විකිපීඩියා

ලිබියාවේ ඉතිහාසය

පුරාණ ලිබියාව සංස්කරණය

ලිබියාවේ වෙරළබඩ තැනිතලාව ක්‍රි.පූ. බර්බර් ජනයාගේ අප්‍රිකානු මුතුන් මිත්තන් ලෝකඩ යුගයේ අගභාගයේදී ප්‍රදේශයට ව්‍යාප්ත වී ඇතැයි උපකල්පනය කෙරේ. ලිබියාවේ ප්‍රථමයෙන් වෙළඳ ස්ථාන පිහිටුවූයේ ෆීනීෂියානුවන් ය.[1] ක්‍රිස්තු පූර්ව 5 වන සියවස වන විට, ෆිනීෂියානු ජනපද අතරින් ශ්‍රේෂ්ඨතම වූ කාර්තේජ්, උතුරු අප්‍රිකාවේ බොහෝ ප්‍රදේශ පුරා සිය ආධිපත්‍යය ව්‍යාප්ත කර තිබූ අතර, එහිදී පුනික් නමින් හැඳින්වෙන සුවිශේෂී ශිෂ්ටාචාරයක් ඇති විය.

ලෙප්ටිස් මැග්නා

ක්‍රි.පූ. 630 දී, පුරාණ ග්‍රීකයන් නැගෙනහිර ලිබියාවේ බාර්කා අවට ප්‍රදේශය යටත් විජිතයක් බවට පත් කර සයිරේන් නගරය ආරම්භ කළහ.[2] වසර 200ක් ඇතුළත තවත් වැදගත් ග්‍රීක නගර හතරක් සයිරේනයිකා ලෙස ප්‍රකට වූ ප්‍රදේශයේ පිහිටුවන ලදී.[3] මෙම ප්‍රදේශය සයිරනයික්වරුන්ගේ සුප්‍රසිද්ධ දර්ශන පාසලේ නිවහන විය. ක්‍රි.පූ 525 දී II වන කැම්බිසස් ගේ පර්සියානු හමුදාව විසින් සයිරේනයිකා යටත් කර ගත් අතර, එය ඉදිරි සියවස් දෙක තුළ පර්සියානු හෝ ඊජිප්තු පාලනය යටතේ පැවතුනි. මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් ක්‍රි.පූ. 331 දී පර්සියානු පාලනය අවසන් කළ අතර සයිරෙනයිකා වෙතින් කප්පම් ලැබීය. නැඟෙනහිර ලිබියාව නැවතත් ග්‍රීකයන්ගේ පාලනය යටතට පත් වූ අතර මෙවර ටොලමියානු රාජධානියේ කොටසක් විය.

කාර්තේජ් වැටීමෙන් පසු රෝමවරුන් ට්‍රිපොලිටේනියාව (ට්‍රිපොලි අවට ප්‍රදේශය) වහාම අත්පත් කර නොගත් අතර, වෙරළබඩ නගර ඉල්ලා එහි ආරක්ෂාව ලබා ගන්නා තෙක් එය නුමිඩියා රජුන්ගේ පාලනය යටතේ එය අත්හැරියේය.[4] අවසාන ග්‍රීක පාලකයා වූ ටොලමි ඒපියන් විසින් සයිරෙනයිකාව රෝමයට දායාද කරන ලද අතර එය ක්‍රි.පූ. 74 දී කලාපය විධිමත් ලෙස ඈඳා එය රෝම පළාතක් ලෙස ක්‍රීට් වෙත එක් කළේය. අප්‍රිකානු නෝවා පළාතේ කොටසක් ලෙස, ට්‍රිපොලිටේනියාව සමෘද්ධිමත් වූ අතර,[4] 2වන සහ 3වන සියවස්වල ස්වර්ණමය යුගයකට ළඟා විය, සෙවෙරන් රාජවංශයේ නිවහන වූ ලෙප්ටිස් මැග්නා නගරය එහි උච්චතම අවස්ථාවෙහි පැවතියේය.[4]

නැගෙනහිර පැත්තේ, සයිරේනයිකා හි පළමු ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාවන් ක්ලෝඩියස් අධිරාජ්‍යයාගේ කාලය වන විට පිහිටුවන ලදී.[5] එය කිටෝස් යුද්ධයේදී දැඩි ලෙස විනාශයට පත් වූ අතර[6] ග්‍රීකයින් සහ යුදෙව්වන් පාහේ ජනාකීර්ණ විය.[7] ට්‍රේජන් විසින් හමුදා ජනපදවලින් ජනාකීර්ණ වුවද[6] එතැන් සිට එහි පරිහානිය ආරම්භ විය.[5] ලිබියාව නයිසීන් ක්‍රිස්තියානි ආගමට හැරවීමට කලින් සිටි අතර එය පළමුවන වික්ටර් පාප්තුමාගේ නිවහන විය. කෙසේ වෙතත්, ලිබියාව මුල් ක්‍රිස්තු ධර්මයේ නයිසීන් නොවන ප්‍රභේද රාශියකට නිවහනක් විය, එනම් ඒරියන්වාදය සහ ඩොනාටිසම් වැනි ය.

ඉස්ලාමීය ලිබියාව සංස්කරණය

අව්ජිලා හි ආටික් මුස්ලිම් පල්ලිය සහරා හි පැරණිතම මුස්ලිම් පල්ලියයි.

අම්ර් ඉබ්න් අල්-ආස් ගේ අණ යටතේ, රෂිඩුන් හමුදාව සයිරේනයිකා යටත් කර ගන්නා ලදී.[8] 647 දී අබ්දුල්ලා ඉබ්න් සාද්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් හමුදාවක් බයිසැන්තියානුවන්ගෙන් ටි‍්‍රපොලි නගරය නිශ්චිතවම අත්පත් කර ගන්නා ලදී.[8] 663 දී උක්බා ඉබ්න් නාෆි විසින් ෆෙසාන් අල්ලා ගන්නා ලදී. අරාබි දේශපාලන පාලනයට විරුද්ධ වූ කෙසේ වෙතත්, කඳුකරයේ බර්බර් ගෝත්‍රිකයෝ ඉස්ලාමය පිළිගත්හ.[9]

750 දී අබ්බාසිඩ්වරුන් උමයියාද්වරුන් පෙරලා දමා ලිබියාව බැග්ඩෑඩ් පාලනයට නතු වන තෙක් ඊළඟ දශක කිහිපය තුළ ලිබියාව දමස්කස්හි උමය්යාද් කලීෆාගේ විෂය පථය යටතේ පැවතුනි. 800 දී කාලිෆ් හරුන් අල්-රෂීඩ් ඊබ්‍රහිම් ඉබ්න් අල්-අග්ලාබ් ඔහුගේ ඉෆ්‍රිකියා ආණ්ඩුකාරවරයා ලෙස පත් කළ විට, ලිබියාව අග්ලබිඩ් රාජවංශය යටතේ සැලකිය යුතු දේශීය ස්වයං පාලනයක් භුක්ති වින්දා. 10 වන ශතවර්ෂය වන විට, ෂියා ෆාතිමිඩ්වරු බටහිර ලිබියාව පාලනය කළ අතර, 972 දී මුළු කලාපයම පාලනය කළ අතර, බොලොගීන් ඉබ්න් සිරී ආණ්ඩුකාරයා ලෙස පත් කරන ලදී.[4]

ඉබන් සිරීගේ බර්බර් සිරිද් රාජවංශය අවසානයේ ෂියා ෆාතිමිඩ්වරුන්ගෙන් වෙන් වූ අතර බැග්ඩෑඩ්හි සුන්නි අබ්බාසිඩ්වරුන් නියම කලීෆ්වරුන් ලෙස පිළිගත්තේය. පළිගැනීමක් වශයෙන්, ෆාතිමිඩ්වරු ප්‍රධාන වශයෙන් අරාබි කයිසි ගෝත්‍ර දෙක වන බානු සුලෙයිම් සහ බනු හිලාල් වෙතින් උතුරු අප්‍රිකාවට දහස් ගණනක් සංක්‍රමණය කළහ. මෙම ක්‍රියාව ලිබියානු ගම්බද ප්‍රදේශයේ රෙදිපිළි දැඩි ලෙස වෙනස් කළ අතර කලාපයේ සංස්කෘතික හා භාෂාමය අරාබිකරණය තහවුරු කළේය.[4]

ට්‍රිපොලිටේනියාවේ සිරිඩ් පාලනය කෙටිකාලීන වූවත්, ඒ වන විටත් 1001 දී බානු කස්රුන්හි බර්බර්වරු බිඳී ගියහ. ට්‍රිපොලිටේනියාව 1146 දක්වා සිසිලියේ නෝමන්වරුන් විසින් කලාපය අභිබවා යන තෙක් ඔවුන්ගේ පාලනය යටතේ පැවතුනි.[10] ඊළඟ වසර 50 තුළ, ට්‍රිපොලිටේනියාව බානු ඝානියාවේ අයුබිඩ්වරුන්, අල්මොහාද් පාලකයන් සහ කැරලිකරුවන් අතර බොහෝ සටන්වල දර්ශනය විය. පසුව, අල්මොහාද්වරුන්ගේ ජෙනරාල්වරයෙකු වන මුහම්මද් ඉබ්න් අබු හෆ්ස්, අල්මොහාද්වරුන්ගෙන් ස්වාධීනව ටියුනීසියානු හෆ්සිඩ් රාජවංශයක්[10] පසුව පිහිටුවීමට පෙර 1207 සිට 1221 දක්වා ලිබියාව පාලනය කළේය. හෆ්සිඩ්වරු වසර 300 කට ආසන්න කාලයක් ට්‍රිපොලිටේනියාව පාලනය කළහ. 16 වන සියවස වන විට හෆ්සිඩ්වරු ස්පාඤ්ඤය සහ ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යය අතර බල අරගලයට වැඩි වැඩියෙන් හසු විය.

