ක ප්‍රදේශයක ගස් මිලියන 80 ක් සමතලා වී ඇති අතර ඇසින් දුටු සාක්ෂිකරුවන්ගේ වාර්තා අනුව අවම වශයෙන් පුද්ගලයින් තිදෙනෙකු මෙම සිද්ධියෙන් මිය යන්නට ඇත.[4][5][6][7][8] පිපිරුම සාමාන්‍යයෙන් උල්කාපාත වායු පිපිරීමක් ලෙස සැලකේ: මීටර් 50-60 (අඩි 160-200) පමණ ප්‍රමාණයේ ගල් සහිත ග්‍රහකයක වායුගෝලීය පිපිරීම.[9][10] ග‍්‍රහකය නැගෙනහිර-ගිණිකොන දෙසින් ළඟා වූ අතර, එය 27 km/s (60,000 mph) (~Ma 80) පමණ සාපේක්ෂ ඉහළ වේගයකින් විය හැකිය.[11] බලපෑම් ආවාටයක් සොයා නොගත්තද, එය බලපෑම් සිදුවීමක් ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත; මෙම වස්තුව පෘථිවි පෘෂ්ඨයේ ගැටෙනවාට වඩා කිලෝමීටර් 5 සිට 10 දක්වා (සැතපුම් 3 සිට 6 දක්වා) උන්නතාංශයක පුපුරා ගොස් ඇතැයි සැලකේ.[12]

තුන්ගුස්කා සිද්ධිය
වේලාව07:17
දිනයජුනි 30, 1908; වසර 116 කට පෙර (1908-06-30)
පිහිටුමපොඩ්කමෙනයා තුන්ගුස්කා ගඟ, සයිබීරියාව, රුසියානු අධිරාජ්‍යය
ඛණ්ඩාංක60°54′11″N 101°54′35″E / 60.90306°N 101.90972°E / 60.90306; 101.90972ඛණ්ඩාංක: 60°54′11″N 101°54′35″E / 60.90306°N 101.90972°E / 60.90306; 101.90972[1]
හේතුවකුඩා ග්‍රහක හෝ ධූමකේතුව විය හැකි උල්කාපාත වායු පිපිරීම
ප්‍රතිඵලය2,150 km2 (830 sq mi) ක වන ප්‍රදේශයක් සමතලා විය.
දේශීය ශාක හා සතුන් සඳහා වන විනාශය
මරණ0 තහවුරු, 3 විය හැකි
දේපල හානිහානි වූ ගොඩනැගිලි කිහිපයක්

ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගයේ ඊට වඩා විශාල බලපෑම් සිදුවී ඇතත්, වාර්තාගත ඉතිහාසයේ පෘථිවිය මත සිදු වූ විශාලතම බලපෑම් සිදුවීම තුන්ගුස්කා සිදුවීමයි. මෙම විශාලත්වයේ පිපිරීමක් විශාල නාගරික ප්‍රදේශයක් විනාශ කිරීමට සමත් වනු ඇත.[13] එය ජනප්‍රිය සංස්කෘතියේ බොහෝ වාර ගණනක් සඳහන් කර ඇති අතර, ග්‍රහක බලපෑම් වළක්වා ගැනීම පිළිබඳ සැබෑ ලෝක සාකච්ඡාවට ද අනුබල දී ඇත.[තහවුරු කර නොමැත]

විස්තරය

සංස්කරණය
 
සයිබීරියාවේ සිදුවීමේ ස්ථානය (නවීන සිතියම)

1908 ජූනි 30 (එන්. එස්.) (රුසියාවේ 1908 ජූනි 17, ඕ. එස්. ලෙස උපුටා දක්වා ඇත, 1918 දී සෝවියට් දින දර්ශනය ක්‍රියාත්මක කිරීමට පෙර), දේශීය වේලාවෙන් 07:17 ට පමණ, බයිකල් විලට වයඹ දෙසින් පිහිටි කඳුකරයේ ඉවෙන්කි ස්වදේශිකයන් සහ රුසියානු පදිංචිකරුවන් නිරීක්ෂණය කළහ. නිල් පැහැති ආලෝකයක්, සූර්යයා තරම් දීප්තිමත්, අහස හරහා ගමන් කර තුනී මාවතක් තබයි. ක්ෂිතිජයට සමීපව, වලාකුළක් නිපදවන ෆ්ලෑෂ් එකක්, පසුව භූ දර්ශනයට රතු එළියක් දැල්වූ ගිනි කණුවක් විය. කණුව දෙකට කැඩිලා මැලවී කළු පාටට හැරුණි. විනාඩි දහයකට පමණ පසු කාලතුවක්කු ප්‍රහාරයක් වැනි හඬක් ඇසෙන්නට විය. පිපිරීමට ආසන්නව ඇසින් දුටු සාක්ෂිකරුවන් වාර්තා කළේ ශබ්දයේ ප්‍රභවය නැගෙනහිර සිට උතුරට ගමන් කළ බවයි. එම ශබ්දයන් සමඟ කම්පන තරංගයක් ඇති වූ අතර එය කිලෝමීටර් සිය ගණනක් දුරින් තිබූ ජනේල පවා කැඩී ගියේය.[14]

යුරේසියාව පුරා භූ කම්පන මධ්‍යස්ථානවල පිපිරුම සටහන් වී ඇති අතර, පිපිරීමෙන් ඇති වූ වායු තරංග ජර්මනිය, ඩෙන්මාර්කය, ක්‍රොඒෂියාව සහ එක්සත් රාජධානිය - සහ බටාවියාව, ලන්දේසි නැගෙනහිර ඉන්දීය කොදෙව් සහ වොෂින්ටන්, ඩී.සී. දක්වා පැතුරුනි.[15] සමහර ස්ථානවල ඇති වූ කම්පන තරංගය රිච්ටර් පරිමාණයේ 5.0 ක භූමිකම්පාවකට සමාන බව ගණන් බලා ඇත.[16] ඊළඟ දින කිහිපය තුළ ආසියාවේ සහ යුරෝපයේ රාත්‍රී අහස දීප්තිමත් විය. ස්වීඩනයේ සහ ස්කොට්ලන්තයේ මධ්‍යම රාත්‍රියේදී (ෆ්ලෑෂ් බල්බ ආධාරයෙන් තොරව) දීප්තිමත් ලෙස ආලෝකමත් කරන ලද ඡායාරූප සාර්ථක ලෙස ලබා ගැනීම පිළිබඳ සමකාලීන වාර්තා තිබේ.[17] පිපිරීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අතිශය අඩු උෂ්ණත්වවලදී නිර්මාණය වූ ඉහළ උන්නතාංශ අයිස් අංශු හරහා ආලෝකය ගමන් කිරීම නිසා මෙම තිරසාර දිලිසෙන බලපෑම ඇති වූ බව න්‍යාය කර ඇත - දශක ගණනාවකට පසු අභ්‍යවකාශ ෂටල මගින් සංසිද්ධිය ප්‍රතිනිෂ්පාදනය කරන ලදී.[18][19] එක්සත් ජනපදයේ, කැලිෆෝනියාවේ මවුන්ට් විල්සන් නිරීක්ෂණාගාරයේ ස්මිත්සෝනියන් තාරකා භෞතික නිරීක්ෂණ වැඩසටහනක් මගින් අත්හිටුවන ලද දූවිලි අංශුවල වැඩි වීමක් සමඟ අනුකූලව වායුගෝලීය විනිවිදභාවයේ මාස ගනනක අඩුවීමක් නිරීක්ෂණය කරන ලදී.[20]

තෝරාගත් ඇසින් දුටු සාක්ෂිකරුවන්ගේ වාර්තා

සංස්කරණය
 
තුන්ගුස්කා වගුරු බිම්, එය වැටුණු ප්‍රදේශය වටා. මෙම ඡායාරූපය Around the World, 1931 සඟරාවෙන්. මුල් ඡායාරූපය 1927 සහ 1930 අතර (අනුමාන වශයෙන් 1930 සැප්තැම්බර් 14 ට පසුව නොවේ).

1908 දී පිපිරුම සිදු වූ සයිබීරියාවේ ප්‍රදේශය ඉතා විරල ජනාකීර්ණ වූවත්, ඒ වන විට අවට ප්‍රදේශයේ සිටි ඇසින් දුටු සාක්ෂිකරුවන්ගේ වාර්තා ඇති අතර, ප්‍රාදේශීය පුවත්පත් මෙම සිදුවීම සිදුවී ටික වේලාවකට පසු වාර්තා කළේය.

එස්. සෙමෙනොව් ගේ සාක්ෂියට අනුව, 1930 දී රුසියානු ඛනිජ විද්යාඥ ලියොනිඩ් කුලික්ගේ ගවේෂණය වාර්තා කර ඇත:[21]

උදෑසන ආහාරය ගන්නා විට මම පිපිරුමෙන් කිලෝමීටර් 65ක් පමණ දකුණින් උතුරට මුහුණලා වානවර වෙළඳපොලේ නිවස අසල වාඩි වී සිටියෙමි. මම හදිසියේම දුටුවේ කෙලින්ම උතුරට, ඔන්කෝල්ගේ තුන්ගුස්කා පාරට උඩින්, අහස දෙකට බෙදී වනාන්තරය පුරා ගින්නක් ඉහළට හා පළලින් දිස්වන බවයි [සෙමෙනොව් පෙන්වා දුන් පරිදි, අංශක 50 ක් පමණ ඉහළට - ගවේෂණ සටහන]. අහසේ බෙදීම විශාල වූ අතර මුළු උතුරු පැත්තම ගින්නෙන් වැසී ගියේය. ඒ වෙලාවේ මගේ කමිසය ගිනි ගත්තා වගේ මට දරාගන්න බැරි තරමටම මම රත් වුණා. ගින්න ඇති වූ උතුරු දෙසින් දැඩි තාපයක් පැමිණියේය. මට මගේ කමිසය ඉරා දමා බිමට විසි කිරීමට අවශ්‍ය විය, නමුත් එවිට අහස වසා දැමුණි, සහ ශක්තිමත් පහරක් නාද වූ අතර මාව මීටර් කිහිපයක් විසි කරන ලදී. මට මොහොතකට සිහිය නැති වූ නමුත් පසුව මගේ බිරිඳ පිටතට දිව ගොස් මාව නිවසට ගෙන ගියාය. ඊට පස්සේ එහෙම ඝෝෂාවක් ආවා, හරියට ගල් වැටෙනවා වගේ, කාලතුවක්කු වෙඩි තියනවා වගේ, පොළව කම්පා වෙලා, මම බිම ඉන්නකොට, ගල් පර්වත කඩාවැටෙයි කියලා බයට මම මගේ හිස පහත් කළා. අහස විවර වූ විට, කාලතුවක්කු වලින් මෙන් උණුසුම් සුළඟක් ගෙවල් අතරට දිව ගිය අතර, එය මාර්ග මෙන් පොළවේ සලකුණු ඉතිරි කර, සමහර වගාවන්ට හානි කළේය. පසුව අපි දැක්කා බොහෝ ජනේල කැඩී ගොස් ඇති අතර, ගබඩාවේ යකඩ අගුලේ කොටසක් කඩා වැටී ඇත.

1926 දී අයි. එම්. සුස්ලොව් විසින් වාර්තා කරන ලද පරිදි, ශානියාගිර් ගෝත්‍රයේ චුචාන්ගේ සාක්ෂිය:[22]

අපේ චෙකරන් අයියා එක්ක ගඟ අයිනේ පැල්පතක් තිබුණා. අපි නිදාගෙන හිටියා. එකපාරටම අපි දෙන්නම එක පාරටම ඇහැරුනා. කවුරුහරි අපිව තල්ලු කළා. අපිට විසිල් සද්දයක් ඇහුණා වගේම තද සුළඟක් දැනුණා. චෙකරන් කිව්වා "ඔයාට ඔය කුරුල්ලෝ ඔක්කොම උඩින් පියාඹනවා ඇහෙනවාද?" අපි දෙන්නම හිටියේ පැල්පතේ, එළියේ වෙන්නේ මොනවද කියලා පේන්නේ නැහැ. එකපාරටම මාව ආයෙත් තල්ලු කළා, මේ සැරේ මම ගින්නට වැටුණා. මම බය වුණා. චෙකරන්ටත් බය හිතුනා. අපි තාත්තයි අම්මයි මල්ලියි කියලා කෑගහන්න පටන් ගත්තත් කවුරුත් උත්තර දුන්නේ නෑ. පැල්පතෙන් ඔබ්බට ශබ්දයක් ඇසුණි, අපට ගස් කඩා වැටෙනවා ඇසුණි. චෙකරන් සහ මම අපගේ නිදි මලුවලින් බැස එළියට පැනීමට අවශ්‍ය වූ නමුත් පසුව අකුණු සැර වැදුණි. මෙය පළමු ගිගුරුම් විය. පෘථිවිය චලනය වීමට හා ගල් ගැසීමට පටන් ගත් අතර, සුළඟ අපේ පැල්පතට පහර දී එය පෙරළා දැමීය. මගේ ශරීරය පොලුවලින් පහළට තල්ලු කර ඇත, නමුත් මගේ හිස පැහැදිලි විය. එවිට මම පුදුමයක් දුටුවෙමි: ගස් කඩා වැටෙනවා, අතු ගිනිබත් විය, එය බලවත් දීප්තිමත් විය, මම මෙය කෙසේ කියන්නේද, දෙවන සූර්යයා මෙන්, මගේ ඇස් රිදෙනවා, මම ඒවා වසා ගත්තෙමි. එය රුසියානුවන් අකුණු ලෙස හඳුන්වන ආකාරයට විය. එකෙණෙහිම විශාල ගිගුරුම් හඬක් ඇති විය. මෙය දෙවන ගිගුරුම් විය. උදෑසන හිරු රශ්මිය, වලාකුළු නොතිබුණි, අපේ සූර්යයා සුපුරුදු පරිදි දීප්තිමත් ලෙස බබළමින් සිටි අතර, හදිසියේම දෙවන එකක් පැමිණියේය!

චෙකරන්ටයි මටයි අපේ පැල්පතේ නටබුන් යටින් එළියට එන්න ටිකක් අමාරු වුණා. ඊට පස්සේ අපි උඩින් දැක්කා, නමුත් වෙනත් තැනක, තවත් ෆ්ලෑෂ් එකක් ආවා, විශාල ගිගුරුම් හඬක් ආවා. මෙය තෙවැනි ගිගුරුම් පහරයි. හුළඟ ආයෙත් ආවා, අපිව අපේ කකුලෙන් බිමට දැම්මා, වැටුණු ගස්වලට ගැහුවා.

අපි වැටුණු ගස් දෙස බැලුවෙමු, ගස් මුදුන් කඩා වැටෙනු බලා සිටියෙමු, ගින්න දෙස බලා සිටියෙමු. එක්වරම චෙකරන් "උඩ බලන්න" යැයි කෑගසමින් අත පෙන්වීය. මම බැලූ විට තවත් ෆ්ලෑෂ් එකක් දුටුවෙමි, එය තවත් අකුණු සැරයක් ඇති කළේය. ඒත් ඉස්සරට වඩා සද්දේ අඩුයි. මෙය සාමාන්‍ය ගිගුරුම් හඬක් මෙන් සිව්වැනි පහර දීමයි.

දැන් මට හොඳට මතකයි තවත් එක් ගිගුරුම් පහරක් ද ඇති විය, නමුත් එය කුඩා වූ අතර කොහේ හරි දුරින් විය.

සිබිර් පුවත්පත, 1908 ජූලි 2:[23]

ජූනි මස 17 වන දින උදෑසන,[24] 9:00 ට පමණ, අපි අසාමාන්‍ය ස්වභාවික සිදුවීමක් නිරීක්ෂණය කළෙමු. කිරෙන්ස්ක් සිට කිලෝමීටර් 213 ක් උතුරින් පිහිටි උතුරු කරෙලින්ස්කි ගම්මානයේ, ගොවීන් වයඹ දෙසින්, ක්ෂිතිජයට තරමක් ඉහළින්, අමුතු දීප්තිමත් (බැලීමට නොහැකි) නිල්-සුදු දෙයක් දුටු අතර, එය විනාඩි 10 ක් පහළට ගමන් කළේය. එය "පයිප්ප", එනම් සිලින්ඩරයක් ලෙස පෙනී සිටියේය. අහස වලාකුළු රහිත විය, දීප්තිමත් එය සාමාන්‍ය දිශාවට කුඩා අඳුරු වලාකුළක් පමණක් නිරීක්ෂණය විය. එය උණුසුම් හා වියලි විය. එය පොළවට (වනාන්තර) ළං වූ විට, දීප්තිමත් ඇති බවක් පෙනෙන්නට තිබුණි, පසුව යෝධ කළු දුමාරයක් බවට පත් විය, විශාල ගල් කඩා වැටෙනවාක් මෙන් හෝ කාලතුවක්කු වෙඩි තැබීමක් මෙන් විශාල තට්ටු කිරීමක් (ගිගුරුම් සහිත නොවේ) ඇසුණි. සියලු ගොඩනැගිලි සෙලවීය. ඒ සමගම වලාකුළ අවිනිශ්චිත හැඩතලවල ගිනිදැල් නිකුත් කිරීමට පටන් ගත්තේය. සියලුම ගම්වැසියන් කලබලයට පත්ව පාරට බැස්සේය, ලෝකයේ අවසානය යැයි සිතා කාන්තාවන් කෑ ගැසූහ. මෙම රේඛා කිරෙන්ස්ක් නගරයට උතුරින් කිලෝමීටර් 6.4ක් පමණ වනාන්තරයේ සිට අතර ඊසාන දිගට යම් ආකාරයක කාලතුවක්කු ප්‍රහාරයක් ඇසුණි, එය විනාඩි 15 ක පරතරයකින් අවම වශයෙන් 10 වතාවක් පුනරාවර්තනය විය. කිරෙන්ස්ක්හි, ඊසාන දිගට මුහුණලා ඇති බිත්තිවල ගොඩනැගිලි කිහිපයක ජනෙල් වීදුරු සෙලවීය.

සයිබීරියන් ලයිෆ් පුවත්පත, 1908 ජූලි 27:[25]

උල්කාපාතය වැටෙන විට, භූමියේ දැඩි කම්පන නිරීක්ෂණය කරන ලද අතර, කන්ස්ක් දිස්ත්‍රික්කය හි ලොවට් ගම්මානය අසල විශාල කැලිබර් කාලතුවක්කු වලින් මෙන් ශක්තිමත් පිපිරීම් දෙකක් ඇසිණි.

ක්‍රස්නෝයාරෙට්ස් පුවත්පත, 1908 ජූලි 13:[26]

කෙෂෙම්ස්කෝයි ගම්මානය. 17 වැනි දින අසාමාන්‍ය වායුගෝලීය සිදුවීමක් නිරීක්ෂණය විය. 7:43 ට තද සුළඟකට සමාන ශබ්දයක් ඇසුණි. ඉක්බිතිව බිහිසුණු ඝෝෂාවක් ඇසුණු අතර, භූමිකම්පාවක් ඇති වූ අතර එය විශාල ලී කොටයකට හෝ බර ගලකට පහර දුන්නාක් මෙන් ගොඩනැගිලි වචනානුසාරයෙන් කම්පා විය. පළමු හා දෙවනුව, පසුව තුන්වන පහර පසුව සිදු විය. ඉන්පසුව, පළමු සහ තුන්වන පහර අතර පරතරය එකවර දුම්රිය දුසිම් ගණනක් ගමන් කරන ශබ්දයකට සමාන අසාමාන්‍ය භූගත රැට්ල් එකක් සමඟ විය. ඉන්පසුව, මිනිත්තු 5 සිට 6 දක්වා කාලතුවක්කු වෙඩි තැබීමේ නිශ්චිත සමානකමක් ඇසුණි: කෙටි, සමාන කාල පරාසයන් තුළ, එය ක්‍රමයෙන් දුර්වල විය. විනාඩි 1.5-2 කට පසු තවත් කාලතුවක්කු වෙඩි තැබීම වැනි, නමුත් තනි තනිව, ඝෝෂාකාරී සහ වෙව්ලීමක් සමඟ ශබ්ද හයක් ඇසුණි. මුලින්ම බැලූ බැල්මට අහස පැහැදිලියි. සුළඟක්වත් වලාකුළුවත් තිබුණේ නැහැ. උතුරට සමීපව පරීක්ෂා කිරීමේදී, බොහෝ විට හඩ ඇසෙන විට, ක්ෂිතිජය අසල අළු වලාකුළක් දක්නට ලැබුණි, එය කුඩා වෙමින් හා විනිවිද පෙනෙන අතර සමහර විට සවස 2-3 පමණ වන විට සිදු විය. සම්පූර්ණයෙන්ම අතුරුදහන් විය.

 
තුන්ගුස්කා ගේ ගමන් පථය සහ ගම්මාන පහක ස්ථාන පෘථිවි පෘෂ්ඨයට සාමාන්‍ය තලයක් මතට ප්‍රක්ෂේපණය වී ගිනි බෝලයේ ප්‍රවේශ මාර්ගය හරහා ගමන් කරයි. පරිමාණය ලබා දී ඇත්තේ කිලෝමීටර 100 ක ආරම්භක උසකින් ය. දෘශ්‍ය විකිරණයේ ZR යන උච්ච කෝණ තුනක් උපකල්පනය කරන අතර පිළිවෙලින් ඝන, ඉරි සහ තිත් රේඛා මගින් සැලසුම් කරන ලද ගමන් පථයන් උපකල්පනය කෙරේ. වරහන් කළ දත්ත යනු ප්‍රක්ෂේපණ තලයේ සිට ස්ථානවල ඇති දුරයි: ප්ලස් ලකුණකින් දැක්වෙන්නේ එම ස්ථානය තලයට දකුණු-දකුණු දෙසින් බව; ඍණ ලකුණක්, එහි උතුරු-ඊසාන දෙසින්. මෙම රූපයේ සහ පෙළෙහි ගම් නාමවල අක්ෂර පරිවර්තනය I පත්‍රයට අනුකූල වන අතර වර්තමාන ලෝක සිතියම්වල අක්ෂර පරිවර්තනයට වඩා තරමක් වෙනස් වේ.

විද්‍යාත්මක විමර්ශනය

සංස්කරණය

1908 සිදුවීමෙන් පසුව, තුන්ගුස්කා පිපිරීම පිළිබඳව ඇස්තමේන්තු කර ඇති විද්වත් පත්‍රිකා 1,000ක් (බොහෝ රුසියානු භාෂාවෙන්) ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත. වෙබ් අඩවියේ දුරස්ථභාවය සහ සිදුවීම සිදුවන අවස්ථාවේ පවතින සීමිත උපකරණ හේතුවෙන්, එහි හේතුව සහ විශාලත්වය පිළිබඳ නවීන විද්‍යාත්මක අර්ථකථන ප්‍රධාන වශයෙන් රඳා පවතින්නේ සිද්ධියෙන් වසර ගණනාවකට පසුව සිදු කරන ලද හානිය තක්සේරු කිරීම් සහ භූ විද්‍යාත්මක අධ්‍යයනයන් මත ය. එහි ශක්තිය පිළිබඳ ඇස්තමේන්තු TNT මෙගාටොන් 3-30 (පෙටජූල් 13-126) දක්වා පරාසයක පවතී.

1910 ගණන්වල රුසියාවට බලපෑ ප්‍රදේශය හුදකලා වීම සහ සැලකිය යුතු දේශපාලන පෙරළියක් හේතුවෙන් කලාපය පිළිබඳ කිසිදු විද්‍යාත්මක විශ්ලේෂණයක් සිදු නොවූයේ සිද්ධියෙන් දශකයකට වැඩි කාලයක් ගත වන තුරු ය. 1921 දී රුසියානු ඛනිජ විද්‍යාඥ ලියොනිඩ් කුලික් විසින් සෝවියට් විද්‍යා ඇකඩමිය සඳහා සමීක්ෂණයක් පැවැත්වීම සඳහා කණ්ඩායමක් පොඩ්කාමැන්නාය තුන්ගුස්කා ගංගා ද්‍රෝණියට ගෙන ගියේය.[27] ඔවුන් කිසි විටෙක මධ්‍යම පිපිරුම් ප්‍රදේශයට නොපැමිණි නමුත්, මෙම සිදුවීම පිළිබඳ බොහෝ දේශීය වාර්තා කුලික්ට විස්වාස කිරීමට හේතු වූයේ පිපිරීම යෝධ උල්කාපාත පහරකින් සිදු වූවක් බවයි. ආපසු පැමිණීමෙන් පසු, උල්කාපාත යකඩ ගලවා ගැනීමේ අපේක්ෂාව මත පදනම්ව, සැක සහිත බලපෑම් කලාපයට ගවේෂණයක් සඳහා අරමුදල් සපයන ලෙස ඔහු සෝවියට් රජයට ඒත්තු ගැන්වීය.[28]

කුලික් විසින් 1927 දී තුන්ගුස්කා පිපිරුම් ස්ථානය වෙත විද්‍යාත්මක ගවේෂණයක් මෙහෙයවීය. ඔහු තම කණ්ඩායම පිපිරුම් ප්‍රදේශයේ මධ්‍යයට ගෙන යාමට ප්‍රදේශයේ ඉවෙන්කි දඩයම්කරුවන් කුලියට ගත් අතර එහිදී ඔවුන් බලපෑම් ආවාටයක් සොයා ගැනීමට අපේක්ෂා කළේය. ඔවුන් පුදුමයට පත් කරමින්, බිම් බිංදුවෙහි කිසිදු ආවාටයක් නොතිබුණි. ඒ වෙනුවට ඔවුන් සොයා ගත්තේ, දළ වශයෙන් කිලෝමීටර් 8ක් (සැතපුම් 5.0) හරහා, ගස් පිළිස්සුණු සහ අතුවලින් තොර, නමුත් තවමත් කෙළින් සිටගෙන සිටින කලාපයක්.[29] මධ්‍යයේ සිට බොහෝ දුරින් පිහිටි ගස් අර්ධ වශයෙන් පිළිස්සී ගොස් මධ්‍යයෙන් ඉවතට දිශාවට කඩා වැටී ඇති අතර, කඩා වැටුණු ගස්වල විශාල රේඩියල් රටාවක් නිර්මාණය විය.

1960 ගණන් වලදී, සමතලා කළ වනාන්තර කලාපය 2,150 km2 (වර්ග සැතපුම් 830) ක භූමි ප්‍රදේශයක් අත්පත් කරගෙන ඇති බව තහවුරු විය, එහි හැඩය කිලෝමීටර 70 (සැතපුම් 43) ක "පියාපත්" සහිත දැවැන්ත පැතිරුණු රාජාලි සමනලයෙකු හා සමාන වේ. "ශරීර දිග" කිලෝමීටර 55 (සැතපුම් 34)[30][31] සමීපව පරීක්ෂා කිරීමේදී, කුලික් විසින් උල්කාපාත සිදුරු ලෙස වැරදි ලෙස නිගමනය කළ සිදුරු සොයා ගන්නා ලදී. ඔහුට ඒ කාලයේ සිදුරු හෑරීමට වත්කමක් තිබුණේ නැත.

ඊළඟ වසර 10 තුළ ප්‍රදේශයට තවත් ගවේෂණ තුනක් සිදු විය. කුලික් විසින් උල්කාපාත ආවාට විය හැකි යැයි සිතන, එක් එක් මීටර් 10 සිට 50 දක්වා (අඩි 33 සිට 164 දක්වා) විෂ්කම්භයකින් යුත් කුඩා "පොටෝල්" වගුරු බිම් දුසිම් ගණනක් සොයා ගන්නා ලදී. මෙම බොග් වලින් එකක් (ඊනියා "සුස්ලොව් ආවාටය", විෂ්කම්භය මීටර් 32 [අඩි 105]) ජලය බැස යාමට වෙහෙස මහන්සි වී ව්‍යායාම කිරීමෙන් පසුව, එය උල්කාපාත ආවාටයක් වීමේ හැකියාව බැහැර කරමින් පතුලේ පැරණි ගස් කඳක් සොයා ගත්තේය. 1938 දී කුලික් විසින් සමතලා කරන ලද වනාන්තරයේ මධ්‍යම කොටස (වර්ග කිලෝමීටර් 250 [වර්ග සැතපුම් 97]) ආවරණය වන ප්‍රදේශය[32] පිළිබඳ ගුවන් ඡායාරූප සමීක්ෂණයක් කිරීමට කටයුතු කළේය.[33] මෙම ගුවන් ඡායාරූපවල මුල් නෙගටිව් (සෙන්ටිමීටර 18 x 18 [අඟල් 7.1 කින් 7.1]) 1975 දී එවකට USSR විද්‍යා ඇකඩමියේ උල්කාපාත පිළිබඳ කමිටුවේ සභාපති වූ යෙව්ගනි ක්‍රිනොව්ගේ නියෝගයෙන් පුළුස්සා දමන ලදී.[34] රුසියානු නගරයේ ටොම්ස්ක් හි වැඩිදුර අධ්‍යයනය සඳහා ඡායාරූප මුද්‍රණ සංරක්ෂණය කර ඇත.[35]

1950 සහ 1960 ගණන් වලදී එම ප්‍රදේශයට යවන ලද ගවේෂණ මගින් පස පෙරීමේදී ක්ෂුද්‍ර සිලිකේට් සහ මැග්නටයිට් ගෝල සොයා ගන්නා ලදී. සමකාලීන ක්‍රම මගින් අනාවරණය කර ගත නොහැකි වුවද, කපන ලද ගස්වල සමාන ගෝල පවතිනු ඇතැයි පුරෝකථනය කරන ලදී. පසුකාලීන ගවේෂණ මගින් ගස්වල දුම්මලවල එවැනි ගෝල හඳුනා ගන්නා ලදී. රසායනික විශ්ලේෂණයෙන් පෙන්නුම් කළේ ගෝලවල යකඩවලට සාපේක්ෂව ඉහළ නිකල් ප්‍රමාණයක් අඩංගු වන අතර එය උල්කාපාතවල ද දක්නට ලැබෙන අතර ඒවා පිටසක්වල සම්භවයක් ඇති බවට නිගමනය විය. පසෙහි විවිධ ප්‍රදේශවල ගෝලවල සාන්ද්‍රණය ද උල්කාපාත වායු පිපිරීමකින් අපේක්ෂිත සුන්බුන් ව්‍යාප්තියට අනුකූල බව සොයා ගන්නා ලදී.[36] ගෝල පිළිබඳ පසුකාලීන අධ්‍යයනයන් අවට පරිසරයට සාපේක්ෂව වෙනත් බොහෝ ලෝහවල අසාමාන්‍ය අනුපාත සොයා ගන්නා ලද අතර, එය ඔවුන්ගේ පිටසක්වල සම්භවය පිළිබඳ වැඩිදුර සාක්ෂි ලෙස ගන්නා ලදී.[37]

ප්‍රදේශයේ පීට් වගුරු බිම්වල රසායනික විශ්ලේෂණය මගින් බලපෑම් සිදුවීමකට අනුකූල ලෙස සැලකෙන බොහෝ විෂමතා ද අනාවරණය විය. 1908 ට අනුරූප වන වගුරු බිම්වල ඇති කාබන්, හයිඩ්‍රජන් සහ නයිට්‍රජන් සමස්ථානික අනුපාත යාබද ස්තරවල මනින ලද සමස්ථානික අනුපාත සමඟ නොගැලපෙන බව සොයා ගන්නා ලද අතර ප්‍රදේශයෙන් පිටත පිහිටි බොග් වල මෙම අසාමාන්‍යතාවය දක්නට නොලැබුණි. ක්‍රිටේසියස් - පැලියෝජීන් මායිමේ ඇති ඉරිඩියම් ස්ථරයට සමාන මෙම විෂමතා අනුපාත පෙන්වන බොග් ප්‍රදේශයේ අසාමාන්‍ය ලෙස ඉහළ ඉරිඩියම් ප්‍රතිශතයක් ද අඩංගු වේ. මෙම අසාමාන්‍ය සමානුපාතිකයන් බොග් වල තැන්පත් වී ඇති වැටෙන සිරුරේ සුන්බුන් නිසා ඇති වන බව විශ්වාස කෙරේ. නයිට්‍රජන් ඇසිඩ් වැස්සක් ලෙස තැන්පත් වී ඇති බවට විශ්වාස කෙරෙන අතර එය පිපිරීමෙන් ඇති වූ බවට සැක කෙරේ.[38][39][40]

කෙසේ වෙතත් අනෙකුත් විද්‍යාඥයින් එකඟ නොවේ: "සමහර පත්‍රිකා වාර්තා කරන්නේ CI සහ CM කාබන්ඩයොක්සයිඩ් කොන්ඩ්‍රයිට් වලට සමාන අනුපාත සහිත හයිඩ්‍රජන්, කාබන් සහ නයිට්‍රජන් සමස්ථානික සංයුති TE (Kolesnikov et al. 1999, 2003) සිට සිද්ධිය වූ තුන්ගුස්කා පීට් ස්ථර වල තිබී ඇති බවයි. විෂමතා ද නිරීක්ෂණය කරන ලදී (Hou et al. 1998, 2004) වෙනත් රසායනාගාරවල සිදු කරන ලද මිනුම් මෙම ප්‍රතිඵල සනාථ කර නොමැත (Rocchia et al. 1990; Tositti et al. 2006).[41]

ජෝන් ඇන්ෆිනොජෙනොව් නම් පර්යේෂකයා යෝජනා කර ඇත්තේ, ජෝන් ගල ලෙස හැඳින්වෙන සිදුවීම් භූමියෙන් හමුවූ ගල් පර්වතයක් උල්කාපාතයේ ශේෂයක් බවයි.[42] නමුත් ක්වාර්ට්සයිට් වල ඔක්සිජන් සමස්ථානික විශ්ලේෂණයෙන් ඇඟවෙන්නේ එය ජල තාප සම්භවයක් ඇති බවත්, බොහෝ විට පර්මියන්-ට්‍රයැසික් සයිබීරියානු උගුල් මැග්මැටිස්වාදයට සම්බන්ධ බවත්ය.[43]

2013 දී, පර්යේෂකයන් කණ්ඩායමක් බලපෑමට ලක් වූ ප්‍රදේශයේ මධ්‍යයට ආසන්නයේ ඇති පීට් බොග් වලින් ක්ෂුද්‍ර සාම්පල විශ්ලේෂණයක ප්‍රතිඵලය ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර, එය පිටසක්වල සම්භවයක් ඇති කොටස් පෙන්නුම් කරයි.[44][45]

පෘථිවි බලපෑම් ආකෘතිය

සංස්කරණය
 
තුන්ගුස්කා (TM ලකුණ) සහ චෙලියාබින්ස්ක් (CM) උල්කාපාතවල විය හැකි ප්‍රමාණයන් අයිෆල් කුළුණ සහ එම්පයර් ස්ටේට් ගොඩනැගිල්ලට සංසන්දනය කිරීම

පිපිරුම සඳහා ප්‍රමුඛතම විද්‍යාත්මක පැහැදිලි කිරීම පෘථිවි පෘෂ්ඨයේ සිට කිලෝමීටර් 6-10 (සැතපුම් 4-6) ක් ඉහළින් ග්‍රහකයක් මගින් උල්කාපාත වාතය පුපුරා යාමයි.

උල්කාපාත සෑම දිනකම අභ්‍යවකාශයේ සිට පෘථිවි වායුගෝලයට ඇතුළු වන අතර අවම වශයෙන් 11 km/s (7 mi/s) වේගයකින් ගමන් කරයි. වායුගෝලය හරහා ගමන් කරන විට එය ඉදිරිපිට වාතය සම්පීඩනය කිරීමෙන් ජනනය වන තාපය අතිමහත් වන අතර බොහෝ උල්කාපාත පොළොවට පැමිණීමට පෙර දැවී හෝ පුපුරා යයි. පිපිරීමේ නියම උස අනුව න්‍යෂ්ටික අවිවල බලපෑම් වලින් පරිමාණ නීති භාවිතා කරන විට ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි,[46][47] තුන්ගුස්කා වායු පිපිරීමේ ශක්තිය පිළිබඳ මුල් ඇස්තමේන්තු ටීඑන්ටී මෙගාටොන් 10-15 (පෙටජූල් 42-63) සිට ටීඑන්ටී මෙගාටොන් 30 (පීජේ 130) දක්වා පරාසයක පවතී.[48] වස්තුවේ ගම්‍යතාවයේ බලපෑම ඇතුලත් මෑත කාලීන ගණනය කිරීම් වලට අනුව න්‍යෂ්ටික පිපිරුමකට වඩා වැඩි ශක්තියක් පහලට නාභිගත වී ඇති බව සොයාගෙන ඇති අතර වායු පිපිරීමට TNT මෙගාටොන් 3 සිට 5 දක්වා ශක්ති පරාසයක් (13 සිට 21 දක්වා PJ) ඇති බව ඇස්තමේන්තු කර ඇත.[49] මෙගා ටොන් 15 (Mt) ඇස්තමේන්තුව ත්‍රිත්ව ශක්තියට වඩා 1,000 ගුණයකින් වැඩි ශක්තියක් නියෝජනය කරන අතර, 1954 දී එක්සත් ජනපදයේ කාසල් බ්‍රාවෝ න්‍යෂ්ටික අත්හදා බැලීමේ ශක්තියට (එය මෙගා ටොන් 15.2) සහ 1961 දී සෝවියට් දේශයේ සාර් බෝම්බ පරීක්ෂණයෙන් තුනෙන් එකකට සමාන වේ.[50] 2019 පත්‍රිකාවක් යෝජනා කරන්නේ තුන්ගුස්කා ඉසව්වේ පුපුරන සුලු බලය මෙගාටොන් 20-30 පමණ විය හැකි බවයි.[51]

20 වන ශතවර්ෂයේ දෙවන භාගයේ සිට, අධෝරක්ත හා චන්ද්‍රිකා නිරීක්ෂණ හරහා පෘථිවි වායුගෝලය සමීපව නිරීක්ෂණය කිරීමෙන් පෙන්නුම් කර ඇත්තේ න්‍යෂ්ටික අවි හා සැසඳිය හැකි ශක්ති සහිත ග්‍රහක වාතය පුපුරා යාම සාමාන්‍යයෙන් සිදු වන නමුත්, තුන්ගුස්කා සිදුවීම ප්‍රමාණයේ, මෙගා ටොන් 5-15 සිදුවීම් වඩා දුර්ලභ වේ.[52] ඉයුජින් ෂූමේකර් ඇස්තමේන්තු කළේ වාර්ෂිකව කිලෝටොන් 20ක සිදුවීම් සිදුවන බවත් තුන්ගුස්කා ප්‍රමාණයේ සිදුවීම් සෑම වසර 300කට වරක් සිදු වන බවත්ය.[53][54] වඩාත් මෑත කාලීන ඇස්තමේන්තු අනුව තුන්ගුස්කා ප්‍රමාණයේ සිදුවීම් වසර දහසකට වරක් සිදු වන අතර, සාමාන්‍යයෙන් වසරකට වරක් කිලෝටොන් 5ක වායු පිපිරීම් සිදුවේ.[55] මෙම වායු පිපිරීම් බොහොමයක් පෘථිවි වායුගෝලයට සාමාන්‍ය විනිවිද යාමේ ගැඹුර මත පදනම්ව, යාන්ත්‍රිකව දුර්වල වල්ගාතරු ද්‍රව්‍යවලට ප්‍රතිවිරුද්ධව, ග්‍රහක බලපෑම් නිසා ඇති වන බව සැලකේ.[56] නවීන උපකරණ සමඟ නිරීක්ෂණය කළ විශාලතම ග්‍රහක වායු පිපිරුම වූයේ 2013 දී කිලෝටොන් 500 ක් බරැති චෙලියාබින්ස්ක් උල්කාපාතය වන අතර එය බිඳ දමා නව උල්කාපාත නිපදවයි.[57]

බැලූ බැල්මට බලපෑම් කල්පිතය

සංස්කරණය

2020 දී රුසියානු විද්‍යාඥයින් පිරිසක් පෘථිවි වායුගෝලය හරහා ආනත කෝණවලින් මීටර් 200, 100 සහ 50 ක විෂ්කම්භයක් සහිත ග්‍රහක ගමන් කිරීම ගණනය කිරීම සඳහා පරිගණක ආකෘති මාලාවක් භාවිතා කළහ. ඔවුන් වස්තුවේ සංයුතිය යකඩ, පාෂාණ හෝ අයිස් වලින් සෑදුවාක් මෙන් උපකල්පන පරාසයක් භාවිතා කළහ. නිරීක්ෂණය කරන ලද සිදුවීමට වඩාත් සමීපව ගැලපෙන ආකෘතිය වූයේ විෂ්කම්භය මීටර් 200 ක් දක්වා වූ යකඩ ග්‍රහකයක් වන අතර එය තත්පරයට කිලෝමීටර 11.2 ක වේගයෙන් ගමන් කරන අතර එය පෘථිවි වායුගෝලයෙන් ඉවතට හැරී සූර්ය කක්ෂයට ආපසු පැමිණියේය.[58][59][60]

පිපිරුම් රටාව

සංස්කරණය

පිපිරුම් මධ්‍යස්ථානය අසල ගස්වලට පිපිරුම් බලපෑම සාම්ප්‍රදායික බ්ලෝඩවුන් මෙහෙයුමේ බලපෑමට සමාන විය. මෙම බලපෑම් ඇති වන්නේ විශාල වායු-පිපිරුම් පිපිරීම් මගින් නිපදවන පිපිරුම් තරංගය මගිනි. පිපිරුම් තරංගය සිරස් අතට පහළට ගමන් කරන විට පිපිරුමට කෙළින්ම පහළින් ඇති ගස් ඉවත් කරනු ලැබේ, නමුත් කෙළින් සිටගෙන සිටින අතර, පිපිරුම් තරංගය ඒවාට ළඟා වන විට තිරස් අතට සමීපව ගමන් කරන බැවින් දුරින් පිහිටි ගස් පෙරළේ.

1960 ගණන්වල මැද භාගයේ සිදු කරන ලද සෝවියට් අත්හදා බැලීම්, ආකෘති වනාන්තර (කම්බි කූරු මත ඇති ගිනිකූරු වලින් සාදන ලද) සහ කුඩා පුපුරණ ද්‍රව්‍ය ආරෝපණ කම්බි මත පහළට ලිස්සා ගොස්, තුන්ගුස්කා අඩවියේ ඇති රටාවට සමාන සමනල හැඩැති පිපිරුම් රටා නිපදවන ලදී. පර්යේෂණවලින් යෝජනා වූයේ වස්තුව දළ වශයෙන් පොළවේ සිට අංශක 30 ක කෝණයකින් සහ උතුරේ සිට අංශක 115 ක කෝණයකින් ළඟා වී ඇති අතර එය අහසේ පුපුරා ගොස් ඇති බවයි.[61]

ග්‍රාහකය හෝ වල්ගා තරුව

සංස්කරණය

1930 දී බ්‍රිතාන්‍ය කාලගුණ විද්‍යාඥ සහ ගණිතඥ එෆ්. ජේ. ඩබ්ලිව්. විප්ල් විසින් තුන්ගුස්කා, ශරීරය කුඩා වල්ගා තරුවක් බව යෝජනා කළේය. වල්ගාතරුවක් සමන්විත වන්නේ ජල අයිස් සහ ශීත කළ වායූන් වැනි දූවිලි හා වාෂ්පශීලී ද්‍රව්‍ය වලින් වන අතර පෘථිවි වායුගෝලය සමඟ ඇති වන බලපෑමෙන් සම්පූර්ණයෙන්ම වාෂ්ප වී පැහැදිලි හෝඩුවාවක් ඉතිරි නොවේ. වල්ගාතරුවේ කල්පිතයට තවදුරටත් සහය දැක්වුයේ වල්ගා තරුවේ වලිගයෙන් ඉහළ කොටස හරහා විසිරී ගිය දූවිලි හා අයිස් මගින් වායුගෝලයට පැහැදිලි කළ හැකි බලපෑමෙන් පසු සන්ධ්‍යාවන් කිහිපයක් පුරා යුරේසියාව පුරා නිරීක්ෂණය වූ දිලිසෙන අහසයි. (හෝ "ස්කයිග්ලෝස්" හෝ "දීප්තිමත් රාත්‍රී")[62] ධූමකේතු උපකල්පනය 1960 ගණන් වන විට සෝවියට් තුන්ගුස්කා විමර්ශකයන් අතර පොදු පිළිගැනීමක් ලබා ගත්තේය.[63]

1978 දී ස්ලෝවැක් තාරකා විද්‍යාඥ ඉයුබෝර් ක්‍රෙසාක් විසින් මෙම සිරුර වල්ගා තරුවේ එන්කේ ගේ ඛණ්ඩයක් බව යෝජනා කළේය. මෙය බ්‍රහස්පතිගේ කක්ෂය තුළ සම්පූර්ණයෙන්ම රැඳී සිටින වසර තුනකට වඩා කෙටි කාලයක් සහිත ආවර්තිතා වල්ගා තරුවකි. ජුනි 28-29 පමණ උපරිම ක්‍රියාකාරකම් සහිත වාර්ෂික උල්කාපාත වර්ෂාවක් වන බීටා ටෝරිඩ්ස් සඳහා ද එය වගකිව යුතුය.[64] තුන්ගුස්කා සිදුවීම එම වර්ෂාවේ උච්චතම ක්‍රියාකාරකම් සමග සමපාත වූ අතර තුන්ගුස්කා වස්තුවේ ආසන්න ගමන් පථය එන්කේ වල්ගා තරුව හි ඛණ්ඩයකින් අපේක්ෂා කළ හැකි දෙයට අනුකූල වේ.[65] පොළොවේ සිට කිලෝමීටර් දස දහස් ගණනක් ඉහළින් මෙවැනි දේහ නිතර නිතර පිපිරෙන බව දැන් දන්නා කරුණකි. හමුදා චන්ද්‍රිකා දශක ගණනාවක් තිස්සේ මෙම පිපිරීම් නිරීක්ෂණය කර ඇත.[66] 2019 වර්ෂයේදී තාරකා විද්‍යාඥයින් ජුලි 5-11 සහ ජූලි 21 - අගෝස්තු 10 අතර ටවුරිඩ් රංචුවේ සිට විෂ්කම්භය මීටර් 100 ක් පමණ වූ උපකල්පිත ග්‍රහක සෙවීය.[67] 2020 පෙබරවාරි වන විට, එවැනි වස්තූන් සොයා ගැනීම් පිළිබඳ වාර්තා නොමැත.

1983 දී තාරකා විද්‍යාඥ Zdeněk Sekanina වල්ගා තරු කල්පිතය විවේචනය කරමින් පත්‍රිකාවක් ප්‍රකාශයට පත් කළේය. එවැනි නොගැඹුරු පථයක් ඔස්සේ වායුගෝලය හරහා ගමන් කරන ධූමකේතු ද්‍රව්‍ය වලින් සමන්විත ශරීරයක් විසුරුවා හැරිය යුතු බවත්, තුන්ගුස්කා ශරීරය පැහැදිලිවම පහළ වායුගෝලයට නොවෙනස්ව පැවති බවත් ඔහු පෙන්වා දුන්නේය. සෙකනිනා ද තර්ක කළේ සාක්ෂි මගින් ඝන පාෂාණමය වස්තුවක්, බොහෝ විට ග්‍රහක සම්භවයක් ඇති බව ය. 2001 දී ෆරිනෙල්ලා, ෆොස්චිනි සහ වෙනත් අය විසින් මෙම කල්පිතය තවදුරටත් ඉහළ නැංවීය. තුන්ගුස්කා වස්තුවේ වායුගෝලීය ගමන් පථ වලින් උපුටා ගන්නා ලද කක්ෂීය ආකෘති නිර්මාණය මත පදනම් වූ සම්භාවිතාව ගණනය කරන අධ්‍යනයක් නිකුත් කරන ලදී. ඔවුන් 83% ක සම්භාවිතාවකින් නිගමනය කළේ වස්තුව වල්ගා තරුවක් මත නොව, ග්‍රහක පටියෙන් ආරම්භ වන ග්‍රහක මාර්ගයක ගමන් කරන බවයි. (සම්භාවිතාව 17%)[68] වල්ගා තරු කල්පිතයේ යෝජකයින් යෝජනා කර ඇත්තේ මෙම වස්තුව වායුගෝලය විනිවිද යාමට ඉඩ සලසන ගල් ආවරණයක් සහිත වඳ වී ගිය වල්ගා තරුවක් බවයි.

ග‍්‍රහක උපකල්පනයේ ඇති ප‍්‍රධාන දුෂ්කරතාවය නම්, ගල් සහිත වස්තුවක් පොළවේ ගැටෙන විශාල ආවාටයක් ඇති කළ යුතුව තිබුණත්, එවැනි ආවාටයක් හමු නොවීමයි. ග්‍රහකය වායුගෝලය හරහා ගමන් කිරීම නිසා විශාල පිපිරුමකින් ග්‍රහකය හදිසියේ විඝටනය වන ස්ථානයක් දක්වා පීඩනය සහ උෂ්ණත්වය ගොඩනැගීමට හේතු වූ බව උපකල්පනය කර ඇත. විනාශය කෙතරම් සම්පූර්ණ විය යුතුද යත්, සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයේ කිසිදු ශේෂයක් නොනැසී පවතිනු ඇති අතර, පිපිරීමේදී ඉහළ වායුගෝලයට විසිරී ගිය ද්‍රව්‍ය අහස දිදුලන වීමට හේතු වන්නට ඇත. 1993 දී ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද ආකෘති යෝජනා කළේ පාෂාණමය සිරුර මීටර් 60 (අඩි 200) පමණ හරස් අතට ඇති බවත්, සාමාන්‍ය කොන්ඩ්‍රයිට් සහ කාබන්ඩයොක්සයිඩ් කොන්ඩ්‍රයිට් අතර භෞතික ගුණ ඇති බවත්ය.[තහවුරු කර නොමැත] සාමාන්‍ය කාබන්ඩයොක්සයිඩ් කොන්ඩ්‍රයිට් ද්‍රව්‍ය ශීත කළ හොත් මිස ඉක්මනින් ජලය සමග දිය වීමට නැඹුරු වේ.[69]

ක්‍රිස්ටෝපර් චයිබා සහ වෙනත් අය විසින් ගල් සහිත උල්කාපාතයක් තුන්ගුස්කා බලපෑම්කරුගේ හැසිරීම ප්‍රදර්ශනය කළ හැකි ක්‍රියාවලියක් යෝජනා කර ඇත. ඔවුන්ගේ ආකෘතීන් පෙන්නුම් කරන්නේ ශරීරයේ පහළට විරුද්ධ බලවේග එය එකට තබාගෙන සිටින සහජීවන බලයට වඩා විශාල වූ විට, එය පිඹින අතර, එහි ශක්තිය සියල්ලම පාහේ එකවර නිකුත් කරයි. එහි ප්‍රතිඵලය වන්නේ ආවාටයක් නොමැති අතර, හානිය තරමක් පුළුල් අරයක් පුරා බෙදා හැර ඇති අතර, පිපිරුමෙන් මුදා හරින ලද තාප ශක්තියෙන් සිදුවන සියලුම හානියයි.[තහවුරු කර නොමැත]

2008 දී උතුෂ්නිකොව් සහ රුඩෙන්කෝ විසින් සිදු කරන ලද තුන්ගුස්කා බලපෑමේ ත්‍රිමාන සංඛ්‍යාත්මක ආකෘති නිර්මාණය වල්ගා තරු කල්පිතයට සහය දක්වයි.[70] ඔවුන්ගේ ප්‍රතිඵල අනුව, වල්ගා තරුව වායුගෝලය තුළ විසුරුවා හරින ලද අතර, වනාන්තරයේ විනාශය කම්පන තරංගය මගින් සිදු විය.

1990 ගණන් වලදී, බොලොග්නා විශ්ව විද්‍යාලයේ භෞතික විද්‍යාඥ ගුසෙප් ලෝන්ගෝ විසින් සම්බන්ධීකරණය කරන ලද ඉතාලි පර්යේෂකයන්, 1908 සිදුවීමේදී සිරවී ඇති අංශු පරීක්ෂා කිරීම සඳහා බලපෑම ඇති ප්‍රදේශයේ ගස්වල හරයෙන් දුම්මල නිස්සාරණය කරන ලදී. පාෂාණමය ග්‍රහකවල බහුලව දක්නට ලැබෙන සහ වල්ගාතරු වල කලාතුරකින් දක්නට ලැබෙන ඉහළ මට්ටමේ ද්‍රව්‍ය ඔවුන් විසින් සොයා ගන්නා ලදී.[71][72]

Kelly et al. (2009) ධූමකේතුවක් නිසා එහි බලපෑම ඇති වූ බව තර්ක කරන්නේ එහි බලපෑමෙන් පසු නිශාචර වලාකුළු දර්ශනය වීම නිසා ඉහළ වායුගෝලයේ ඇති ජල වාෂ්ප විශාල ප්‍රමාණයක් නිසා ඇති වූ සංසිද්ධියකි. ඔවුන් නිශාචර වලාකුළු සංසිද්ධිය නාසා හි එන්ඩෝවර් අභ්‍යවකාශ ෂටලයෙන් පිටවන පිහාටුවට සංසන්දනය කළහ.[73][74] 2009 දී එඩ්වඩ් ඩ්‍රොබිෂෙව්ස්කිගේ නායකත්වයෙන් යුත් රුසියානු පර්යේෂකයන් කණ්ඩායමක් යෝජනා කර ඇත්තේ 2005 NB56 පෘථිවියට ආසන්න ග්‍රහකය තුන්ගුස්කා වස්තුවේ මව් ශරීරය සඳහා විය හැකි අපේක්ෂකයෙකු විය හැකි බවයි. තුන්ගුස්කා බලපෑමට දින තුනකට පෙර 1908 ජුනි 27 වන දින පෘථිවිය. 2005 NB56 කක්ෂය දුර්වල ගුරුත්වාකර්ෂණ බලයේ බලපෑම් සමඟ පවා තුන්ගුස්කා වස්තුවේ ආකෘතිගත කක්ෂයට ගැලපෙන බවට කණ්ඩායම සැක කළේය.[75] 2013 දී, එක්සත් ජනපද-යුරෝපීය ඒකාබද්ධ කණ්ඩායමක් විසින් තුන්ගුස්කා අඩවියෙන් කොටස් විශ්ලේෂණය යකඩ උල්කාපාත සමග අනුකූල විය.[76]

 
හොබා උල්කාපාතය, බෝයිං 747 සහ New Routemaster බස් රථයක් සමඟ සැලකිය යුතු බලපෑම් වල ආසන්න ප්‍රමාණයන් සංසන්දනය කිරීම

2013 පෙබරවාරි චෙලියාබින්ස්ක් බොලයිඩ් සිදුවීම තුන්ගුස්කා ඉසව්ව සඳහා නව ආකෘති නිර්මාණය කිරීමට විද්‍යාඥයින්ට ප්‍රමාණවත් දත්ත ලබා දුන්නේය. පර්යේෂකයන් තුන්ගුස්කා සහ චෙලියාබින්ස්ක් යන දෙඅංශයෙන්ම දත්ත භාවිතා කර, සමාන උන්නතාංශවලදී කැඩී යාමේදී හෝ පුපුරා යාමේදී තුන්ගුස්කා පරිමාණයෙන් හානි සිදු කළ හැකි බොලයිඩ් සහ ඇතුල්වීමේ ගුණාංග මිලියන 50කට අධික සංයෝජන පිළිබඳ සංඛ්‍යානමය අධ්‍යයනයක් සිදු කළහ. සමහර ආකෘතීන් ගස් වැටීමේ රටාවට සමාන බලපෑම් මෙන්ම තුන්ගුස්කා හි වායුගෝලීය සහ භූ කම්පන පීඩන තරංගවලට සමාන බලපෑම් සහිත අවස්ථා නිර්මාණය කළ ගුණාංගවල සංයෝජන කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන ලදී. විවිධ පරිගණක ආකෘති හතරක් සමාන ප්‍රතිඵල ලබා දුන්නේය; ඔවුන් නිගමනය කළේ තුන්ගුස්කා ප්‍රහාරය සඳහා කැමතිම අපේක්ෂකයා විෂ්කම්භය මීටර් 50 ත් 80 ත් (අඩි 164 සහ 262) අතර ගල් සිරුරක් වන අතර එය දළ වශයෙන් පැයට කිලෝමීටර 55,000 (පැයට සැතපුම් 34,000) වේගයෙන් වායුගෝලයට ඇතුළු වන අතර එය කිලෝමීටර 10 සිට 14 දක්වා (සැතපුම් 6 සිට 9 දක්වා) වේගයෙන් පුපුරා යයි. උන්නතාංශය, සහ මෙගාටොන් 10 සහ 30 අතරට සමාන පුපුරන ද්‍රව්‍ය ශක්තිය මුදා හැරීම. මෙය 1980 දී ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග් ගිනිකඳු පිපිරීමට සමාන පිපිරුම් ශක්තියට සමාන වේ. පර්යේෂකයන් නිගමනය කළේ මෙම ප්‍රමාණයේ බලපෑම් කරන්නන් පෘථිවියට පහර දෙන්නේ සහස්‍ර සාමාන්‍ය අන්තර පරිමාණයකින් පමණක් බවයි.[77]

චෙකෝ විල

සංස්කරණය

2007 ජූනි මාසයේදී, බොලොග්නා විශ්ව විද්‍යාලයේ විද්‍යාඥයන් විසින් තුන්ගුස්කා ප්‍රදේශයේ වැවක් මෙම සිදුවීමෙන් සිදුවිය හැකි බලපෑම් ආවාටයක් ලෙස හඳුනා ගන්නා ලදී. තුන්ගුස්කා ශරීරය මැද ගුවනේදී පිපිරී ගිය බවට ඔවුන් විවාදයක් නැත, නමුත් මීටර් 10 (අඩි 33) කැබැල්ලක් පිපිරීමෙන් බේරී බිම වැදී ඇති බව විශ්වාස කරති. චෙකෝ විල යනු මධ්‍යස්ථානයේ සිට උතුරු-වයඹ දෙසින් ආසන්න වශයෙන් කිලෝමීටර 8 (සැතපුම් 5.0) පමණ දුරින් පිහිටි කුඩා පාත්‍ර හැඩැති විලකි.[78]

කල්පිතය වෙනත් බලපෑම් ආවාට විශේෂඥයින් විසින් විවාද කර ඇත.[79] 1961 දී සිදු කරන ලද පරීක්ෂණයකින් චෙකෝ විලෙහි නවීන සම්භවයක් බැහැර කරන ලද අතර, විලෙහි පතුලෙහි මීටර ඝන රොන්මඩ නිධි පැවතීම අවම වශයෙන් අවුරුදු 5,000 ක වයසක් අඟවන බව පවසමින්, නමුත් වඩාත් මෑත පර්යේෂණවලින් පෙනී යන්නේ අවසාදිත ස්ථරයේ මීටරයක් හෝ ඊට වැඩි ප්‍රමාණයක් පමණක් බවයි. වැව් පතුලෙහි "සාමාන්‍ය ලැකුස්ට්‍රීන් අවසාදිතය", වයස අවුරුදු 100 ක් පමණ ගැඹුරට අනුරූප වේ.[80] වැව ටුන්ගුස්කා සිද්ධියෙන් සෑදුණු බවට උපකල්පනය සඳහා වැව පතුලේ ඇති ධ්වනි-දෝංකාර ශබ්ද සහාය සපයයි. ශබ්ද විල් පතුල සඳහා කේතුකාකාර හැඩයක් අනාවරණය විය, එය බලපෑම් ආවාටයකට අනුකූල වේ.[81] චුම්බක කියවීම්වලින් පෙන්නුම් කරන්නේ වැවේ ගැඹුරුම ස්ථානයට පහළින් ඇති විය හැකි මීටර ප්‍රමාණයේ පාෂාණ කැබැල්ලක් ගැටෙන සිරුරේ කොටසක් විය හැකි බවයි.[82] අවසාන වශයෙන්, විලෙහි දිගු අක්ෂය කිලෝමීටර් 7.0 (සැතපුම් 4.3 ) පමණ දුරින් තුන්ගුස්කා පිපිරුම් මධ්‍යස්ථානය වෙත යොමු කරයි.[83] එහි මූලාරම්භය තීරණය කිරීම සඳහා චෙකෝ විලෙහි තවමත් කටයුතු සිදු වෙමින් පවතී.[84]

අධ්‍යයනයේ ප්‍රධාන කරුණු නම්:

1908 තුන්ගුස්කා පිපිරීමේ කේන්ද්‍රස්ථානයට ආසන්නව සයිබීරියාවේ පිහිටි කුඩා විලක් වන චෙකෝ, කොස්මික් ශරීරයක කොටසක බලපෑමෙන් ඉතිරි වූ ආවාටයක් පිරවිය හැකිය. මෙම උපකල්පනයට සහාය දැක්වීමට හෝ ප්‍රතික්ෂේප කිරීමට වැවේ පතුලේ ඇති අවසාදිත හරයන් අධ්‍යයනය කරන ලදී. 175cm හරයක්, වැව මධ්‍යයට ආසන්නව එකතු කර ඇති අතර, ඉහළ c එකකින් සමන්විත වේ. රළු අවුල් සහගත ද්‍රව්‍ය උඩින් ලැකුස්ට්‍රීන් තැන්පතු 1m අනුපිළිවෙලක්. 210Pb සහ 137Cs පෙන්නුම් කරන්නේ පහළ සිට ඉහළ අනුපිළිවෙල දක්වා සංක්‍රමණය තුන්ගුස්කා සිදුවීමේ වේලාවට ආසන්නව සිදු වූ බවයි. පරාග විශ්ලේෂණයෙන් හෙළි වන්නේ ජලජ ශාකවල නටබුන් 1908 න් පසු ඉහළම අනුපිළිවෙලෙහි බහුලව පවතින නමුත් හරයේ පහළ 1908 කොටසෙහි නොමැති බවයි. කාබනික C, N සහ δ13C දත්ත ඇතුළුව මෙම ප්‍රතිඵලවලින් ඇඟවෙන්නේ චෙකෝ විල තුන්ගුස්කා සිදුවීම සිදු වූ අවස්ථාවේ ඇති වූ බවයි. පරාග එකලස් කිරීම් ~100‐cm මට්ටමට ඉහළින් සහ පහළින් විවිධ ඒකක දෙකක් පවතින බව තහවුරු කරයි (රූපය 4). 100-cm දිග ඉහළ කොටසේ, අබීස්, බෙතුලා, ජුනිපෙරස්, ලැරික්ස්, පයිනස්, පයිසියා සහ පොපියුලස් වැනි ටයිගා වනාන්තර ගස්වල පරාග වලට අමතරව, හයිඩ්‍රොෆයිට් වල බහුල නටබුන් අඩංගු වේ, එනම් එනම් ජලජ ශාක යට තැන්පත් වී ඇත. අද පවතින තත්වයන්ට සමාන ලැකස්ට්‍රීන් තත්වයන්. සාමාන්‍යයෙන් මීටර් 3-4ක් පමණ ගැඹුරට ජලයේ වැඩෙන (Callitriche, Hottonia, Lemna, Hydrocharis, Myriophyllum, Nuphar, Nymphaea, Potamogeton, Sagittaria) නිදහසේ පාවෙන ශාක සහ මුල් බැසගත් ශාක යන දෙකම මේවාට ඇතුළත් වේ. ඊට වෙනස්ව, පහළ ඒකකයේ (සෙන්ටිමීටර 100 ට අඩු) බහුලව වනාන්තර ගස් පරාග අඩංගු වේ, නමුත් හයිඩ්‍රොෆයිට් නොමැත, එයින් ඇඟවෙන්නේ එකල විලක් නොතිබූ නමුත් වගුරු බිමක වැඩෙන ටයිගා වනාන්තරයකි (රූපය 5). පරාග සහ ක්ෂුද්‍ර අඟුරු ටයිගා වනාන්තරයේ හරයේ පහළ සිට ඉහළට ප්‍රගතිශීලී අඩුවීමක් පෙන්නුම් කරයි. මෙම අඩු කිරීම ගිනි (~100 cm ට අඩු දේශීය කථාංග දෙකක්), පසුව TE සහ වැව ගොඩනැගීම (100 සහ 90 සෙ.මී. අතර) සහ පසුව ඇති වූ ගිනිගැනීම් (ඉහළ 40 cm හි එක් දේශීය ගින්නක්) නිසා ඇති විය හැක.)[85]

2017 දී රුසියානු විද්‍යාඥයින් විසින් කරන ලද නව පර්යේෂණ මගින් තුන්ගුස්කා සිදුවීමෙන් චෙකෝ විල නිර්මාණය වූ බවට ඇති න්‍යාය ප්‍රතික්ෂේප කිරීමක් පෙන්වා දෙන ලදී. වැව වසර 280ක් පැරණි හෝ ඊටත් වඩා පැරණි බව තීරණය කිරීමට ඔවුහු පාංශු පර්යේෂණ යොදා ගත්හ. ඕනෑම අවස්ථාවක තුන්ගුස්කා සිදුවීමට වඩා විල පැහැදිලිවම පැරණි බව පෙනේ.[86] චෙකෝ විල පතුලේ ඇති පස් විශ්ලේෂණය කිරීමේදී, ඔවුන් 20 වන සියවසේ මැද භාගයේ නොවායා සෙම්ලියා හි න්‍යෂ්ටික අත්හදා බැලීම් වලින් රේඩියනියුක්ලයිඩ් දූෂණය ස්ථරයක් හඳුනා ගත්හ. මෙම ස්ථරයේ ගැඹුර වසරකට මිලිමීටර් 3.6 සහ 4.6 අතර සාමාන්‍ය වාර්ෂික අවසාදිත අනුපාතයක් ලබා දුන්නේය. මෙම අවසාදිත අගයන් ගැස්පෙරිනි එට් අල් විසින් ගණනය කරන ලද අගයෙන් අඩකට වඩා අඩුය. 1999 දී චෙකෝ විලෙන් ඔවුන් ලබාගත් හරය පිළිබඳ ඔවුන්ගේ විශ්ලේෂණය පිළිබඳ ඔවුන්ගේ 2009 ප්‍රකාශනයේ. 2017 දී රුසියානු විද්‍යාඥයන්, විල පතුලේ සිට ඇදී ගිය මිලිමීටර් 1260 ක දිග හර සාම්පලයේ අවම වශයෙන් එවැනි වාර්ෂික වෑල්ව් 280 ක් ගණන් කර ඇති අතර එය වයස අවුරුදු නියෝජනය කරයි. තුන්ගුස්කා සිදුවීමට වඩා විල පැරණිය.[87]

මීට අමතරව, බලපෑම් භෞතික විද්‍යාවේ ගැටළු තිබේ: නියම ප්‍රමාණයේ ගල් සහිත උල්කාපාතයකට වායුගෝලීය ගමන් මග නොනැසී පැවතීමට අවශ්‍ය යාන්ත්‍රික ශක්තියක් තිබිය නොහැක, නමුත් තවමත් ප්‍රමාණයෙන් ආවාටයක් කැණීමට තරම් විශාල ප්‍රවේගයක් රඳවා තබා ගනී.[88]

භූ භෞතික උපකල්පන

සංස්කරණය

තුන්ගුස්කා පිපිරුම කුඩා ග්‍රහකයක බලපෑමෙන් සිදු වූවක් බව විද්‍යාත්මක එකඟතාවක් වුවද, සමහර විසම්මුතීන් ඇත. තාරකා භෞතික විද්‍යාඥ වුල්ෆ්ගැන්ග් කුන්ඩ්ට් යෝජනා කර ඇත්තේ තුන්ගුස්කා සිදුවීමට හේතු වී ඇත්තේ පෘථිවි කබොල තුලින් ස්වභාවික වායු ටොන් මිලියන 10ක් මුදා හැරීම සහ ඉන් අනතුරුව පුපුරා යාම බවයි.[89][90][91][92][93] මූලික අදහස නම්, ස්වභාවික වායුව කබොලෙන් කාන්දු වූ අතර පසුව වායුගෝලයේ සමාන ඝනත්වය උසට නැඟී ඇත; එතැන් සිට, එය යම් ආකාරයක වික්‍රියාවක, සුළඟට ගසාගෙන ගිය අතර, අවසානයේදී අකුණු වැනි ජ්වලන ප්‍රභවයක් සොයා ගන්නා ලදී. වායුව දැල්වූ පසු, ගිනි දැල් දිගේ ඉරි තැළුණු අතර, පසුව පොළවේ කාන්දු වූ මූලාශ්‍රය දක්වා පහළට, පිපිරීමක් ඇති විය.

සමාන වර්නෙෂොට් කල්පිතය තුන්ගුස්කා සිදුවීමට විය හැකි හේතුවක් ලෙස ද යෝජනා කර ඇත.[94][95] වෙනත් පර්යේෂණ මගින් සිද්ධිය සඳහා භූ භෞතික යාන්ත්‍රණයක් යෝජනා කර ඇත.[96][97][98]

සමාන සිදුවීම්

සංස්කරණය

2013 පෙබරවාරි 15 වන දින රුසියාවේ ඌරල් දිස්ත්‍රික්කයේ චෙලියාබින්ස්ක් හි ජනාකීර්ණ ප්‍රදේශයකට කුඩා වායු පිපිරීමක් සිදු විය. පිපිරෙන උල්කාපාතය මීටර් 17-20 (අඩි 56-66 ) පමණ වූ ග්‍රහකයක් බව තීරණය විය. එහි ඇස්තමේන්තුගත ආරම්භක ස්කන්ධය ටොන් 11,000 ක් වූ අතර ආසන්න වශයෙන් කිලෝ ටොන් 500 ක ශක්තියක් මුදා හැරීමකින් පුපුරා ගියේය.[99] වාතය පුපුරා යාමෙන් තුවාල 1,200 කට වැඩි ප්‍රමාණයක් ඇති විය, ඒ ප්‍රධාන වශයෙන් එහි කම්පන තරංගයෙන් කැඩී ගිය ජනේල වලින් වැටෙන කැඩුණු වීදුරු වලිනි.[100]

යොමු කිරීම්

සංස්කරණය
  1. ^ a b Farinella, Paolo; Foschini, L.; Froeschlé, Christiane; Gonczi, R.; Jopek, T. J.; Longo, G.; Michel, Patrick (2001). "Probable asteroidal origin of the Tunguska Cosmic Body" (PDF). Astronomy & Astrophysics. 377 (3): 1081–1097. Bibcode:2001A&A...377.1081F. doi:10.1051/0004-6361:20011054. 9 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 1 September 2015.
  2. ^ Jenniskens, P (2019). "Tunguska eyewitness accounts, injuries and casualties". Icarus. 327: 4–18. Bibcode:2019Icar..327....4J. doi:10.1016/j.icarus.2019.01.001. S2CID 127618395.
  3. ^ Trayner, C (1994). "Perplexities of the Tunguska meteorite". The Observatory. 114: 227–231. Bibcode:1994Obs...114..227T.
  4. ^ Gritzner, C (1997). "Human Casualties in Impact Events". WGN. 25: 222. Bibcode:1997JIMO...25..222G.
  5. ^ Jay, Paul. "The Tunguska event". CBC News. 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2017.
  6. ^ Coppins, Philip. "The Tunguska explosion: an unexpected loud bang and explosion". philipcoppins.com. 14 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2017.
  7. ^ "Reported Deaths and Injuries from Meteorite Impact". delong.typepad.com. 24 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2017.
  8. ^ Jenniskens, P (2019). "Tunguska eyewitness accounts, injuries and casualties". Icarus. 327: 4–18. Bibcode:2019Icar..327....4J. doi:10.1016/j.icarus.2019.01.001. S2CID 127618395.
  9. ^ Jenniskens, P (2019). "Tunguska eyewitness accounts, injuries and casualties". Icarus. 327: 4–18. Bibcode:2019Icar..327....4J. doi:10.1016/j.icarus.2019.01.001. S2CID 127618395.
  10. ^ de Pater, Imke; Lissauer, Jack (2001). Planetary Sciences. Cambridge University Press. ISBN 0521482194.
  11. ^ Jenniskens, P (2019). "Tunguska eyewitness accounts, injuries and casualties". Icarus. 327: 4–18. Bibcode:2019Icar..327....4J. doi:10.1016/j.icarus.2019.01.001. S2CID 127618395.
  12. ^ Nemiroff, R.; Bonnell, J., eds. (14 November 2007). "Tunguska: The Largest Recent Impact Event". Astronomy Picture of the Day. NASA. සම්ප්‍රවේශය 12 September 2011.
  13. ^ Longo, Giuseppe (2007). "18: The Tunguska event" (PDF). In Bobrowsky, Peter T.; Rickman, Hans (eds.). Comet/Asteroid Impacts and Human Society, An Interdisciplinary Approach. Berlin; Heidelberg; New York: Springer-Verlag. pp. 303–330. Bibcode:2007caih.book.....B. ISBN 978-3-540-32709-7. 14 October 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  14. ^ Jenniskens, P (2019). "Tunguska eyewitness accounts, injuries and casualties". Icarus. 327: 4–18. Bibcode:2019Icar..327....4J. doi:10.1016/j.icarus.2019.01.001. S2CID 127618395.
  15. ^ Whipple, F. J. W. (1934). "On Phenomena related to the great Siberian meteor". Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society. 60 (257): 505–522. Bibcode:1934QJRMS..60..505W. doi:10.1002/qj.49706025709. ISSN 0035-9009.
  16. ^ Traynor, Chris (1997). "The Tunguska Event". Journal of the British Astronomical Association. 107 (3).
  17. ^ Whipple, F. J. W. (1934). "On Phenomena related to the great Siberian meteor". Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society. 60 (257): 505–522. Bibcode:1934QJRMS..60..505W. doi:10.1002/qj.49706025709. ISSN 0035-9009.
  18. ^ Cornell University (24 June 2009). Space Shuttle Science Shows How 1908 Tunguska Explosion Was Caused By A Comet. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 අප්‍රේල් 2018 at the Wayback Machine
  19. ^ Kelley, M. C.; Seyler, C. E.; Larsen, M. F. (2009). "Two-dimensional Turbulence, Space Shuttle Plume Transport in the Thermosphere, and a Possible Relation to the Great Siberian Impact Event". Geophys. Res. Lett. 36 (14): L14103. Bibcode:2009GeoRL..3614103K. doi:10.1029/2009GL038362.
  20. ^ Turco, R.P.; et., al. (April 1982). "An Analysis of the Physical, Chemical, Optical and Historical Impacts of the 1908 Tunguska Meteor Fall". Icarus. 50 (1): 1–52. Bibcode:1982Icar...50....1T. doi:10.1016/0019-1035(82)90096-3.
  21. ^ N. V. Vasiliev, A. F. Kovalevsky, S. A. Razin, L. E. Epiktetova (1981). Eyewitness accounts of Tunguska (Crash). සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 සැප්තැම්බර් 2007 at the Wayback Machine, Section 6, Item 4
  22. ^ Vasiliev, Section 5
  23. ^ Vasiliev, Section 1, Item 2
  24. ^ Gregorian calendar: 30 June
  25. ^ Vasiliev, Section 1, Item 3
  26. ^ Vasiliev, Section 1, Item 5
  27. ^ "The Tunguska Impact – 100 Years Later". NASA Science. 16 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 January 2019.
  28. ^ "This Month in Physics History". American Physical Society. June 2018. 8 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 December 2018.
  29. ^ "This Month in Physics History". American Physical Society. June 2018. 8 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 December 2018.
  30. ^ Boyarkina, A. P., Demin, D. V., Zotkin, I. T., Fast, W. G. "Estimation of the blast wave of the Tunguska meteorite from the forest destruction". Meteoritika, Vol. 24, 1964, pp. 112–128 (in Russian).
  31. ^ "external image from Meteoritika article". 4 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 September 2022.
  32. ^ Longo G. "The 1938 aerophotosurvey". 26 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2017.
  33. ^ See: Bronshten (2000), p. 56.
  34. ^ See: Bronshten (2000), p. 56.
  35. ^ Rubtsov (2009), p. 59.
  36. ^ Florenskiy, K P (1963). "Preliminary results from the 1961 combined Tunguska meteorite expedition". Meteoritica. 23. 20 July 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 June 2007.
  37. ^ Kolesnikov et al. "Finding of probable Tunguska Cosmic Body material: isotopic anomalies of carbon and hydrogen in peat", Planetary and Space Science, Volume 47, Issues 6–7, 1 June 1999, pp. 905–916.
  38. ^ Kolesnikov et al. "Finding of probable Tunguska Cosmic Body material: isotopic anomalies of carbon and hydrogen in peat", Planetary and Space Science, Volume 47, Issues 6–7, 1 June 1999, pp. 905–916.
  39. ^ Hou et al. "Discovery of iridium and other element anomalies near the 1908 Tunguska explosion site", Planetary and Space Science, Volume 46, Issues 2–3, February–March 1998, pp. 179–188.
  40. ^ Kolesnikov et al. "Isotopic anomaly in peat nitrogen is a probable trace of acid rains caused by 1908 Tunguska bolide", Planetary and Space Science, Volume 46, Issues 2–3, February–March 1998, pp. 163–167.
  41. ^ Longo, Giuseppe (2007). "18: The Tunguska event" (PDF). In Bobrowsky, Peter T.; Rickman, Hans (eds.). Comet/Asteroid Impacts and Human Society, An Interdisciplinary Approach. Berlin; Heidelberg; New York: Springer-Verlag. pp. 303–330. Bibcode:2007caih.book.....B. ISBN 978-3-540-32709-7. 14 October 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  42. ^ Anfinogenov, John; et al. (15 November 2014). "John's Stone: A possible fragment of the 1908 Tunguska meteorite". Icarus. 245: 139–147. Bibcode:2014Icar..243..139A. doi:10.1016/j.icarus.2014.09.006. S2CID 118541956.
  43. ^ Anfinogenova, Yana; Anfinogenov, John; Polonia, Alina; Gasperini, Luca; Franchi, Fulvio; Rocco, Tommaso Di; Breger, Dee; Bonatti, Enrico (5 September 2015). "Origin of John's Stone: A quartzitic boulder from the site of the 1908 Tunguska (Siberia) explosion". Icarus. 258: 297–308. Bibcode:2015Icar..258..297B. doi:10.1016/j.icarus.2015.06.018. ISSN 0019-1035. 30 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 June 2019.
  44. ^ Peplow, Mark (10 June 2013). "Rock samples suggest meteor caused Tunguska blast". Nature. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 June 2013.
  45. ^ Kvasnytsya, Victor; R. Wirth; L. Dobrzhinetskaya; J. Matzel; B. Jacobsen; I. Hutcheon; R. Tappero; M. Kovalyukh (2013). "New evidence of meteoritic origin of the Tunguska cosmic body". Planet. Space Sci. 84: 131–140. Bibcode:2013P&SS...84..131K. doi:10.1016/j.pss.2013.05.003. 4 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 January 2019.
  46. ^ Shoemaker, Eugene (1983). "Asteroid and Comet Bombardment of the Earth". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 11 (1): 461–494. Bibcode:1983AREPS..11..461S. doi:10.1146/annurev.ea.11.050183.002333.
  47. ^ "Sandia supercomputers offer new explanation of Tunguska disaster". Sandia National Laboratories. 17 December 2007. 19 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 December 2007.
  48. ^ Shoemaker, Eugene (1983). "Asteroid and Comet Bombardment of the Earth". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 11 (1): 461–494. Bibcode:1983AREPS..11..461S. doi:10.1146/annurev.ea.11.050183.002333.
  49. ^ "Sandia supercomputers offer new explanation of Tunguska disaster". Sandia National Laboratories. 17 December 2007. 19 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 December 2007.
  50. ^ Verma (2005), p 1.
  51. ^ Wheeler, Lorien F.; Mathias, Donovan L. (2019). "Probabilistic assessment of Tunguska-scale asteroid impacts". Icarus. 327: 83–96. Bibcode:2019Icar..327...83W. doi:10.1016/j.icarus.2018.12.017.
  52. ^ Borovička, Jiří; Spurný, Pavel; Brown, Peter; Wiegert, Paul; Kalenda, Pavel; Clark, David; Shrbený, Lukáš (2013). "The trajectory, structure and origin of the Chelyabinsk asteroidal impactor". Nature. 503 (7475): 235–237. Bibcode:2013Natur.503..235B. doi:10.1038/nature12671. PMID 24196708. S2CID 4399008.
  53. ^ Shoemaker, Eugene (1983). "Asteroid and Comet Bombardment of the Earth". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 11 (1): 461–494. Bibcode:1983AREPS..11..461S. doi:10.1146/annurev.ea.11.050183.002333.
  54. ^ Wiley, John P. Jr. (January 1995). "Phenomena, Comment & Notes". Smithsonian. 10 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  55. ^ Brown, P.; Spalding, R.E.; ReVelle, D.O.; et al. (21 November 2002). "The flux of small near-Earth objects colliding with the Earth" (PDF). Nature. 420 (6913): 294–296. Bibcode:2002Natur.420..294B. doi:10.1038/nature01238. PMID 12447433. S2CID 4380864. 13 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 January 2019.
  56. ^ Brown, P.; Spalding, R.E.; ReVelle, D.O.; et al. (21 November 2002). "The flux of small near-Earth objects colliding with the Earth" (PDF). Nature. 420 (6913): 294–296. Bibcode:2002Natur.420..294B. doi:10.1038/nature01238. PMID 12447433. S2CID 4380864. 13 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 January 2019.
  57. ^ Borovička, Jiří; Spurný, Pavel; Brown, Peter; Wiegert, Paul; Kalenda, Pavel; Clark, David; Shrbený, Lukáš (2013). "The trajectory, structure and origin of the Chelyabinsk asteroidal impactor". Nature. 503 (7475): 235–237. Bibcode:2013Natur.503..235B. doi:10.1038/nature12671. PMID 24196708. S2CID 4399008.
  58. ^ Khrennikov, Daniil E.; Titov, Andrei K.; Ershov, Alexander E.; Pariev, Vladimir I.; Karpov, Sergei V. (21 March 2020). "On the possibility of through passage of asteroid bodies across the Earth's atmosphere". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 493 (1): 1344–1351. arXiv:2009.14234. Bibcode:2020MNRAS.493.1344K. doi:10.1093/mnras/staa329. ISSN 0035-8711. 17 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 May 2020.
  59. ^ "Most Explosive Meteor Impact: 1908 Tunguska Explosion Caused by Iron Asteroid That Entered Earth Then Bounced Back to Space". Science Times. 6 May 2020. 7 May 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 May 2020.
  60. ^ "World's largest 'explosion' could have been caused by iron asteroid entering and leaving atmosphere". siberiantimes.com. 7 May 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 May 2020.
  61. ^ Siberian Apocalypse හා සබැඳි අයිඑම්ඩීබී යොමුව
  62. ^ Shoemaker, Eugene (1983). "Asteroid and Comet Bombardment of the Earth". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 11 (1): 461–494. Bibcode:1983AREPS..11..461S. doi:10.1146/annurev.ea.11.050183.002333.
  63. ^ Shoemaker, Eugene (1983). "Asteroid and Comet Bombardment of the Earth". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 11 (1): 461–494. Bibcode:1983AREPS..11..461S. doi:10.1146/annurev.ea.11.050183.002333.
  64. ^ Kresak, L' (1978). "The Tunguska object – A fragment of Comet Encke". Astronomical Institutes of Czechoslovakia. 29 (3): 129. Bibcode:1978BAICz..29..129K.
  65. ^ Shoemaker, Eugene (1983). "Asteroid and Comet Bombardment of the Earth". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 11 (1): 461–494. Bibcode:1983AREPS..11..461S. doi:10.1146/annurev.ea.11.050183.002333.
  66. ^ Nemtchinov, I.V.; Jacobs, C.; Tagliaferri, E. (1997). "Analysis of Satellite Observations of Large Meteoroid Impacts". Annals of the New York Academy of Sciences. 822 (1 Near–Earth Ob): 303–317. Bibcode:1997NYASA.822..303N. doi:10.1111/j.1749-6632.1997.tb48348.x. S2CID 122983849.
  67. ^ Phil Plait (14 May 2019). "Could larger space rocks be hiding in the Beta Taurid Meteor stream? We may find out this summer". Bad Astronomy. 14 May 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 May 2019.
  68. ^ Farinella, Paolo; Foschini, L.; Froeschlé, Christiane; Gonczi, R.; Jopek, T. J.; Longo, G.; Michel, Patrick (2001). "Probable asteroidal origin of the Tunguska Cosmic Body" (PDF). Astronomy & Astrophysics. 377 (3): 1081–1097. Bibcode:2001A&A...377.1081F. doi:10.1051/0004-6361:20011054. 9 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 1 September 2015.
  69. ^ "Arctic Asteroid!". Science at NASA. 16 May 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2017.
  70. ^ Utyuzhnikov, S. V. and Rudenko, D. V. "An adaptive moving mesh method with application to nontstationary hypersonic flows in the atmosphere" Proceedings of the Institution of Mechanical Engineers, Part G, Journal of Aerospace Engineering, 2008, 222 (5): 661–671
  71. ^ Longo, G.; Serra, R.; Cecchini, S.; Galli, M. (1994). "Search for microremnants of the Tunguska Cosmic Body". Planetary and Space Science. 42 (2): 163–177. Bibcode:1994P&SS...42..163L. doi:10.1016/0032-0633(94)90028-0. 12 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2007.
  72. ^ Serra, R.; Cecchini, S.; Galli, M.; Longo, G. (1994). "Experimental hints on the fragmentation of the Tunguska cosmic body". Planetary and Space Science. 42 (9): 777–783. Bibcode:1994P&SS...42..777S. doi:10.1016/0032-0633(94)90120-1. 19 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2007.
  73. ^ Kelly, M.C.; C. E. Seyler; M. F. Larsen (22 June 2009). "Two-dimensional turbulence, space shuttle plume transport in the thermosphere, and a possible relation to the Great Siberian Impact Event". Geophysical Research Letters (Published online 22 July 2009). 36 (14): L14103. Bibcode:2009GeoRL..3614103K. doi:10.1029/2009GL038362.
  74. ^ Ju, Anne (24 June 2009). "A mystery solved: Space shuttle shows 1908 Tunguska explosion was caused by comet". Cornell Chronicle. Cornell University. 31 August 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 June 2009.
  75. ^ Drobyshevski, E. M.; Galushina, T. Yu; Drobyshevski, M. E. (March 2009). "A search for a present-day candidate for the Comet P/Tunguska-1908".
    arΧiv:0903.3313
    [astro-ph.EP].     
  76. ^ "Meteoroid, not comet, explains the 1908 Tunguska fireball". DiscoverMagazine.com blog. 1 July 2013. 4 July 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2013.
  77. ^ Smith, Kimberly Ennico (25 June 2019). "Tunguska Revisited: 111-Year-Old Mystery Impact Inspires New, More Optimistic Asteroid Predictions". NASA. 1 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 July 2019.
  78. ^ Gasperini, L; Alvisi, F; Biasini, G; Bonatti, E; Longo, G; Pipan, M; Ravaioli, M; Serra, R (2007). "A possible impact crater for the 1908 Tunguska Event". Terra Nova. 19 (4): 245. Bibcode:2007TeNov..19..245G. doi:10.1111/j.1365-3121.2007.00742.x.
  79. ^ Paul, Rincon (27 June 2007). "Team makes Tunguska crater claim". BBC. 18 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 June 2007.
  80. ^ Gasperini, L.; Bonatti, Enrico; Longo, Giuseppe (April 2008). "Reply – Lake Cheko and the Tunguska Event: impact or non-impact?". Terra Nova. 20 (2): 169–172. Bibcode:2008TeNov..20..169G. doi:10.1111/j.1365-3121.2008.00792.x. S2CID 140554080.
  81. ^ Gasperini, L.; et al. (June 2008). "The Tunguska Mystery". Scientific American. 298 (6): 80–86. Bibcode:2008SciAm.298f..80G. doi:10.1038/scientificamerican0608-80. PMID 18642546.
  82. ^ Gasperini, L.; et al. (June 2008). "The Tunguska Mystery". Scientific American. 298 (6): 80–86. Bibcode:2008SciAm.298f..80G. doi:10.1038/scientificamerican0608-80. PMID 18642546.
  83. ^ Gasperini, L.; et al. (June 2008). "The Tunguska Mystery". Scientific American. 298 (6): 80–86. Bibcode:2008SciAm.298f..80G. doi:10.1038/scientificamerican0608-80. PMID 18642546.
  84. ^ "Crater From 1908 Russian Space Impact Found, Team Says". National Geographic. 7 November 2007. 15 May 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2017.
  85. ^ Gasperini, Luca; Bonatti, Enrico; Albertazzi, Sonia; Forlani, Luisa; Accorsi, Carla A.; Longo, Giuseppe; Ravaioli, Mariangela; Alvisi, Francesca; Polonia, Alina; Sacchetti, Fabio (December 2009). "Sediments from Lake Cheko (Siberia), a possible impact crater for the 1908 Tunguska Event". Terra Nova. 21 (6): 489–494. Bibcode:2009TeNov..21..489G. doi:10.1111/j.1365-3121.2009.00906.x.
  86. ^ Лебедева, Юлия. "ОЗЕРО ЧЕКО СТАРШЕ ТУНГУССКОГО МЕТЕОРИТА". 18 January 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 January 2018.
  87. ^ Rogozin, D.Y.; Darin, A. V. (2017). "Sedimentation Rate in Cheko Lake (Evenkia, Siberia): New Evidence on the Problem of the 1908 Tunguska Event". Doklady Earth Sciences. 476 (2): 1226. Bibcode:2017DokES.476.1226R. doi:10.1134/S1028334X17100269. S2CID 134128473. සම්ප්‍රවේශය 25 April 2020.
  88. ^ Collins, G.S.; Artemieva, N. (2008). "Evidence that Lake Cheko is not an impact crater". Terra Nova. 20 (2): 165–168. Bibcode:2008TeNov..20..165C. doi:10.1111/j.1365-3121.2008.00791.x. S2CID 31459798.
  89. ^ Kundt, W. (2001). "The 1908 Tunguska catastrophe" (PDF). Current Science. 81: 399–407. 4 March 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  90. ^ Jones, N. (7 September 2002). "Did blast from below destroy Tunguska?". New Scientist. 2359: 14. 31 May 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 September 2017.
  91. ^ Kundt, W. (2007). "Tunguska (1908) and its relevance for comet/asteroid impact statistics". In Bobrowsky, P. T.; Rickman, H. (eds.). Comet/Asteroid Impacts and Human Society. Springer. pp. 331–339.
  92. ^ "100 years on, mystery shrouds massive 'cosmic impact' in Russia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine, Agence France-Presse, 29 June 2008. Retrieved 8 October 2017.
  93. ^ Choi, Charles Q., "Massive Tunguska Blast Still Unsolved 100 Years Later" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 සැප්තැම්බර් 2013 at the Wayback Machine, Fox News Channel, 4 July 2008. Retrieved 8 October 2017.
  94. ^ Phipps Morgan, J.; Reston, T. J.; Ranero, C. R. (2004). "Contemporaneous mass extinctions, continental flood basalts, and 'impact signals': are mantle plume-induced lithospheric gas explosions the causal link?" (PDF). Earth and Planetary Science Letters. 217 (3–4): 263–284. Bibcode:2004E&PSL.217..263P. doi:10.1016/s0012-821x(03)00602-2. 7 June 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 1 July 2008.
  95. ^ Vannucchi, P.; Morgan, J. P.; Della Lunga, D.; Andronicos, C. L.; Morgan, W. J. (2015). "Direct evidence of ancient shock metamorphism at the site of the 1908 Tunguska event". Earth and Planetary Science Letters. 409: 168–174. Bibcode:2015E&PSL.409..168V. doi:10.1016/j.epsl.2014.11.001. 30 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2018.
  96. ^ Ol'khovatov, A. Yu. (2003). "Geophysical circumstances of the 1908 Tunguska Event in Siberia, Russia" (PDF). Earth, Moon, and Planets. 93 (3): 163–173. Bibcode:2003EM&P...93..163O. doi:10.1023/B:MOON.0000047474.85788.01. S2CID 122496016. 1 July 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 1 July 2015.
  97. ^ Sklublov G. T., Marin Yu. B., Skublov S. G., Bidyukov B. F., Logunova L. N., Gembitsky V. V., Nechaeva E. S. (2010), "Geological and mineralogical-geochemical peculiarities of loose sediments and primary rocks in epicenter of Tunguskaya catastrophe in 1908" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 ජූලි 2015 at the Wayback Machine, Proceedings of the Russian Mineralogical Society, 139(1): 111–135 [in Russian, with English abstract].
  98. ^ Skublov G. T., Marin Yu. B., Skublov S. G., Logunova L. N., Nechaeva E. S., Savichev A. A. (2011), "Mineralogical-geochemical features of primary rocks, loose sediments and catastrophic mosses in the Northern Swamp area (region of the Tunguska catastrophe in 1908)" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 ජූලි 2015 at the Wayback Machine, Proceedings of the Russian Mineralogical Society, 140(3): 120–138 [in Russian with English abstract].
  99. ^ Smith, Kimberly Ennico (25 June 2019). "Tunguska Revisited: 111-Year-Old Mystery Impact Inspires New, More Optimistic Asteroid Predictions". NASA. 1 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 July 2019.
  100. ^ Shurmina, Natalia; Kuzmin, Andrey. "Meteorite hits central Russia, more than 500 people hurt". Reuters. 9 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2017.
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=තුන්ගුස්කා_සිද්ධිය&oldid=550900" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි