තිස්සමහාරාම රජ මහා විහාරය

තිස්සමහාරාම රජ මහා විහාරය ශ්‍රී ලංකාවේ දකුණු පළාත තුල තිස්සමහාරාමයේ පිහිටා තිබේ. විහාරය ක්‍රිස්තු පූර්ව දෙවන සියවසේදී රහුණේ කාවන් තිස්ස රජු විසින් ඉදිකරවන ලද්දකි. මෙම තිස්සමහාරාම පුදබිම, බුදුන් වහන්සේගේ පාදස්පර්ශය ලත් පුදබිමක් ලෙස සැළකෙයි. තිස්සමහාරාම රජ මහා විහාර පරිශ්‍රයේ ඉදිකොට ඇති තිස්සමහාරාම දාගැබ, ශ්‍රී ලංකාවේ නිර්මාණය කොට ඇති විශාලතම දාගැබ් අතුරින් එකක් වෙයි. එය බුබ්බුලාකාර හැඩයෙන් නිමවා ඇත.

තිස්සමහාරාම රජ මහා විහාරය
එම ප්‍රදේශයේ වෙල්යාය හරහා තිස්සමහාරාම සෑය දර්ශනය.
මූලික තොරතුරු
භූගෝලීය ඛණ්ඩාංක	6°16′46″N 81°17′25″E
අනුබැඳියාව	බෞද්ධ
දිස්ත්‍රික්කය	හම්බන්තොට
පළාත	දකුණු පලාත
රට	ශ්‍රී ලංකාව
ගෘහනිර්මාණ විස්තර
ආදිකර්තෘ	රුහුනේ කාවන්තිස්ස රජතුමා
සම්පූර්ණ කෙරුණේ	2 වැනි සියවසේ පමණ

ඉතිහාසය

ඉන්දියාවේ අශෝක අධිරාජ්‍යයාගේ පාලන සමයේදී (ක්‍රි.පූ. 304-232), බෞද්ධ දර්ශනය ප්‍රචාරය කිරීම සඳහා බොහෝ ප්‍රමුඛ බෞද්ධ භික්ෂූන් වහන්සේලා අසල්වැසි රාජධානිවලට මිෂනාරිවරුන් ලෙස යවන ලදී. මෙම දූත මෙහෙවරේ කොටසක් ලෙස, අශෝක අධිරාජ්‍යයාගේ පුත් මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේ ක්‍රි.පූ. 3 වැනි සියවසේ අනුරාධපුර දේවානම්පිය තිස්ස රජුගේ පාලන සමයේදී ශ්‍රී ලංකාවට වැඩම කළහ. ශ්‍රී ලංකාවේ බුද්ධ ශාසනය පිහිටුවීමෙන් පසු අනුරාධපුර මහා විහාරය, මිහින්තලේ රජමහා විහාරය වැනි ප්‍රධාන බෞද්ධ ආරාම රටේ උතුරු මැද ප්‍රදේශයේත්, තිස්සමහාරාම රජමහා විහාරය සහ සිතුල්පව්ව රජමහා විහාරය දකුණු ප්‍රදේශයේත් පිහිටුවන ලදී. මහාවංශය වංශකථාවට අනුව මෙම විහාරය ක්‍රි.පූ 2 වැනි සියවසේ දී සිලපස්ස පිරිවෙන ලෙසත්, එවකට රුහුණේ (දකුණු ශ්‍රී ලංකාවේ) කාවන් තිස්ස රජු (ක්‍රි.පූ. 186-161) සහ ඉලනාග රජුගේ (ක්‍රි.ව. 38-44) රාජ්‍ය සමයේදීත් ඉදිකරන ලද්දකි. විහාරස්ථානය පුළුල් කර ප්‍රතිසංස්කරණය කර ඇත. නමුත් සමහර ඉතිහාසඥයින්ට අනුව මෙම විහාරය මුලින් ක්‍රි.පූ 3 වන සියවසේ මහානාග රජු විසින් ඉදිකරන ලද අතර පසුව එය ක්‍රි.පූ 2 වන සියවසේදී කාවන් තිස්ස රජු විසින් ප්‍රධාන විහාරස්ථානයක් ලෙස පුළුල් කරන ලදී.

රුහුණු රාජධානියේ ආරම්භය ක්‍රිස්තු පූර්ව 2 වැනි සියවසේ දේවානම්පියතිස්ස රජ සමය දක්වා දිව යයි. ඔහුගේ බාල සොහොයුරා වන මහානාග ඝාතන උත්සාහයක් වැලැක්වීම සඳහා එවකට අගනුවර වූ අනුරාධපුරය අතහැර දිවයිනේ දකුණු ප්‍රදේශයට ගොස් ප්‍රදේශයේ පාලකයා බවට පත්විය. මාගම අගනුවර වූ රුහුණේ පළමු රජු ලෙස මහානාග සැලකේ. මහානාග රජු කෘෂිකර්මාන්තය වැඩිදියුණු කිරීමට විශාල සේවයක් කළ අතර ශ්‍රී ලංකාවේ දකුණු පළාතේ සාමකාමී සහ සමෘද්ධිමත් ශිෂ්ටාචාරයක් ඇති කිරීමට වගකිව යුතු විය. ඔහුගෙන් පසු ඔහුගේ පුත්‍රයා වූ යටාල-තිස්ස, ධාර්මිකව පළාත පාලනය කිරීමට සමත් විය. යටාල තිස්සගෙන් පසු ඔහුගේ පුත් ගෝඨාභය දකුණේ රජ වූ අතර මේ වන විට රුහුණු රාජධානිය හොඳින් ස්ථාපිත වී දියුණු විය. ගෝඨාභයගෙන් පසු ඔහුගේ පුත් කාවන්-තිස්ස සිහසුනට පත් විය.කාවන් තිස්ස රජු ශ්‍රී ලංකාවේ දකුණු හා නැගෙනහිර ප්‍රදේශවල පිහිටි බොහෝ බෞද්ධ ආරාමවල නිර්මාතෘවරයා ලෙස සැලකේ.

තිස්මහාරාම විහාරය ඓතිහාසික දකුණු ශ්‍රී ලංකාවේ විශාලතම බෞද්ධ ආරාමය විය. මෙම මහා ආරාමයේ කැපී පෙනෙන නේවාසික බෞද්ධ භික්ෂූන් වහන්සේලා අතරට මහාසිව මහරහතන් වහන්සේ, ධම්මදින්න මහරහතන් වහන්සේ සහ අරහත් පිණ්ඩපාතික තිස්ස හිමියන් ඇතුළත් වේ. තිස්මහාරාම විහාරය ආරම්භ කළ කාවන් තිස්ස රජු තිස්සමහාරාම ආශ්‍රමයේ ජල අවශ්‍යතාවය මෙන්ම අවට ප්‍රදේශයේ වාරි අවශ්‍යතා සපුරාලීම සඳහා තිසා වැව (වැව) ද නවීකරණය කළේය. ශ්‍රී ලංකාවේ බොහෝ පැරණි රජවරු ද තිස්සමහාරාම ආශ්‍රමයේ වැඩසිටි බෞද්ධ භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ සුබසාධනය සඳහා එම ආරාමයට ඉඩම් පූජා කර ඇත. තිස්සමහාරාම විහාරයට බොහෝ ඉඩම් පරිත්‍යාග කර ඇත්තේ ජෙත්ත තිස්ස, වසභ සහ මිහිඳු යන රජවරුන්ගේ පාලන සමයේදී බව සොයාගෙන ඇති පැරණි ශිලා ලිපිවල සඳහන් වේ. 3 වන සියවසේ සිට 5 වන සියවස දක්වා ආරාමයට අක්කර 18 000 කට වඩා වැඩි ඉඩම් ප්‍රමාණයක් හිමි විය. මෙම ඉඩම් පරිත්‍යාග කරන ලද්දේ රජවරුන් විසින් සංඝාවාසයේ සහ ස්තූපයේ නඩත්තු කටයුතු සඳහා මෙන්ම නේවාසික භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ අවශ්‍යතා සඳහා ය.

තිස්සමහාරාම විහාරය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමේ ප්‍රථම සාක්ෂිය ක්‍රිස්තු වර්ෂ 38 දී ඉලනාග රජුගේ පාලන සමය දක්වා එහි මූලික ඉදිකිරීම් වලින් සියවස් දෙකකට පසුව ය. 3 වැනි සියවසේ වෝහාරක තිස්ස රජු (ක්‍රි.ව. 215-237) ද ස්තූපයේ යම් ප්‍රතිසංස්කරණයක් කර ඇත. 6 වැනි සියවසේදී ස්තූපයේ තත්ත්වය නැවත වරක් පිරිහුණු විට මහානාග කුමරු ක්‍රිස්තු වර්ෂ 560 දී ස්තූපය ප්‍රතිසංස්කරණය කළේය. පළමුවන විජයබාහු රජුගේ පාලන සමයේදී (ක්‍රි.ව. 1055-1110) එය ප්‍රතිසංස්කරණය කර ඇත. නමුත් පසුව තිස්සමහාරාම විහාරය 13 වන සියවසේදී ආක්‍රමණික කාලිංග මාඝගේ හමුදාවන් විසින් වටලනු ලැබීය. මෙම රයිෆල් කිරීමෙන් පසු 19 වැනි සියවසේ අවසාන භාගය වනතුරුම මෙම ස්තූපයේ කිසිදු ප්‍රධාන ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුත්තක් සිදු නොවූ බව පෙනේ. කෙසේ වෙතත් ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1662 දී කදුරුපොකුණේ බුද්ධ රක්ඛිත හිමියන් විහාරාධිපතිව සිටියදී වීර පරාක්‍රම නරේන්ද්‍රසිංහ රජු විසින් නඩත්තු කටයුතු සඳහා විහාරස්ථානයට ඉඩම් දෙකක් පරිත්‍යාග කර ඇති බව මූලාශ්‍ර අනාවරණය කරයි.නමුත් පසුව 18 වන සියවසේදී ශ්‍රී ලංකාවේ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල ලන්දේසි යටත් විජිත පාලන සමයේදී විහාරස්ථානයේ තත්ත්වය දැඩි ලෙස පිරිහීම නිසා තිස්මහාරාම විහාරය අත්හැර දමන ලදී.

මහා ස්තූපය

තිස්සමහාරාම ස්තූපය අඩි 156 ක උසකින් සහ අඩි 550 ක වට ප්‍රමාණයකින් යුත් රටේ දකුණු ප්‍රදේශයේ විශාලතම ස්ථූපය වේ. වංශකතාවලට අනුව, කාවන් තිස්ස රජු තිස්සමහාරාම ස්ථූපය ඉදි කිරීමේදී රජුගේ අධ්‍යාත්මික උපදේශකයෙකු වූ ගෝතම රහතන් වහන්සේගෙන් ආශීර්වාද සහ උපදෙස් ලබාගෙන ඇත. බුදුන් වහන්සේ 500 නමක් සමඟ භාවනායෝගීව කාලය ගත කළ ස්ථානයේම, බුදුන් වහන්සේ එම ප්‍රදේශයට වැඩම කිරීම සිහිපත් කිරීම සඳහා මෙම ස්තූපය ඉදිකරන ලදී. ග්‍රැනයිට් ගල්වලින් තැනූ හතරැස් වේදිකාවක් මත ගඩොල් යොදා ඉදිකරන ලද බුබුලු හැඩයක් ඇති ස්තූපය. කාවන්තිස්ස රජුට ස්තූපයේ ඉදිකිරීම් කාලය පුරාවටම බෞද්ධ භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ උපදෙස් ලැබුණි. මෙම ස්තූපයේ තැන්පත් කර ඇති ධාතූන් වහන්සේලා විවාදයට භාජනය වේ. මහාවංශයට අනුව ප්‍රධාන ධාතුව ලෙස තිස්සමහාරම් ස්ථූපයේ ඉදිරිපස අස්ථි ධාතුව (ලලාට ධාතු) තැන්පත් කර ඇත. කෙසේ වෙතත් ඇතැමුන් විශ්වාස කරන්නේ බුදුරදුන්ගේ ඉදිරිපස අස්ථි ධාතුව තාවකාලිකව මෙම ස්තූපයේ තැන්පත් කර ඇති නමුත් පසුව එය සේරුවිල මංගල මහා චේතියෙහි තැන්පත් කර ඇති බවයි.මෑතදී කිරින්ද ප්‍රදේශයේ ස්ථම්භ ලිපියක් සොයාගැනීමෙන් හෙළිවන්නේ බුදුන්ගේ වම් දළදා වහන්සේ ද මෙම ස්තූපයේ තැන්පත් කර ඇති බවයි.

ප්‍රතිසංස්කරණ

මෙම ප්‍රදේශය වන්දනා කර තිස්මහාරාම විහාරය නැවත සොයා ගත් වෑපතයිර සුමන හිමියන්ගේ උත්සාහය හේතුවෙන් 1858 දී මෙම චෛත්‍යයේ වඩාත් මෑතකාලීන ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු ආරම්භ විය. ඔහු ස්තූපය ආසන්නයේ මඩුවක් තනා එහි ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු තමා විසින්ම අධීක්ෂණය කිරීම සඳහා එහි වාසය කිරීමට පටන් ගත්තේය. උස අඩි 86ක් වන ස්තූපයේ අර්ධ ගෝලාකාර කොටස වන ගාර්භය ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු නිම කිරීමට වසර 16ක් ගත විය. නමුත් වෑපතයිර සුමන හිමියන්ට තම ජීවිත කාලය තුළ තිස්මහාරාම චෛත්‍ය ප්‍රතිසංස්කරණය කර අවසන් කිරීමට නොහැකි වූ අතර වෑපතයිර සුමන හිමියන්ගේ අපවත්වීමෙන් පසු වෑපතයිර සුමන හිමියන්ගේ පැවිදි සොහොයුරෙකු වූ වල්පිට මේධංකර හිමියන් ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු භාර ගත්තේය. 1878 වන විට වල්පිට මේධංකර හිමියන් විසින් හතරස්කොට්ව ස්තූපයේ ප්‍රතිසංස්කරණය කර එහි ධාතු නිදන් කර අවසන් කිරීමට සමත් විය.

1882 දී ලංකාවේ බ්‍රිතාන්‍ය ආණ්ඩුකාරවරයා වූ ශ්‍රීමත් ජේම්ස් රොබට් ලෝන්ග්ඩන් තිස්සමහාරාම විහාරයට වැඩම කර වල්පිට මේධංකර හිමියන් එම විහාරස්ථානයේ විහාරාධිපති ලෙස පත් කළේය. තිස්සමහාරාම රජමහා විහාරය භාර ගැනීමේ බලය ද සියම් නිකායට පැවරුවේය. 1895 දී වල්පිට මේධංකර හිමියන් විසින් දේවතා කොටුවේ වැඩ අවසන් කර ධාතු නිදන් කිරීමට සමත් විය. 1897 දී මාතර මුදලියාර් එස්. එෆ්. ජයවික්‍රම සහ තංගල්ලේ එන්. අමරසිංහ යන අයගේ ප්‍රධානත්වයෙන් තිස්සමහාරාම රජමහා විහාර සංවර්ධන කමිටුව පිහිටුවා 20 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු නිම කරන ලදී. 1900 දී කොත් කැරැල්ල සෑයේ නිමවා ස්ථූපයේ කොත (චූඩා මාණික්‍යය) තැන්පත් කිරීම 1900 පොසොන් පොහෝ දින සිදු කරන ලදී. මෙම කොත්තුව බොහීමියාවෙන් ආනයනය කරන ලද රතු පැහැති මැණිකකින් සමන්විත වේ.

තිස්සමහාරාම ස්ථූපය 1990 වර්ෂයේදී චෛත්‍ය ගෝලාකාර වටේට දකුණින් සහ තවත් ප්‍රදේශ කිහිපයක සිරස් ඉරිතැලීම් මාලාවක් නිර්මාණය කර ඇත. විහාරාධිපති හිමියන්ගේ ඉල්ලීම මත ශ්‍රී ලංකා පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව සහ රාජ්‍ය ඉංජිනේරු සහයෝගීතාව මැදිහත් වී එය වළක්වා ඇත. මැද කොටසේ ගෝලාකාර වට ප්‍රමාණය වටා බැඳ ඇති ගැල්වනයිස් කරන ලද වානේ කේබල් භාවිතයෙන් ස්තූපය තවදුරටත් ඉරිතලා යාම.මෙම අවසන් අලුත්වැඩියා කටයුතු 1998 පෙබරවාරි මාසයේදී ශ්‍රී ලංකා රුපියල් මිලියන 6 ක වියදමින් නිම කරන ලදී

ග්‍රන්ථ නාමාවලිය

• von Schroeder, Ulrich. (1990). Buddhist Sculptures of Sri Lanka. (752 p.; 1620 illustrations). Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd. ISBN 962-7049-05-0