අබ්බාසිඩ්වරුන්ගේ පාලනය දුර්වල කිරීමෙන් පසුව, 1517 ඔටෝමාන් ආක්‍රමණයට පෙර සයිරෙනයිකා ඊජිප්තුව පදනම් කරගත් තුලුනිඩ්, ඉක්ෂිඩිඩ්, අයුබිඩ් සහ මාම්ලුක්ස් වැනි රාජ්‍යයන් යටතේ පැවතුනි. අවසානයේ ෆෙසාන් කනෙම් පාලනයෙන් පසු අවුලඩ් මුහම්මද් රාජවංශය යටතේ නිදහස ලබා ගත්තේය. ඔටෝමන්වරු අවසානයේ 1556 සහ 1577 අතර ෆෙසාන් යටත් කර ගත්හ.

ඔටෝමන් ට්‍රිපොලිටේනියාව සංස්කරණය

1551 දී ට්‍රිපොලි වටලෑමෙන් ඔටෝමන්වරුන්ට ශාන්ත ජෝන් නයිට්වරුන්ගෙන් නගරය අල්ලා ගැනීමට හැකි විය.

1510 දී ස්පාඤ්ඤයේ හැබ්ස්බර්ග් විසින් ට්‍රිපොලි නගරය සාර්ථක ලෙස ආක්‍රමණය කිරීමෙන් අනතුරුව,[10] එය ශාන්ත ජෝන් නයිට්වරුන්ට භාර දීමෙන් පසුව, ඔටෝමාන් අද්මිරාල් සිනන් පාෂා 1551 දී ලිබියාව පාලනය කර ගත්තේය.[10] ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ටර්ගුට් රීස් ට්‍රිපොලියේ බෙය ලෙසත් පසුව ට්‍රිපොලිහි පාෂා ලෙසත් නම් කරන ලදී. 1556 දී. 1565 වන විට, ට්‍රිපොලි හි රීජන්ට් ලෙස පරිපාලන අධිකාරිය කොන්ස්තන්තිනෝපල්/ඉස්තාන්බුල්හි සුල්තාන් විසින් සෘජුවම පත් කරන ලද පාෂා වෙත පැවරිණි. 1580 ගණන් වලදී, ෆෙසාන්හි පාලකයින් සුල්තාන්වරයාට පක්ෂපාතීත්වය ලබා දුන් අතර, ඔටෝමාන් අධිකාරිය සයිරෙනයිකා හි නොතිබුණද, ට්‍රිපොලි හි රජයේ නියෝජිතයා ලෙස ක්‍රියා කිරීම සඳහා මීළඟ සියවසේ අගභාගයේදී බෙංගාසි හි ස්ථානගත කරන ලදී.[5] යුරෝපීය වහලුන් සහ සුඩානයෙන් ප්‍රවාහනය කරන ලද වහල් කළු ජාතිකයින් විශාල සංඛ්‍යාවක් ට්‍රිපොලි හි එදිනෙදා ජීවිතයේ අංගයක් විය. 1551 දී, ටර්ගුට් රයිස් විසින් මෝල්ටා දූපතේ ගෝසෝ හි මුළු ජනගහනයම පාහේ වහල්භාවයට ගෙන, 5,000 ක් පමණ ජනතාව ලිබියාවට යවා ඇත.[11][12] කාලයාගේ ඇවෑමෙන්, පාෂාගේ ජැනිසරීස් බලකාය සමඟ සැබෑ බලය රැඳී සිටියේය.[10] 1611 දී පාෂාට එරෙහිව ඩේස් කුමන්ත්‍රණයක් දියත් කළ අතර ඩේ සුලෙයිමාන් සෆාර් රජයේ ප්‍රධානියා ලෙස පත් කරන ලදී. ඊළඟ වසර සියය පුරාවට, ඩීස් මාලාවක් ට්‍රිපොලිටේනියාව ඵලදායී ලෙස පාලනය කළේය. වැදගත්ම ඩේවරුන් දෙදෙනා වූයේ මෙහ්මඩ් සකිස්ලි (1631-49) සහ ඔස්මාන් සකිස්ලි (1649-72) යන දෙදෙනාම මෙම කලාපය ඵලදායී ලෙස පාලනය කළ පාෂා ය.[13] දෙවැන්න සිරෙනයිකා ද යටත් කර ගත්තේය.[13]

1801 පළමු ම්ලේච්ඡ යුද්ධයේදී මධ්‍යධරණී බලඝණයේ යූඑස්එස් එන්ටර්ප්‍රයිස් ට්‍රිපොලිටන් කෝර්සෙයාර් අල්ලා ගැනීම

ඔටෝමාන් ආන්ඩුවෙන් මග පෙන්වීමක් නොමැතිකම, ටි‍්‍රපොලි හමුදා අරාජික කාලපරිච්ඡේදයක් බවට පත් විය, එම කාලය තුළ කුමන්ත්‍රණයෙන් පසු කුමන්ත්‍රණයක් සිදු වූ අතර වසරකට වඩා වැඩි කාලයක් කාර්යාලයේ රැඳී සිටියේ කිහිප දෙනෙකු පමණි. එවැනි එක් කුමන්ත්‍රණයකට නායකත්වය දුන්නේ තුර්කි නිලධාරි අහමඩ් කරමන්ලි විසිනි.[13] කරමන්ලිස් 1711 සිට 1835 දක්වා ප්‍රධාන වශයෙන් ට්‍රිපොලිටේනියාවේ පාලනය කළ අතර 18 වන සියවසේ මැද භාගය වන විට සයිරනයිකා සහ ෆෙසාන් හි ද බලපෑම් ඇති විය. අහමඩ්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයින් ඔහුට වඩා අඩු හැකියාවක් ඇති බව ඔප්පු විය, කෙසේ වෙතත්, කලාපයේ සියුම් බල තුලනය කරමන්ලිට ඉඩ දුන්නේය. 1793-95 ට්‍රිපොලිටේනියානු සිවිල් යුද්ධය එම වසරවල සිදු විය. 1793 දී තුර්කි නිලධාරි අලි පාෂා හැමට් කරමන්ලි බලයෙන් පහ කර ට්‍රිපොලිටේනියාව කෙටි කලකට ඔටෝමාන් පාලනයට ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කළේය. හැමට් ගේ සහෝදරයා වූ යූසුෆ් (1795–1832) ට්‍රිපොලිටේනියාවේ ස්වාධීනත්වය නැවත ස්ථාපිත කළේය.

කොමදෝරු එඩ්වඩ් ප්‍රෙබල් යටතේ එක්සත් ජනපද නාවික හමුදාවේ ගවේෂණ චාරිකාවක් ට්‍රිපොලි හි තුවක්කු බෝට්ටු සහ බලකොටු සම්බන්ධ කරමින්, 1804

19 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී එක්සත් ජනපදය සහ ට්‍රිපොලිටේනියාව අතර යුද්ධයක් ඇති වූ අතර, පළමු ම්ලේච්ඡ යුද්ධය සහ දෙවන ම්ලේච්ඡ යුද්ධය ලෙස හැඳින්වෙන සටන් මාලාවක් ඇති විය. 1819 වන විට, නැපෝලියන් යුද්ධවල විවිධ ගිවිසුම් නිසා මුහුදු කොල්ලකෑම් සම්පූර්ණයෙන්ම පාහේ අත්හැරීමට බාබරි රාජ්‍යයන්ට බල කෙරුණු අතර ට්‍රිපොලිටේනියාවේ ආර්ථිකය බිඳ වැටෙන්නට විය. යූසුෆ් දුර්වල වූ විට, ඔහුගේ පුතුන් තිදෙනා වටා කණ්ඩායම් ඇති විය. ඉක්මනින්ම සිවිල් යුද්ධයක් ඇති විය.[14]

ඔටෝමාන් සුල්තාන් II වන මහමුද් විසින් කරමන්ලි රාජවංශයේ සහ ස්වාධීන ට්‍රිපොලිටේනියාවේ අවසානය සනිටුහන් කරමින් පිළිවෙල යථා තත්ත්වයට පත් කිරීම සඳහා පෙනෙන ලෙස භට පිරිස් යවන ලදී.[14] පිළිවෙළ පහසුවෙන් යථා තත්ත්වයට පත් නොවූ අතර, අබ්ද්-එල්-ගෙලිල් සහ ගුමා බෙන් කලීෆා යටතේ ලිබියානු කැරැල්ල 1858 දී දෙවැන්නා මිය යන තෙක්ම පැවතුනි.[14] සෘජු ඔටෝමාන් පාලනයේ දෙවන කාල පරිච්යඡේදය පරිපාලනමය වෙනස්කම් සහ ලිබියාවේ පළාත් තුනෙහි පාලනයේ වැඩි පිළිවෙලක් දක්නට ලැබුණි. ඔටෝමාන් පාලනය අවසානයේ 1850 සහ 1875 අතර සහරාන් වාණිජ්‍යයෙන් ආදායමක් උපයා ගැනීම සඳහා ෆෙසාන් වෙත නැවත තහවුරු විය.

ඉතාලි යටත් විජිතකරණය සහ මිත්‍ර වාඩිලෑම සංස්කරණය

ඕමාර් මුක්තාර් ඉතාලි යටත් විජිතකරණයට එරෙහිව සයිරෙනයිකා හි ලිබියානු ප්‍රතිරෝධයේ ප්‍රමුඛ නායකයෙකි.

ඉතාලි-තුර්කි යුද්ධයෙන් පසු (1911-1912), ඉතාලිය එකවරම කලාප තුන යටත් විජිත බවට පත් කළේය.[15] 1912 සිට 1927 දක්වා ලිබියාවේ භූමි ප්‍රදේශය ඉතාලි උතුරු අප්‍රිකාව ලෙස හැඳින්වේ. 1927 සිට 1934 දක්වා, ඉතාලි ආණ්ඩුකාරවරුන් විසින් පාලනය කරන ලද ඉතාලි සයිරෙනයිකා සහ ඉතාලි ට්‍රිපොලිටේනියා යන ජනපද දෙකකට භූමි ප්‍රදේශය බෙදී ගියේය. ඉතාලියානුවන් 150,000 ක් පමණ ලිබියාවේ පදිංචි වූ අතර එය මුළු ජනගහනයෙන් 20% ක් පමණ වේ.[16]

ඔමාර් මුක්තාර් ඉතාලි යටත් විජිතකරණයට එරෙහිව ප්‍රතිරෝධී නායකයෙකු ලෙස ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අතර 1931 සැප්තැම්බර් 16 වන දින ඔහු අල්ලාගෙන මරාදැමීම නොතකා ජාතික වීරයෙකු බවට පත්විය.[17] ඔහුගේ දේශප්‍රේමය සිහිපත් කිරීම සහ පිළිගැනීම සඳහා ඔහුගේ මුහුණ දැනට ලිබියානු ඩිනාර් දහයේ නෝට්ටුවේ මුද්‍රණය කර ඇත. තවත් ප්‍රමුඛ පෙළේ ප්‍රතිරෝධක නායකයෙකු වන ඉඩ්රිස් අල්-මහඩි අස්-සෙනුසි (පසුව I වන ඉඩ්රිස් රජු), සයිරෙනයිකා හි එමීර්, දෙවන ලෝක යුද්ධය ආරම්භ වන තුරුම ලිබියානු ප්‍රතිරෝධයට නායකත්වය දුන්නේය.

ඉතාලියානුවන් විසින් ඊනියා "ලිබියාව සාමකාමී කිරීම" හේතුවෙන් සයිරනයිකාහි ආදිවාසී ජනයා සමූහ වශයෙන් මිය ගිය අතර, 225,000ක් වූ සයිරෙනයිකා හි ජනගහනයෙන් හතරෙන් එකක් පමණ මිය ගියහ.[18] ඉලන් පප්පේ ඇස්තමේන්තු කරන්නේ 1928 සහ 1932 අතර ඉතාලි හමුදාව "බෙඩොයින් ජනගහනයෙන් අඩක් (සෘජුව හෝ ලිබියාවේ ඉතාලි ගාල් කඳවුරුවල රෝග සහ සාගින්නෙන්) මරා දැමු බවයි."[19]

1911 දී ලිබියාවේ ඉතාලි ආක්‍රමණය නිරූපනය කරන ඉතාලි ප්‍රචාරක තැපැල්පත.

1934 දී, ඉතාලිය සයිරෙනයිකා, ට්‍රිපොලිටේනියා සහ ෆෙසාන් ඒකාබද්ධ කර "ලිබියාව" (ඊජිප්තුව හැර උතුරු අප්‍රිකාව පුරා පුරාණ ග්‍රීකයන් විසින් භාවිතා කරන ලදී) යන නම ට්‍රිපොලි එහි අගනුවර ලෙස ඒකාබද්ධ යටත් විජිතය සඳහා භාවිතා කරන ලදී.[20] ඉතාලියානුවන් යටිතල පහසුකම් වැඩිදියුණු කිරීම් සහ පොදු වැඩ අවධාරණය කළහ. විශේෂයෙන්ම, ඔවුන් 1934 සිට 1940 දක්වා ලිබියානු දුම්රිය හා මාර්ග ජාලයන් විශාල වශයෙන් පුළුල් කළ අතර, නව මාර්ග සහ දුම්රිය මාර්ග කිලෝමීටර් සිය ගණනක් ගොඩනඟා නව කර්මාන්ත සහ නව කෘෂිකාර්මික ගම්මාන දුසිම් ගනනක් පිහිටුවීම දිරිමත් කළහ.

1940 ජුනි මාසයේදී ඉතාලිය දෙවන ලෝක යුද්ධයට අවතීර්ණ විය. 1943 දී ඉතාලියට සහ එහි ජර්මානු සගයාට පරාජයෙන් අවසන් වූ දැඩි සටනකින් යුත් උතුරු අප්‍රිකානු ව්‍යාපාරයේ පසුබිම ලිබියාව බවට පත් විය.

1943 සිට 1951 දක්වා ලිබියාව මිත්‍ර පාක්ෂික ආක්‍රමණයට යටත් විය. බ්‍රිතාන්‍ය මිලිටරිය විසින් ඉතාලි ලිබියානු හිටපු පළාත් දෙක වන ට්‍රිපොලිටානා සහ සයිරෙනාකා පරිපාලනය කළ අතර ප්‍රංශ ෆෙසාන් පළාත පරිපාලනය කළේය. 1944 දී, ඉඩ්රිස් කයිරෝවේ පිටුවහලේ සිට ආපසු පැමිණි නමුත් 1947 දී විදේශ පාලනයේ සමහර අංග ඉවත් කරන තෙක් සයිරෙනයිකා හි ස්ථිර පදිංචිය නැවත ආරම්භ කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. මිත්‍ර පාක්ෂිකයින් සමඟ 1947 සාම ගිවිසුමේ නියමයන් යටතේ, ඉතාලිය ලිබියාවට ඇති සියලුම හිමිකම් අත්හැරියේය.[21]

ගඩාෆි යටතේ නිදහස, රාජධානිය සහ ලිබියාව සංස්කරණය

1951 දී ලිබියාවේ පළමු රාජ්‍ය නායකයා බවට පත් වූයේ සෙනුස්සි වංශයේ I වන ඉඩ්රිස් රජු ය.

1951 දෙසැම්බර් 24 වන දින ලිබියාව ලිබියාවේ එකම රාජාණ්ඩුව වන ඉඩ්රිස් රජු යටතේ ව්‍යවස්ථාපිත සහ පරම්පරාගත රාජාණ්ඩුවක් වන ලිබියාවේ එක්සත් රාජධානිය ලෙස ලිබියාව සිය නිදහස ප්‍රකාශ කළේය.[22] 1959 දී සැලකිය යුතු තෙල් සංචිත සොයා ගැනීම සහ ඛනිජ තෙල් අලෙවියෙන් ලැබෙන ආදායම, ලෝකයේ දුප්පත්ම රාජ්‍යයක් අතිශයින් ධනවත් රාජ්‍යයක් පිහිටුවීමට සමත් විය. තෙල් ලිබියානු ආන්ඩුවේ මූල්‍ය තත්වය විශාල ලෙස වැඩිදියුණු කළද, ඉඩ්‍රිස් රජුගේ අතේ ජාතියේ ධනය සංකේන්ද්‍රණය වීම නිසා සමහර කන්ඩායම් අතර අමනාපය ගොඩ නැගෙන්නට පටන් ගත්තේය.[23]

ගඩාෆි (වමේ) 1969 දී ඊජිප්තු ජනාධිපති නසාර් සමඟ[24]

1969 සැප්තැම්බර් 1 දින, මුවම්මර් ගඩාෆිගේ නායකත්වයෙන් යුත් කැරලිකාර හමුදා නිලධාරීන් කණ්ඩායමක් ඉඩ්රිස් රජුට එරෙහිව කුමන්ත්‍රණයක් දියත් කළ අතර, එය අල් ෆතේ විප්ලවය ලෙස ප්‍රකට විය.[25] රජයේ ප්‍රකාශවල සහ ලිබියානු නිල මාධ්‍යවල ගඩාෆි "සහෝදර නායකයා සහ විප්ලවයේ මාර්ගෝපදේශකයා" ලෙස හඳුන්වයි.[26] ඉතාලි බලපෑම අඩු කිරීමට පියවර ගනිමින්, 1970 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී ඉතාලි සතු සියලු වත්කම් අත්පත් කර ගන්නා ලද අතර ලිබියානු යුදෙව්වන්ගේ කුඩා ප්‍රජාව සමඟ 12,000-ශක්තිමත් ඉතාලි ප්‍රජාව ලිබියාවෙන් නෙරපා හරින ලදී. එම දිනය "පළිගැනීමේ දිනය" ලෙසින් හඳුන්වනු ලබන ජාතික නිවාඩු දිනයක් බවට පත් විය.[27] ලිබියාවේ සමෘද්ධිය වැඩිවීම අභ්‍යන්තර දේශපාලන මර්ධනයත් සමඟ වැඩි වූ අතර 1973 නීතිය 75 යටතේ දේශපාලන විසම්මුතිය නීති විරෝධී කරන ලදී. ගඩාෆිගේ විප්ලවවාදී කමිටු හරහා ජනගහනය පිළිබඳ පුලුල් සෝදිසි කිරීම් සිදු කරන ලදී.[28][29][30]

ප්‍රතිසංස්කරණ දිරිමත් කිරීම සඳහා විප්ලවීය කාන්තා ව්‍යුහය පිහිටුවමින් පසුගිය පාලනය විසින් කාන්තාවන්ට පනවා තිබූ දැඩි සමාජ සීමාවන්ට එරෙහිව සටන් කිරීමට ගඩාෆිට අවශ්‍ය විය. 1970 දී ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය තහවුරු කරමින් සහ වැටුප් සමානාත්මතාවය අවධාරනය කරමින් නීතියක් හඳුන්වා දෙන ලදී. 1971 දී ගඩාෆි ලිබියානු පොදු කාන්තා සම්මේලනයක් නිර්මාණය කිරීමට අනුග්‍රහය දැක්වීය. 1972 දී, වයස අවුරුදු දහසයට අඩු ඕනෑම ගැහැණු ළමයෙකු විවාහ කර ගැනීම සාපරාධී ලෙස සලකන නීතියක් සම්මත කරන ලද අතර විවාහයක් සඳහා ස්ත්‍රියකගේ කැමැත්ත අත්‍යවශ්‍ය පූර්ව අවශ්‍යතාවයක් බවට සහතික විය.[31]

1975 ඔක්තොම්බර් 25 දින, හමුදා නිලධාරීන් 20ක් පමණ විසින් කුමන්ත්‍රණ ප්‍රයත්නයක් දියත් කරන ලදී, බොහෝ දුරට මිසරටා නගරයෙනි.[32] මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස කුමන්ත්‍රණකරුවන් අත්අඩංගුවට ගැනීම සහ ක්‍රියාත්මක කිරීම සිදු විය.[33] 1977 මාර්තු 2 වන දින ලිබියාව නිල වශයෙන් "සමාජවාදී ජනතා ලිබියානු අරාබි ජමහිරියා" බවට පත් විය. ගඩාෆි නිල වශයෙන් පොදු මහජන කමිටු වෙත බලය ලබා දුන් අතර මෙතැන් සිට ඔහු සංකේතාත්මක චරිතයකට වඩා වැඩි දෙයක් නොවන බව කියා සිටියේය.[34] ඔහු විසින් පිහිටුවන ලද නව ජමහිරිය (අරාබි සඳහා "ජනරජය") පාලන ව්‍යුහය නිල වශයෙන් "සෘජු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය" ලෙස හඳුන්වනු ලැබීය.[35]

ගඩාෆි, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රජය සහ දේශපාලන දර්ශනය පිළිබඳ ඔහුගේ දැක්ම තුළ, 1975 දී The Green Book ප්‍රකාශයට පත් කළේය. ඔහුගේ කෙටි පොතෙහි බෙඩොයින් ආධිපත්‍යයේ ඉරි සහිත මනෝරාජික සමාජවාදයේ සහ අරාබි ජාතිකවාදයේ නියෝජිත මිශ්‍රණයක් සටහන් විය.

1977 පෙබරවාරියේදී, ලිබියාව චැඩ් හි ගෞකවුනි ඕඩෙයි සහ මහජන සන්නද්ධ හමුදාවන්ට හමුදා සැපයුම් ලබා දීමට පටන් ගත්තේය. උතුරු චැඩ් හි කැරලිකාර හමුදාවන්ට ලිබියාවේ සහාය ආක්‍රමණයක් දක්වා වර්ධනය වීමත් සමඟ චැඩියානු-ලිබියානු යුද්ධය ඉතා උනන්දුවෙන් ආරම්භ විය. එම වසරේම පසුව, ලිබියාව සහ ඊජිප්තුව දින හතරක දේශසීමා යුද්ධයක් ඇති කළ අතර එය ඊජිප්තු-ලිබියානු යුද්ධය ලෙස හැඳින්වේ. ඇල්ජීරියානු ජනාධිපති හවුරි බූමීඩියන් ගේ මැදිහත්වීම යටතේ සටන් විරාමයකට ජාතීන් දෙකම එකඟ විය.[36] ටැන්සානියාවට එරෙහි යුද්ධයේදී ඉඩි අමීන්ගේ උගන්ඩාවට රට දුන් සහයෝගයෙන් ලිබියානුවන් සිය ගණනකට ජීවිත අහිමි විය. ගඩාෆි න්‍යෂ්ටික විරෝධී ව්‍යාපාරවල සිට ඕස්ට්‍රේලියානු වෘත්තීය සමිති දක්වා වෙනත් විවිධ කණ්ඩායම්වලට මුදල් සැපයීය.[37]

1977 නොවැම්බර් 19 වන දින ලිබියාව සිය සරල කොළ පැහැති ජාතික ධජය අනුමත කරන ලදී. ලිබියාව එහි වත්මන් ධජය පිළිගන්නා තුරු 2011 වන තෙක් ලෝකයේ එකම සරල වර්ණ ධජය රට සතු විය.[තහවුරු කර නොමැත]

1977 සිට, රටේ ඒක පුද්ගල ආදායම ඇ.ඩො. 11,000ට වඩා වැඩි වූ අතර එය අප්‍රිකාවේ පස්වන ඉහළම අගය වන අතර,[38] මානව සංවර්ධන දර්ශකය අප්‍රිකාවේ ඉහළම සහ සෞදි අරාබියට වඩා විශාල විය.[39] මෙය සාක්ෂාත් කරගනු ලැබුවේ කිසිදු විදේශ ණයක් නොගෙන ලිබියාව ණය රහිතව තබා ගැනීමෙනි.[40] රටේ විශාල ප්‍රදේශ හරහා මිරිදිය සඳහා නොමිලේ ප්‍රවේශ වීමට ඉඩ සැලසීම සඳහා මහා මිනිසා විසින් සාදන ලද ගංගාව ද ඉදිකරන ලදී.[39] මීට අමතරව, විශ්වවිද්‍යාල ශිෂ්‍යත්ව සහ රැකියා වැඩසටහන් සඳහා මුල්‍ය ආධාර සපයන ලදී.[41]

1970 ගණන්වල ඉහළ ගිය ලිබියාවේ තෙල් ආදායමෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් ආයුධ මිලදී ගැනීම් සඳහා සහ ලොව පුරා පැරාමිලිටරි සහ ත්‍රස්තවාදී කණ්ඩායම් දුසිම් ගනනකට අනුග්‍රහය දැක්වීම සඳහා වියදම් කරන ලදී.[42][43][44] 1986 දී ගඩාෆි ඝාතනය කිරීමට අදහස් කළ ඇමරිකානු ගුවන් ප්‍රහාරයක් අසාර්ථක විය. 1988 දී ලොකර්බි හි වාණිජ ගුවන් යානයකට බෝම්බ හෙලීමෙන් පුද්ගලයන් 270 දෙනෙකු මිය ගිය පසු ලිබියාව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් සම්බාධකවලට යටත් කරන ලදී. 2003 දී ගඩාෆි නිවේදනය කළේ ඔහුගේ පාලන තන්ත්‍රයේ සමූල ඝාතක අවි සියල්ල විසුරුවා හැර ඇති බවත්, ලිබියාව න්‍යෂ්ටික බලය කරා සංක්‍රමණය වන බවත් ය.

පළමු ලිබියානු සිවිල් යුද්ධය සංස්කරණය

ටියුනීසියාවේ සහ ඊජිප්තුවේ පාලකයන් පෙරලා දැමූ අරාබි වසන්ත ව්‍යාපාරයේ දී පළමු සිවිල් යුද්ධය ඇති විය. ලිබියාව ප්‍රථම වරට ගඩාෆිගේ පාලනයට එරෙහිව 2011 පෙබරවාරි 15 වන දින විරෝධතා අත්විඳි අතර, පෙබරවාරි 17 වන දින පූර්ණ පරිමාණ කැරැල්ලක් ආරම්භ විය.[45] මුවම්මර් ගඩාෆිගේ නායකත්වයෙන් යුත් ලිබියාවේ අත්තනෝමතික තන්ත්‍රය ඊජිප්තුවේ සහ ටියුනීසියාවේ පාලන තන්ත්‍රයන්ට සාපේක්ෂව බොහෝ ප්‍රතිරෝධයක් දක්වා ඇත. ඊජිප්තුවේ සහ ටියුනීසියාවේ පාලන තන්ත්‍රයන් පෙරලා දැමීම සාපේක්ෂව ඉක්මන් ක්‍රියාවලියක් වූ අතර, ගඩාෆිගේ ව්‍යාපාරය ලිබියාවේ නැගිටීම සම්බන්ධයෙන් සැලකිය යුතු කඩඉම් ඇති කළේය.[46] තරඟකාරී දේශපාලන අධිකාරියක පළමු නිවේදනය අන්තර්ජාලයේ පළ වූ අතර අන්තර්වාර සංක්‍රාන්ති ජාතික සභාව විකල්ප රජයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළේය. ගඩාෆිගේ ජ්‍යෙෂ්ඨ උපදේශකයෙකු ට්විටර් පණිවිඩයක් නිකුත් කරමින් ප්‍රතිචාර දැක්වූ අතර, ඔහු ඉල්ලා අස්වී, පලා ගොස්, ගඩාෆිට පලා යන ලෙස උපදෙස් දුන්නේය.[47] පෙබරවාරි 20 වන විට නොසන්සුන්තාව ට්‍රිපොලි දක්වා පැතිර ගියේය. 2011 පෙබරවාරි 27 වන දින, කැරලිකරුවන්ගේ පාලනය යටතේ පවතින ලිබියාවේ ප්‍රදේශ පරිපාලනය කිරීම සඳහා ජාතික සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලය පිහිටුවන ලදී. 2011 මාර්තු 10 දින, එක්සත් ජනපදය සහ තවත් බොහෝ ජාතීන් මහමුද් ජිබ්‍රිල්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කවුන්සිලය වැඩබලන අගමැති ලෙසත් ලිබියානු ජනතාවගේ නීත්‍යානුකූල නියෝජිතයා ලෙසත් පිළිගෙන ගඩාෆිගේ පාලන තන්ත්‍රය පිළිගැනීම ඉවත් කර ගත්හ.[48][49]

බටහිර ලිබියාවේ කැරලිකරුවන්ගේ තල්ලුවට යුදමය වශයෙන් ප්‍රතිචාර දැක්වීමට ගඩාෆි හිතවාදී හමුදා සමත් වූ අතර කැරැල්ලේ තථ්‍ය මධ්‍යස්ථානය වන බෙන්ගාසි දෙසට වෙරළ දිගේ ප්‍රතිප්‍රහාරයක් දියත් කළහ.[50] ට්‍රිපොලි නගරයේ සිට කිලෝමීටර් 48 (සැතපුම් 30) දුරින් පිහිටි සාවිය නගරය, ගුවන් හමුදා ගුවන් යානා සහ යුද ටැංකි මගින් බෝම්බ හෙලන ලද අතර, ජමහිරියා හමුදා විසින් අල්ලා ගන්නා ලද අතර, "ගැටුම තුළ තවමත් නොදුටු ම්ලේච්ඡත්වය ක්‍රියාත්මක කරමිනි."[51]

ලිබියාව හරහා පියාසර තහනම් කලාපය මෙන්ම 2011 හමුදා මැදිහත්වීමට සම්බන්ධ වූ කඳවුරු සහ යුද නැව්

එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම් බෑන් කී මූන්[52] සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් කවුන්සිලය ඇතුළු එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධාන, ජාත්‍යන්තර නීතිය උල්ලංඝනය කිරීමක් ලෙස හෙළා දුටු අතර, පසුකාලීන ආයතනය පෙර නොවූ විරූ ක්‍රියාවකින් ලිබියාව මුළුමනින්ම නෙරපා හරින ලදී.[53][54]

2011 මාර්තු 17 දින එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක මණ්ඩලය 1973 යෝජනාව සම්මත කරන ලදී,[55] 10-0 ඡන්දයකින් සහ රුසියාව, චීනය, ඉන්දියාව, බ්‍රසීලය සහ ජර්මනිය ඇතුළු පහක් ඡන්දය දීමෙන් වැළකී සිටියේය. මෙම යෝජනාව මගින් ගුවන් ගමන් තහනම් කලාපයක් පිහිටුවීම සහ ලිබියාව තුළ සිවිල් වැසියන් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා "අවශ්‍ය සියලු ක්‍රම" භාවිතා කිරීම අනුමත කරන ලදී.[56] මාර්තු 19 වන දින, ප්‍රංශ හමුදා ජෙට් යානා සතුරු ඉලක්ක වෙත ප්‍රහාර ප්‍රකාශ කරමින් ඔත්තු බැලීමේ මෙහෙයුමක් සඳහා ලිබියානු ගුවන් සීමාවට ඇතුළු වූ විට ලිබියානු ගුවන් ආරක්‍ෂාව විනාශ කිරීමෙන් නේටෝ සහචරයින්ගේ පළමු පියාසැරි කලාපය සුරක්ෂිත කිරීම ආරම්භ විය.[57]

ඉන් පසු සති කිහිපය තුළ ලිබියාවට එරෙහි නේටෝ මෙහෙයුම්වල පෙරමුණේ සිටියේ එක්සත් ජනපද ඇමරිකානු හමුදා ය. යුධ නැව් සහ ගුවන් යානා වල 8,000 කට වැඩි එක්සත් ජනපද භටයින් ප්‍රදේශයේ යොදවා ඇත. ප්‍රහාර 14,202 ක් අවම වශයෙන් ඉලක්ක 3,000කට පහර දී ඇති අතර ඉන් 716ක් ට්‍රිපොලි හි සහ 492 බ්‍රෙගාහි දී එල්ල කරන ලදී.[58] එක්සත් ජනපද ගුවන් ප්‍රහාරයට B-2 ස්ටෙල්ත් බෝම්බ හෙලන ගුවන් යානා ඇතුළත් විය, සෑම බෝම්බ ප්‍රහාරක යානයක්ම රාත්තල් 2000 බෝම්බ දහසයකින් සන්නද්ධව, මහාද්වීපික එක්සත් ජනපදයේ මිසූරි හි පිහිටි ඔවුන්ගේ කඳවුරට පියාසර කරමින් ආපසු පැමිණේ.[59] නේටෝ ගුවන් හමුදාව විසින් සපයන ලද සහාය විප්ලවයේ අවසාන සාර්ථකත්වයට දායක විය.[60]

2011 අගෝස්තු 22 වන විට, කැරලිකාර සටන්කාමීන් ට්‍රිපොලි වෙත ඇතුළු වී හරිත චතුරශ්‍රය අත්පත් කර ගත් අතර,[61] එය 2011 පෙබරවාරි 17 සිට මියගිය අයට ගෞරවයක් ලෙස ඔවුන් දිවි පිදූ චතුරශ්‍රය ලෙස නම් කරන ලදී. 2011 ඔක්තෝබර් 20 දින, නැගිටීමේ අවසාන දරුණු සටන අවසන් විය. සර්ටේ නගරයේ. සර්ටේ සටන යනු 2011 ඔක්තෝම්බර් 20 වන දින නේටෝ පිටුබලය ලත් හමුදා විසින් ගඩාෆි අල්ලාගෙන මරා දැමූ පළමු ලිබියානු සිවිල් යුද්ධයේ අවසාන තීරණාත්මක සටන මෙන්ම අවසාන සටනයි. සර්ටේ යනු ගඩාෆිගේ අවසාන පක්ෂපාතී බලකොටුව සහ ඔහුගේ උපන් ස්ථානයයි. සර්ටේ වැටීමෙන් දින තුනකට පසු 2011 ඔක්තෝබර් 23 දින පක්ෂපාතී බලවේගවල පරාජය සමරනු ලැබීය.

සිවිල් යුද්ධයේදී අවම වශයෙන් ලිබියානුවන් 30,000ක් මිය ගියහ.[62] මීට අමතරව, ජාතික සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලය 50,000 තුවාල ලබා ඇතැයි ගණන් බලා ඇත.[63]

අන්තර් යුද්ධ කාලය සහ දෙවන ලිබියානු සිවිල් යුද්ධය සංස්කරණය

2020 ජූනි 11 යාවත්කාලීන කරන ලද සිවිල් යුද්ධයේ පාලන ප්‍රදේශ: ටොබ්රුක් ප්‍රමුඛ රජය ජාතික ගිවිසුමේ රජය ඛනිජ තෙල් පහසුකම් ආරක්ෂකයා ටුවාරෙග් ගෝත්‍රිකයන් දේශීය බලවේග

පක්ෂපාතී බලවේගවල පරාජයෙන් පසුව, මධ්‍යම ආන්ඩුව දුර්වල වූ අතර රට කෙරෙහි එහි අධිකාරිය ඵලදායී ලෙස ක්‍රියාත්මක කිරීමට නොහැකි වූ අතර, ලිබියාව විවිධ ප්‍රදේශ, නගර සහ ගෝත්‍ර සමඟ අනුබද්ධ බොහෝ ප්‍රතිවාදී, සන්නද්ධ මිලීෂියා අතර පැවතුණි. ඉස්ලාමීය දේශපාලඥයින් සහ ඔවුන්ගේ විරුද්ධවාදීන් අතර ඇති වූ දේශපාලන අරගලයකදී තරඟකාරී සටන්කාමීන් එකිනෙකාට එරෙහිව තරඟ කළහ.[64] 2012 ජූලි 7 වන දින, ලිබියානුවන් හිටපු පාලනය අවසන් වීමෙන් පසු ඔවුන්ගේ පළමු පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය පවත්වන ලදී. අගෝස්තු 8 වෙනිදා, ජාතික සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලය විසින් සම්පුර්ණයෙන්ම තේරී පත් වූ මහා ජාතික කොංග්‍රසයට නිල වශයෙන් බලය පැවරූ අතර, ඉන් පසුව අන්තර්වාර රජයක් පිහිටුවීමට සහ නව ලිබියානු ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කිරීම සඳහා පොදු ජනමත විචාරණයකින් අනුමත කිරීමට කටයුතු කරන ලදී.[65]

2012 අගෝස්තු 25 දින, රොයිටර් පුවත් සේවය වාර්තා කළේ සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසු "වඩාත්ම නිර්ලජ්ජිත නිකායික ප්‍රහාරය" ලෙසින්, නම් නොකළ සංවිධානාත්මක ප්‍රහාරකයින් ලිබියානු අගනුවර ට්‍රිපොලි මධ්‍යයේ සොහොන් සහිත සුෆි මුස්ලිම් පල්ලියක් බුල්ඩෝසර් කර ඇත. එය දින දෙකකින් සූෆි අඩවියක් විනාශ කළ දෙවන අවස්ථාවයි.[66] නිරුවත් ගැසල් ප්‍රතිමාව ඉවත් කිරීම සහ බෙන්ගාසි අසල දෙවන ලෝක යුධ සමයේ බ්‍රිතාන්‍ය සොහොන් බිම් විනාශ කිරීම සහ කෙලෙසීම ඇතුළුව ඉස්ලාමීය සටන්කාමීන් විසින් විනාශකාරී ක්‍රියාවන් සහ උරුමයන් විනාශ කිරීම සිදු කරන ලදී.[67][68] ඓතිහාසික ස්ථාන ගණනාවක් විනාශ කිරීම, මංකොල්ලකෑම හෝ කොල්ලකෑම් සිදු කළ ඉස්ලාමීය සම්බන්ධ රැඩිකල් මිලීෂියා සහ මැර කල්ලි විසින් උරුම විනාශ කිරීමේ තවත් බොහෝ සිද්ධීන් වාර්තා විය.

2012 සැප්තැම්බර් 11 වන දින, ඉස්ලාමීය සටන්කාමීන් බෙන්ගාසි හි ඇමරිකානු රාජ්‍යතාන්ත්‍රික පරිශ්‍රයට ප්‍රහාරයක් එල්ල කළ අතර,[69] ලිබියාවේ එක්සත් ජනපද තානාපති ජේ. ක්‍රිස්ටෝපර් ස්ටීවන්ස් සහ තවත් තිදෙනෙකු ඝාතනය කරන ලදී. මෙම සිදුවීම එක්සත් ජනපදයේ සහ ලිබියාවේ කෝපයක් ඇති කළේය.[70] 2012 ඔක්තෝම්බර් 7 වෙනිදා, ලිබියාවේ අගමැති ලෙස තේරී පත් වූ මුස්තාෆා ඒ.ජී. අබුෂාගුර් දෙවන වරටත් නව කැබිනට් මණ්ඩලයක් සඳහා පාර්ලිමේන්තු අනුමැතිය දිනා ගැනීමට අසමත් වීමෙන් නෙරපා හරින ලදී.[71][72][73] 2012 ඔක්තොම්බර් 14 වෙනිදා, මහා ජාතික කොංග්‍රසය විසින් හිටපු GNC සාමාජිකයෙකු සහ මානව හිමිකම් නීතිවේදියෙකු වන අලි සෙයිඩන් අගමැති ලෙස පත් කරන ලදී.[74] සෙයිඩාන් දිවුරුම් දුන්නේ ඔහුගේ කැබිනට් මණ්ඩලය GNC විසින් අනුමත කිරීමෙන් පසුවය.[75][76] 2014 මාර්තු 11 දින, හොර තෙල් තොගයක් නැවැත්වීමට නොහැකි වීම නිසා GNC විසින් නෙරපා හැරීමෙන් පසු,[77] අගමැති සෙයිඩාන් ඉල්ලා අස් වූ අතර, ඔහු වෙනුවට අගමැති අබ්දුල්ලා අල්-තානි පත් විය.[78]

දෙවන සිවිල් යුද්ධය ආරම්භ වූයේ 2014 මැයි මාසයේදී ගෝත්‍රික මිලීෂියාවන් සහ ජිහාඩ් කණ්ඩායම් සමඟ ප්‍රතිවාදී පාර්ලිමේන්තු අතර ඇති වූ සටන් වලින් පසුව බල රික්තයෙන් ඉක්මනින් ප්‍රයෝජන ගත්හ. වඩාත්ම කැපී පෙනෙන ලෙස, රැඩිකල් ඉස්ලාමීය සටන්කරුවන් 2014 දී ඩර්නා සහ 2015 දී සර්ටේ ඉස්ලාමීය රාජ්‍යයේ නාමයෙන් අල්ලා ගත්හ. 2015 පෙබරවාරි මාසයේදී අසල්වැසි ඊජිප්තුව ටොබ්රුක් රජයට සහය දැක්වීම සඳහා IS ට එරෙහිව ගුවන් ප්‍රහාර දියත් කරන ලදී.[79][80][81]

ලිබියාව යුරෝපයට ළඟා වීමට උත්සාහ කරන මිනිසුන්ගේ ප්‍රධාන සංක්‍රාන්ති ස්ථානයක් ලෙස මතු වී තිබේ

2014 ජූනි මාසයේදී, මහා ජාතික කොංග්‍රසයෙන් භාර ගැනීමට අදහස් කරන නව ව්‍යවස්ථාදායක ආයතනයක් වන නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයට මැතිවරණ පැවැත්විණි. මැතිවරණ ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ අඩු ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම නිසා සමහර ප්‍රදේශවල ඡන්ද මධ්‍යස්ථාන වසා දමා ඇත.[82] නව නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය පිළිගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කරමින් GNC සඳහා අඛන්ඩ වරමක් ප්‍රකාශ කළ GNC හි ඉස්ලාමීය නීති සම්පාදකයින් විමතියට පත් කරමින්, ලෞකිකවාදීන් සහ ලිබරල්වාදීන් මැතිවණයේදී හොඳින් කටයුතු කළහ.[83] මහා ජාතික කොංග්‍රසයේ සන්නද්ධ ආධාරකරුවන් ට්‍රිපොලි අත්පත් කර ගත් අතර, අලුතින් තේරී පත් වූ පාර්ලිමේන්තුවට ටොබ්‍රුක් වෙත පලා යාමට බල කෙරුනි.[84][85]

2014 සිවිල් යුද්ධයේ ප්‍රධාන කන්ඩායමක් වන ලිබියානු ජාතික හමුදාවේ ප්‍රධානියා වන ෆීල්ඩ් මාෂල් කලීෆා හෆ්තාර්.

2015 ජනවාරි මාසයේදී ලිබියාවේ ප්‍රතිවාදී පක්ෂ අතර සාමකාමී එකඟතාවයක් ඇති කර ගැනීමේ අරමුණින් රැස්වීම් පැවැත්විණි. ඊනියා ජිනීවා-ගාඩමේස් සාකච්ඡා අභ්‍යන්තර ගැටුමට විසඳුමක් සෙවීම සඳහා GNC සහ Tobruk රජය එකම මේසයකට ගෙන ඒමට නියමිතව තිබුණි. කෙසේ වෙතත්, GNC ඇත්ත වශයෙන්ම කිසි විටෙක සහභාගී නොවූ අතර, අභ්‍යන්තර බෙදීම "Tobruk කඳවුර" පමණක් නොව, "Tripoli කඳවුර" ද බලපෑ බවට ලකුණකි. මේ අතර, ලිබියාව තුළ ත්‍රස්තවාදය ක්‍රමානුකූලව වැඩි වූ අතර එය අසල්වැසි රටවලට ද බලපායි. 2015 මාර්තු 18 වන දින ටියුනීසියාවේ බාර්ඩෝ කෞතුකාගාරයට එල්ල වූ ත්‍රස්ත ප්‍රහාරය ලිබියානු-පුහුණු සටන්කාමීන් දෙදෙනෙකු විසින් සිදු කරන ලද බව වාර්තා වේ.[86]

2015 වර්ෂය තුළදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ මහලේකම්වරයාගේ (SRSG) විශේෂ නියෝජිත ස්පාඤ්ඤ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික බර්නාඩිනෝ ලියොන් විසින් පවත්වන ලද දීර්ඝ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික රැස්වීම් සහ සාම සාකච්ඡා මාලාවකට සහාය ලබා දෙන ලදී.[87][88] ලිබියාවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ උපකාරක දූත මණ්ඩලයේ (UNSMIL) සුපුරුදු වැඩවලට අමතරව SRSG-ප්‍රමුඛ සංවාද ක්‍රියාවලිය සඳහා UN සහය ලබා දීම.[89]

2015 ජූලි මාසයේදී SRSG ලියොන් එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක කවුන්සිලයට සාකච්ඡාවල ප්‍රගතිය පිළිබඳව වාර්තා කරන ලද අතර, එම අවස්ථාවේ දී ජූලි 11 වන දින දේශපාලන ගිවිසුමක් ඇති කර ගත් "පුළුල් රාමුවක්... මාර්ගෝපදේශ මූලධර්ම ඇතුළුව... ආයතන. සහ ස්ථිර ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කරන තෙක් සංක්‍රාන්තියට මඟ පෙන්වීම සඳහා තීරණ ගැනීමේ යාන්ත්‍රණයන්." එම ක්‍රියාවලියේ ප්‍රකාශිත අරමුණ වූයේ "...අන්තර්ගත කිරීම, නීතියේ ආධිපත්‍යය, බලතල බෙදීම සහ මානව හිමිකම්වලට ගරු කිරීම යන මූලධර්මය මත පදනම් වූ නවීන, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයක් නිර්මානය කිරීමෙහි කූටප්‍රාප්තියට පත්වීමයි." SRSG ගිවිසුම සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා සහභාගිවන්නන්ට ප්‍රශංසා කළේ, "ලිබියානු ජනතාව සාමයට පක්ෂව තම අදහස් ප්‍රකාශ කර ඇති" බව පවසමිනි. පසුව SRSG ආරක්ෂක මණ්ඩලයට දැනුම් දුන්නේ "ලිබියාව තීරණාත්මක අවධියක" සහ "ලිබියාවේ සියලුම පාර්ශවයන් දිගටම සංවාද ක්‍රියාවලියේ ඵලදායී ලෙස නිරත වන ලෙස" ඉල්ලා සිටිමින්, "සංවාදයෙන් සහ දේශපාලන සම්මුතියකින් පමණක් සාමකාමී විසඳුමක් ලබා ගත හැකි බවයි. ගැටුම සාක්ෂාත් කර ගත හැකිය, සාමකාමී සංක්‍රාන්තියක් ලිබියාවේ සාර්ථක වනු ඇත්තේ අනාගත ජාතික ගිවිසුමේ රජයකට සහය දැක්වීමේ සැලකිය යුතු සහ සම්බන්ධීකරණ උත්සාහයකින් පමණි. 2015 මැද භාගයේදී විවිධ ජාත්‍යන්තර ස්ථානවල සාකච්ඡා, සාකච්ඡා සහ සංවාද අඛණ්ඩව පැවති අතර, සැප්තැම්බර් මස මුලදී මොරොක්කෝවේ Skhirat හිදී අවසන් විය.[90][91]

2015 දී, ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවේ අඛණ්ඩ සහයෝගයේ කොටසක් ලෙස, එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් කවුන්සිලය ලිබියානු තත්ත්වය[92][93] පිළිබඳව වාර්තාවක් ඉල්ලා සිටි අතර මානව හිමිකම් පිළිබඳ මහ කොමසාරිස් සෙයිද් රාද් අල් හුසේන් විසින් පිහිටුවන ලදී. විමර්ශන ආයතනය (OIOL) මානව හිමිකම් සහ ලිබියානු අධිකරණ පද්ධතිය නැවත ගොඩනැංවීම පිළිබඳව වාර්තා කිරීම සඳහාය.[94] අවුල් සහගත ලිබියාව යුරෝපයට ළඟා වීමට උත්සාහ කරන මිනිසුන්ගේ ප්‍රධාන සංක්‍රාන්ති ස්ථානයක් ලෙස මතු විය. 2013 සහ 2018 අතර, සංක්‍රමණිකයන් 700,000කට ආසන්න සංඛ්‍යාවක් බෝට්ටුවෙන් ඉතාලියට ළඟා වූ අතර ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් ලිබියාවේ සිට පැමිණියහ.[95][96]

2018 මැයි මාසයේදී ලිබියාවේ ප්‍රතිවාදී නායකයින් පැරිසියේ පැවති රැස්වීමකින් අනතුරුව පාර්ලිමේන්තු සහ ජනාධිපතිවරණ පැවැත්වීමට එකඟ විය.[97] 2019 අප්‍රේල් මාසයේදී, කලීෆා හෆ්තාර් ඔපරේෂන් ෆ්ලඩ් ඔෆ් ඩිග්නිටි දියත් කරන ලදී, ලිබියානු ජාතික හමුදාව විසින් බටහිර ප්‍රදේශ ජාතික ගිවිසුම් රජයෙන් (GNA) අත්පත් කර ගැනීමේ අරමුණින් ප්‍රහාරයක් දියත් කරන ලදී.[98] 2019 ජුනි මාසයේදී, ලිබියාවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ පිළිගත් ජාතික ගිවිසුමේ රජයට මිත්‍ර හමුදාවන් හමුදා අණ දෙන නිලධාරි කලීෆා හෆ්තාර් සහ ඔහුගේ සටන්කරුවන් පදනම් වූ උපායමාර්ගික නගරයක් වන ගර්යාන් සාර්ථකව අල්ලා ගත්හ. GNA හමුදා ප්‍රකාශකයෙකු වන මුස්තාෆා අල්-මෙජි ට අනුව, හෆ්තාර් යටතේ LNA සටන්කාමීන් දුසිම් ගනනක් මිය ගිය අතර අවම වශයෙන් 18 දෙනෙකු සිරකරුවන් බවට පත් කරන ලදී.[99]

2020 මාර්තු මාසයේදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ පිටුබලය ලත් ෆයෙස් අල්-සර්රාජ් රජය සාම කුණාටුව මෙහෙයුම ආරම්භ කළේය. හෆ්තාර්ගේ LNA විසින් සිදු කරන ලද පහරදීම් තත්ත්වයට ප්‍රතිචාර වශයෙන් රජය මෙම ලංසුව ආරම්භ කළේය. "අපි නීත්‍යානුකූල සිවිල් රජයක් වන අතර එය ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවට ඇති බැඳීම්වලට ගරු කරන නමුත් මූලික වශයෙන් එහි ජනතාවට කැපවී සිටින අතර එහි පුරවැසියන් ආරක්ෂා කිරීමට බැඳීමක් ඇත," සාරාජ් ඔහුගේ තීරණයට අනුකූලව පැවසීය.[100] 2020 අගෝස්තු 28 වන දින, BBC අප්‍රිකානු ඇස සහ BBC අරාබි වාර්තා චිත්‍රපට අනාවරණය කළේ, එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය (එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය) විසින් ක්‍රියාත්මක කරන ලද ඩ්‍රෝන යානයක් ජනවාරි 4 වන දින ට්‍රිපොලි හි හමුදා ඇකඩමියක දී තරුණ කැඩෙට් නිලධාරීන් 26 දෙනෙකු මරා දැමූ බවයි. බොහෝ ශිෂ්‍යභටයින් නව යොවුන් වියේ පසුවූ අතර ඔවුන්ගෙන් කිසිවෙකු ආයුධ සන්නද්ධ නොවීය. චීනයේ නිෂ්පාදිත Wing Loong II ඩ්‍රෝන් යානය බ්ලූ ඇරෝ 7 මිසයිලය විදින අතර එය ක්‍රියාත්මක වූයේ එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යයේ පාලනය වන අල්-කාඩිම් ලිබියානු ගුවන් කඳවුරේ සිට ය. පෙබරවාරියේදී, ලිබියාවේ ස්ථානගත කර තිබූ මෙම ඩ්‍රෝන යානා බටහිර ඊජිප්තු කාන්තාරයේ සිවා අසල ගුවන් කඳවුරකට ගෙන යන ලදී.[101] 2020 ඔක්තෝබර් 7 වන දින එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය සහ තුර්කිය විසින් එක්සත් ජාතීන්ගේ අවි සම්බාධක අමු අමුවේ උල්ලංඝණය කිරීම ගාඩියන් විසින් විමර්ශනය කර සොයා ගන්නා ලදී. වාර්තාවට අනුව, ජාතීන් දෙකම තම තමන්ගේ පක්ෂවලට සහය දැක්වීම සඳහා ලිබියාවට මහා පරිමාණ යුධ භාණ්ඩ ප්‍රවාහන ගුවන් යානා යවා ඇත.[102]

2020 ඔක්තෝබර් 23 දින, යුද්ධය අවසන් කිරීම සඳහා ස්ථිර සටන් විරාමයක් අත්සන් කරන ලදී.[103]

පශ්චාත් සිවිල් යුද්ධය වසර සංස්කරණය

2021 දෙසැම්බරයේදී, රටේ පළමු ජනාධිපතිවරණය පැවැත්වීමට නියමිතව තිබූ නමුත්, එය 2022 ජුනි දක්වා ප්‍රමාද වූ අතර[104] පසුව එය තවදුරටත් කල් දමන ලදී.

ෆාති බෂාගා 2022 පෙබරවාරි මාසයේදී පාර්ලිමේන්තුව විසින් අගමැති ලෙස පත් කරනු ලැබුවේ සංක්‍රාන්ති පාලනයකට නායකත්වය දීම සඳහාය, නමුත් ස්ථාවර අගමැති අබ්දුල් හමීඩ් ඩ්බෙයිබේ 2022 අප්‍රේල් වන විට බලය පැවරීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. ඩ්බෙයිබා රජයට විරෝධය දක්වමින්, කාන්තාර නගරයක් වන උබරිහි ගෝත්‍රික නායකයින් 2022 අප්‍රේල් 18 වන දින ලිබියාවේ විශාලතම තෙල් නිධිය වන එල් ෂරාරා තෙල් නිධිය වසා දැමීය. වසා දැමීම ලිබියාවේ දේශීය වශයෙන් තෙල් හිඟයක් ඇති කිරීමට තර්ජනය කළ අතර, ජාත්‍යන්තර වෙළඳපොලේ ඉහළ තෙල් මිල ගසාකෑමෙන් රජය විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන ජාතික තෙල් සංස්ථාව වළක්වයි.[105] ජුලි 2 වන දින, විරෝධතාකරුවන් විසින් නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය ගිනිබත් කරන ලදී.[106]

2023 සැප්තැම්බර් 10 වන දින, ඩැනියෙල් කුණාටුව විසින් ජනනය කරන ලද වේලි බිඳවැටීම් හේතුවෙන් ඇති වූ ව්‍යසනකාරී ගංවතුර හේතුවෙන් ඩර්නා වරාය නගරය විනාශ කර, 4,000 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය අතර 10,000 කට වැඩි පිරිසක් අතුරුදහන් විය. ගංවතුර ලිබියාවේ නූතන ඉතිහාසයේ දරුණුතම ස්වභාවික ව්‍යසනය විය.[107]

යොමු කිරීම් සංස්කරණය

  1. ↑ Halsall, Paul (August 1998). "The Histories', Book IV.42–43". Fordham University. 9 April 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
  2. ↑ "Cyrenaica and the Greeks". Federal Research Division of the Library of Congress. 22 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
  3. ↑ "History of Libya". The History Files. 20 October 2011. 28 January 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 Bertarelli, p. 202.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 Bertarelli, p. 417.
  6. ↑ 6.0 6.1 Rostovtzeff, Michael (1957). Social and Economic History of the Roman Empire (2 ed.). Oxford: Clarendon. p. 364.
  7. ↑ Cassius Dio, lxviii. 32
  8. ↑ 8.0 8.1 Bertarelli, p. 278.
  9. ↑ Hourani, Albert (2002). A History of the Arab Peoples. Faber & Faber. p. 198. ISBN 978-0-571-21591-1.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 10.4 Bertarelli, p. 203.
  11. ↑ Hoppen, Alison (1979). The fortification of Malta by the Order of St. John, 1530–1798. Scottish Academic Press. p. 25.
  12. ↑ Robert C. Davis (5 December 2003). Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast, and Italy, 1500–1800. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-71966-4. සම්ප්‍රවේශය 31 May 2012.[page needed]
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 Bertarelli, p. 204.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 Bertarelli, p. 205.
  15. ↑ "Timeline: Libya". BBC News. 29 January 2013. 23 October 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
  16. ↑ "Libya". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/eb/article-46562/Libya. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 5 February 2013. 
  17. ↑ Libya profile – Timeline සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 අගෝස්තු 2012 at the Wayback Machine, BBC News Africa, 1 November 2011
  18. ↑ Mann, Michael (2006). The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. p. 309. ISBN 978-0521538541. 16 April 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2019.
  19. ↑ Ilan Pappé, The Modern Middle East. Routledge, 2005, ISBN 0-415-21409-2, p. 26.
  20. ↑ Nanjira, Daniel Don (2010). African Foreign Policy and Diplomacy from Antiquity to the 21st Century (ඉංග්‍රීසි බසින්). ABC-CLIO. p. 207. ISBN 978-0-313-37982-6.
  21. ↑ Tecola W. Hagos (20 November 2004). "Treaty Of Peace With Italy (1947), Evaluation And Conclusion". Ethiopia Tecola Hagos. 7 December 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
  22. ↑ "Libya country profile". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-03-15. 6 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-03-15.
  23. ↑ Schiller, Jon (29 November 2009). Internet View of the Arabic World (ඉංග්‍රීසි බසින්). CreateSpace. p. 161. ISBN 9781439263266. 20 March 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  24. ↑ Blundy, David; Lycett, Andrew (1987). Qaddafi and the Libyan Revolution. Boston: Little Brown & Co. p. 18. ISBN 978-0-316-10042-7.
  25. ↑ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. 23 September 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  26. ↑ "Libya – History". US Department of State's Background Notes. 15 January 2013. 4 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
  27. ↑ Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books. p. 72
  28. ↑ Eljahmi, Mohamed (2006). "Libya and the U.S.: Gaddafi Unrepentant". Middle East Quarterly. 2 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  29. ↑ "Libya: History". /globaledge.msu.edu (via Michigan State University). 14 අගෝස්තු 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 අගෝස්තු 2011.
  30. ↑ "Comparative Criminology – Libya". Crime and Society. 7 August 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2011.
  31. ↑ Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books
  32. ↑ Banégas, Richard (1 January 2012). La Libye révolutionnaire (ප්‍රංශ බසින්). KARTHALA Editions. p. 69. ISBN 9782811106720. 20 March 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  33. ↑ Krieger, Joel (2 August 2001). The Oxford Companion to Politics of the World (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford University Press, USA. p. 506. ISBN 9780195117394. 29 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  34. ↑ Wynne-Jones, Jonathan (19 March 2011). "Libyan minister claims Gaddafi is powerless and the ceasefire is 'solid'". The Daily Telegraph. London. 29 October 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2011.
  35. ↑ Robbins, James (7 March 2007). "Eyewitness: Dialogue in the desert". BBC News. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2011.
  36. ↑ "Egypt Libya War 1977". Onwar.com. 24 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 December 2012.
  37. ↑ "A Rogue Returns". AIJAC. February 2003. 1 March 2003 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  38. ↑ "African Countries by GDP Per Capita > GDP Per Capita (most recent) by Country". nationmaster.com. 16 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2011.
  39. ↑ 39.0 39.1 Azad, Sher (22 October 2011). "Gaddafi and the media". Daily News. Colombo. 25 October 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2011.
  40. ↑ "Zimbabwe: Reason Wafavarova – Reverence for Hatred of Democracy". The Herald. Harare. 21 July 2011. 7 November 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2011.
  41. ↑ Shimatsu, Yoichi (21 October 2011). "Villain or Hero? Desert Lion Perishes, Leaving West Explosive Legacy". New America Media. 22 October 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2011.
  42. ↑ "Endgame in Tripoli". The Economist. London. 24 February 2011. 7 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  43. ↑ Geoffrey Leslie Simons. Libya: the struggle for survival. p. 281.
  44. ↑ St. John, Ronald Bruce (1 December 1992). "Libyan terrorism: the case against Gaddafi". Contemporary Review. 25 May 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  45. ↑ "Live Blog – Libya". Al Jazeera. 17 February 2011. 23 February 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 February 2011.
  46. ↑ Pollack, Kenneth M., ed. (1 January 2011). The Arab awakening: America and the transformation of the Middle East. Washington, DC: Brookings Institution. ISBN 9780815722267. 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 November 2016.
  47. ↑ Hussain1 Howard2, Muzammil M.1Philip N.2 (2013). Democracy's Fourth Wave?: Digital Media and the Arab Spring. New York: Oxford University Press. p. 23. ISBN 978-0-19-993697-7.{{cite book}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  48. ↑ "The Council"International Recognition". National Transitional Council (Libya). 1 මාර්තු 2011. 26 සැප්තැම්බර් 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 ඔක්තෝබර් 2011.
  49. ↑ "Libya: France recognises rebels as government". BBC News. 10 March 2011. 23 October 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2011.
  50. ↑ Fahim, Kareem; Kirkpatrick, David D. (9 March 2011). "Qaddafi Forces Batter Rebels in Strategic Refinery Town". The New York Times. 6 May 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 March 2011.
  51. ↑ The Independent, 9 March 2011 P.4
  52. ↑ "Ban Ki-moon blasts Gaddafi; calls situation dangerous". Hindustan Times. New Delhi. 24 February 2011. 27 February 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2011.
  53. ↑ "Some backbone at the U.N." Los Angeles Times. 26 February 2011. 3 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2011.
  54. ↑ "Libya Expelled from UN Human Rights Council". Sofia News Agency. 2 March 2011. 11 May 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 March 2011.
  55. ↑ Jeffrey Scott Shapiro; Kelly Riddell (28 January 2015). "Exclusive: Secret tapes undermine Hillary Clinton on Libyan war". The Washington Times. 17 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  56. ↑ "Security Council authorizes 'all necessary measures' to protect civilians in Libya" (Press release). United Nations. 17 මාර්තු 2011. 3 මැයි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2011.
  57. ↑ Marcus, Jonathan (19 March 2011). "French military jets open fire in Libya". BBC News. 20 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 August 2011.
  58. ↑ "NATO operations in Libya". The Guardian, London, 22 May 2011. 22 May 2011. 24 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 June 2014.
  59. ↑ Tirpak, John "Bombers Over Libya". 8 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. Air Force Magazine: Journal of the Air Force Association, Vol. 94, No. 7, July 2011. Retrieved 26 June 2014
  60. ↑ "The hidden story of airpower in Libya (and what it means for Syria)". Foreign Policy. 11 February 2013. 4 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
  61. ↑ Richburg, Keith B. (22 August 2011). "Gaddafi's rule crumbling as rebels enter heart of Tripoli". The Washington Post. 23 January 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  62. ↑ Laub, Karin (8 September 2011). "Libyan estimate: At least 30,000 died in the war". The Guardian. London. Associated Press. 4 November 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 November 2011.
  63. ↑ Milne, Seumas (26 October 2011). "If the Libyan war was about saving lives, it was a catastrophic failure | Seumas Milne". The Guardian. ISSN 0261-3077. 1 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 November 2017.
  64. ↑ "Armed militias still on the streets in Libya". BBC News. 30 දෙසැම්බර් 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  65. ↑ Esam Mohamed (8 August 2012). "Libya's transitional rulers hand over power". The Boston Globe. Associated Press. 8 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 August 2012.
  66. ↑ Zargoun, Taha (25 August 2012). "Fighters bulldoze Sufi mosque in central Tripoli". Reuters. 23 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  67. ↑ "Libya's Italian-era gazelle statue disappears in Tripoli". 4 November 2014. 28 August 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 August 2016.
  68. ↑ Stephen, Chris (4 March 2012). "British war graves in Libya desecrated by Islamist militants". The Guardian. 13 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 August 2016.
  69. ↑ "2012 Benghazi attacks | History, Facts, & Information | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-01-30.
  70. ↑ "4 hours of fire and chaos: How the Benghazi attack unfolded". CNN. 12 September 2012. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  71. ↑ Grant, George (7 October 2012). "Congress dismisses Abushagur". Libya Herald. 6 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2012.
  72. ↑ Zaptia, Sami (7 October 2012). "Abushagur announces a smaller emergency cabinet". Libya Herald. 9 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2012.
  73. ↑ "Libyan Prime Minister Mustafa Abu Shagur to stand down". BBC News. 7 October 2012. 7 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2012.
  74. ↑ Grant, George (14 October 2012). "Ali Zidan elected prime minister". Libya Herald. 29 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2012.
  75. ↑ "Libya congress approves new PM's proposed government". Reuters. 31 October 2012. 3 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 October 2012.
  76. ↑ Zapita, Sami (14 November 2012). "Zeidan government sworn in". Libya Herald. 6 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 June 2013.
  77. ↑ Kirkpatrick, David D (17 March 2014). "U.S. Navy SEALs Take Control of Diverted Oil Tanker". The New York Times. 21 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 March 2014.
  78. ↑ "Libya ex-PM Zeidan 'leaves country despite travel ban'". BBC. 12 March 2014. 15 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2014.
  79. ↑ Kirkpatrick, David (20 February 2015). "Ties to Islamic State Cited by Group in Libya Attacks". The New York Times. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  80. ↑ Dean, Laura (20 February 2015). "How strong is the Islamic State in Libya?". USA Today. 22 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  81. ↑ Loveluck, Louisa (20 February 2015). "Isil loyalists claim responsibility for car bombs in Libya, killing at least 40 people". The Daily Telegraph. London. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  82. ↑ Jawad, Rana (26 June 2014). "Libyan elections: Low turnout marks bid to end political crisis". BBC. 12 August 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2014.
  83. ↑ "Former Libyan parliament reconvenes, elects Islamist premier". Al Akhbar English. 25 August 2014. 26 August 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 August 2014.
  84. ↑ "Libya's Islamist militias claim control of capital". The Washington Post. Associated Press. 24 August 2014. 25 August 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2014.
  85. ↑ Chris Stephen (9 September 2014). "Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. 16 September 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2014.
  86. ↑ Fanack (22 April 2015). "Terrorism Increases in Libya as Politicians Talk". Fanack.com. 18 May 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 May 2015.
  87. ↑ Fadel Senna (2 September 2015). "Bernardino Leon, Special Representative and Head of the United Nations Support Mission in Libya, delivers a speech during UN-brokered talks in Skhirat, Morocco, on August 28, 2015 | View photo – Yahoo News". Yahoo! News. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.[භින්න වූ සබැඳිය]
  88. ↑ "Video: Remarks by SRSG Bernardino Leon on Talks". 27 January 2015. 4 March 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 September 2015.
  89. ↑ "OHCHR in Libya". Ohchr.org. 17 September 2012. 24 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
  90. ↑ "15 July 2015, Security Council briefing on the situation in Libya, Special Representative of the Secretary-General for Libya Bernardino Leon | Department of Political Affairs". United Nations. 15 July 2015. 23 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
  91. ↑ Miles, Tom (4 September 2015). "U.N. sees Libya talks entering final mile, eyes Sept. 20 deal". Reuters. 23 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
  92. ↑ "United Nations Official Document". United Nations. 4 June 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
  93. ↑ "Human Rights Council adopts eight resolutions and closes twenty-eighth session". Ohchr.org. 24 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
  94. ↑ "OHCHR Investigation on Libya". Ohchr.org. 1 January 2014. 1 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
  95. ↑ "African migrants fear for future as Italy struggles with surge in arrivals". Reuters. 18 July 2017. 2 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2018.
  96. ↑ "What will Italy's new government mean for migrants?". The Local Italy. 21 May 2018. 1 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2018.
  97. ↑ "Libya's rival leaders agree to hold elections in December". Al Jazeera. 18 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.
  98. ↑ "Clashes erupt south of Libyan capital". 20 April 2019. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2019.
  99. ↑ "Libya government forces capture key town from Haftar's fighters". The Defense Post. 27 June 2019. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2019.
  100. ↑ "Sarraj announces launch of Operation Peace Storm in response to Haftar attacks". The Union Journal. 23 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 March 2020.
  101. ↑ "UAE implicated in lethal drone strike in Libya". BBC News. 28 August 2020. 11 December 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.
  102. ↑ "Turkey and UAE openly flouting UN arms embargo to fuel war in Libya". The Guardian. 7 October 2020. 27 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2020.
  103. ↑ Nebehay, Stephanie; McDowall, Angus (23 October 2020). Jones, Gareth; Maclean, William (eds.). "Warring Libya rivals sign truce but tough political talks ahead". Reuters. 3 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 April 2021.
  104. ↑ "Why Libya's election got postponed: A quick guide". Al Jazeera. 23 December 2021. සම්ප්‍රවේශය April 28, 2022.
  105. ↑ Magdy, Samy (18 April 2022). "Libya's largest oil field closed as turmoil intensifies". ABC News. 19 April 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 April 2022.
  106. ↑ "Libya protesters storm parliament building in Tobruk". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-07-02. සම්ප්‍රවේශය 2022-07-04.
  107. ↑ Ndebele, Lenin. "A storm caused devastation in Libya, but politics may be its biggest problem in the aftermath". News24. සම්ප්‍රවේශය 4 October 2023.
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=ලිබියාවේ_ඉතිහාසය&oldid=623148" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි