විකිපීඩියා

නයිජර් හි ඉතිහාසය

ප්‍රාග් ඉතිහාසය සංස්කරණය

ක්‍රි.පූ. 280,000 තරම් ඈතට දිවෙන ගල් මෙවලම්, උතුරු අගදෙස් ප්‍රදේශයේ අද්රාර් බූස්, බිල්මා සහ ජාඩෝ වලින් හමු වී ඇත.[1] මෙම සොයාගැනීම්වලින් සමහරක් ක්‍රි.පූ. 90,000-ක්‍රිපූ 20,000 පමණ උතුරු අප්‍රිකාවේ සමෘද්ධිමත් වූ මධ්‍ය පැලියොලිතික් යුගයේ ඇටීරියන් සහ මූස්ටේරියන් මෙවලම් සංස්කෘතීන් සමඟ සම්බන්ධ වී ඇත.[2][1] මෙම මිනිසුන් දඩයම් එකතු කිරීමේ ජීවන රටාවක් ගත කළ බව සැලකේ.[1] ප්‍රාග් ඓතිහාසික අප්‍රිකානු තෙත් කාලපරිච්ඡේදය තුළ සහරා දේශගුණය තෙත් සහ වඩාත් සාරවත් වූ අතර, පුරාවිද්‍යාඥයන් "හරිත සහරා" ලෙස හඳුන්වන සංසිද්ධිය, දඩයම් කිරීම සහ පසුව කෘෂිකර්මාන්තය සහ පශු සම්පත් පාලනය කිරීම සඳහා "හිතකර" කොන්දේසි සැපයීය.[3][4]

නයිජර් හි ටිගුඩිට් අසල දකුණු සහරා හි ජිරාෆ්, අයිබෙක්ස් සහ අනෙකුත් සතුන්ගේ රංචු පෙන්වන පාෂාණ කැටයම

ක්‍රි.පූ. 10,000 පමණ ආරම්භ වූ නව ශිලා යුගයේදී, මැටි බඳුන් හඳුන්වාදීම (තගලගල්, ටෙමෙට් සහ ටින් ඔෆඩේන්හි සාක්ෂි ඇති පරිදි), ගව පාලනය ව්‍යාප්ත කිරීම සහ මළවුන් ගල් තුමුලිවල තැන්පත් කිරීම වැනි වෙනස්කම් ගණනාවක් සිදු විය.[1] ක්‍රි.පූ. 4000-2800 කාලපරිච්ඡේදය තුළ දේශගුණය වෙනස් වීමත් සමඟ සහරා ක්‍රමයෙන් වියළී යාමට පටන් ගත් අතර, දකුණට සහ නැගෙනහිරට ජනාවාස රටා වෙනස් කිරීමට බල කෙරුනි.[5] මෙනේරි සහ බඩ ඉරිඟු සිටුවීම සහ මැටි භාණ්ඩ නිෂ්පාදනය ඇතුළු කෘෂිකර්මාන්තය ව්‍යාප්ත විය.[1] මෙම යුගයේ යකඩ සහ තඹ ද්‍රව්‍ය දක්නට ලැබෙන අතර, අසවාග්, ටකැඩ්ඩා, මැරෙන්ඩෙට් සහ ටර්මිට් මැසිෆ් යන ස්ථාන ද ඇතුළුව සොයාගැනීම් දක්නට ලැබේ.[6][7][8] කිෆියන් (ක්‍රි.පූ. 8000-6000 පමණ) සහ පසුව ටෙනේරියන් (ක්‍රි.පූ. 5000-2500 පමණ) සංස්කෘතීන්, ඇටසැකිලි අනාවරණය කරගත් ඇඩ්‍රාර් බූස් සහ ගොබෙරෝ කේන්ද්‍ර කර ගනිමින්, මෙම කාලය තුළ සමෘද්ධිමත් විය.[9][10][11][12][13]

කෘෂිකාර්මික හා අවමංගල්‍ය පිළිවෙත්වල කලාපීය වෙනස්කම් සමඟ සමිති අඛණ්ඩව වර්ධනය විය. මෙම යුගයේ සංස්කෘතියක් නම් බුරා සංස්කෘතිය (ක්‍රි.ව. 200-1300 පමණ) බුරා පුරාවිද්‍යා භූමිය සඳහා නම් කරන ලද අතර එහිදී යකඩ සහ සෙරමික් ප්‍රතිමා වලින් පිරුණු සුසාන භූමියක් සොයා ගන්නා ලදී.[14] නව ශිලා යුගයේදී අයර් කඳු, ටර්මිට් මැසිෆ්, ජාඩෝ සානුව, ඉවේලේන්, අරකාඕ, ටමාකොන්, ට්සර්සයිට්, ඉෆෙරෝවාන්, මමමැනෙට් සහ ඩබස් ඇතුළු සහරානු පාෂාණ කලාවේ සමෘද්ධිමත් විය; මෙම කලාව ක්‍රි.පූ. 10,000 සිට ක්‍රි.ව. 100 දක්වා කාලපරිච්ඡේදය පුරා විහිදෙන අතර, භූ දර්ශනයේ විවිධ සත්ත්ව විශේෂවල සිට 'ලිබියානු රණශූරයන්' ලෙස නම් කරන ලද හෙල්ල රැගෙන යන රූප දක්වා විවිධ විෂයයන් නිරූපණය කරයි.[15][16][17]

පූර්ව යටත් විජිත නයිජර් හි අධිරාජ්‍යයන් සහ රාජධානි සංස්කරණය

අවම වශයෙන් ක්‍රි.පූ 5 වැනි සියවස වන විට වර්තමාන නයිජර් ප්‍රදේශය සහරානු වෙළඳාමේ ප්‍රදේශයක් බවට පත් විය. උතුරේ සිට ටුවාරෙග් ගෝත්‍රිකයන් විසින් මෙහෙයවනු ලැබූ ඔටුවන් පසුව කාන්තාරයක් වූ ප්‍රදේශය හරහා ප්‍රවාහන මාධ්‍යයක් ලෙස භාවිතා කරන ලදී.[18][19] ශතවර්ෂ ගණනාවක් පුරා තරංගවල දිගටම පවතින මෙම සංචලනය දකුණට තවදුරටත් සංක්‍රමණය වීමත් සමඟ උප සහරා අප්‍රිකානු සහ උතුරු අප්‍රිකානු ජනගහනය අතර අන්තර් මිශ්‍ර වීම සහ ඉස්ලාමයේ ව්‍යාප්තිය සමඟ සිදු විය.[20] අරාබි ආක්‍රමණ තුනක ප්‍රතිඵලයක් වූ 7වන සියවසේදී මුස්ලිම්වරුන් මාග්‍රෙබ් යටත් කර ගැනීමත්, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස දකුණට ජනගහන සංචලනය වීමත් එයට උපකාර විය.[5] මෙම යුගයේදී සහෙල්හි අධිරාජ්‍යයන් සහ රාජධානි පැවතුනි. පහත දැක්වෙන්නේ සමහර අධිරාජ්‍යයන් පිළිබඳ දළ වශයෙන් කාලානුක්‍රමික වාර්තාවකි.

මාලි අධිරාජ්‍යය (1200 ගනන් වල සිට 1400 ගනන් දක්වා) සංස්කරණය

මාලි අධිරාජ්‍යය යනු සන්දියාටා කීටා (1230–1255) විසින් ආ හි පිහිටුවන ලද මැන්ඩින්කා අධිරාජ්‍යයකි. 1230 සහ 1600 දක්වා පැවතුනි. සුන්ඩියාටා වීර කාව්‍යයේ විස්තර කර ඇති පරිදි, මාලි පෙර ඝානා අධිරාජ්‍යයෙන් වෙන් වූ සොසෝ අධිරාජ්‍යයේ බිඳී ගිය කලාපයක් ලෙස මතු විය. ඉන්පසු 1235 දී කිරිනා සටනේදී මාලි සොසෝව පරාජය කළ අතර පසුව 1240 දී ඝානාව පරාජය කරන ලදී.[21][22] පසුකාලීන ගිනියා-මාලි දේශසීමා ප්‍රදේශය වටා එහි හදවතේ සිට, අධිරාජ්‍යය අනුප්‍රාප්තික රජවරුන් යටතේ ව්‍යාප්ත වූ අතර ට්‍රාන්ස්-සහාරා වෙළඳ මාර්ගවල ආධිපත්‍යය දැරූ අතර, මාන්සා මූසා (1312-1337) ගේ පාලන සමයේදී එහි විශාලතම ප්‍රමාණය කරා ළඟා විය.[තහවුරු කර නොමැත] මෙම අවස්ථාවේදී නයිජර් හි තිලබේරි ප්‍රදේශයේ කොටස් මාලි පාලනයට යටත් විය.[21] මුස්ලිම්වරයෙකු වූ මාන්සා මුසා 1324-25 දී හජ් කර්තව්‍යය ඉටු කර අධිරාජ්‍යයේ ඉස්ලාමය ව්‍යාප්ත කිරීම දිරිමත් කළ අතර, "බොහෝ සාමාන්‍ය පුරවැසියන් නව ආගම වෙනුවට හෝ ඊට පසෙකින් ඔවුන්ගේ සාම්ප්‍රදායික සතුරුවාදී විශ්වාසයන් දිගටම පවත්වාගෙන ගිය බව පෙනේ".[21][23] රාජකීය අනුප්‍රාප්තිය, දුර්වල රජවරුන්, යුරෝපීය වෙළඳ මාර්ග වෙරළට මාරුවීම සහ අධිරාජ්‍යයේ පරිධියේ මෝසි, වොලොෆ්, ටුවරෙග් සහ සොන්ග්හායි ජනයාගේ කැරලි හේතුවෙන් 15 වන සියවසේදී අධිරාජ්‍යය "පහළවීමට" පටන් ගත්තේය.[23] 1600 ගණන් වන තෙක් රම්ප් මාලි රාජධානියක් පැවතුනි.[තහවුරු කර නොමැත]

සොන්හායි අධිරාජ්‍යය (1000 ගනන් වල සිට 1591 දක්වා) සංස්කරණය

සොන්ග්හායි අධිරාජ්‍යයේ සිතියම, නවීන මායිම්වලට ඉහළින්

සොන්ග්හායි අධිරාජ්‍යය එහි ප්‍රධාන ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වන සොන්හායි හෝ සොන්රායි සඳහා නම් කරන ලද අතර එය මාලි හි නයිජර් ගඟේ වංගුව මත කේන්ද්‍රගත විය. සොන්හායි මෙම ප්‍රදේශය පදිංචි කිරීමට පටන් ගත්තේ 7වන සිට 9වන සියවස දක්වාය;[තහවුරු කර නොමැත] 11වන සියවස වන විට ගාඕ (පැරණි ගාඕ රාජධානියේ අගනුවර) අධිරාජ්‍යයේ අගනුවර බවට පත් විය.[24][25] 1000 සිට 1325 දක්වා සොන්ග්හායි අධිරාජ්‍යය බටහිරින් තම අසල්වැසියා වූ මාලි අධිරාජ්‍යය සමඟ සාමය පවත්වා ගැනීමට සමත් විය. 1325 දී සොන්හායි 1375 දී එහි නිදහස නැවත ලබා ගන්නා තෙක් මාලි විසින් යටත් කර ගන්නා ලදී.[තහවුරු කර නොමැත] මෙම අවස්ථාවෙහිදී අධිරාජ්‍යය එහි නයිජර්-වංගුව හදවතේ සිට නැඟෙනහිර දක්වා ව්‍යාප්ත වී ඇති අතර, පසුව බටහිර නයිජර් ප්‍රදේශය 1496 දී.[1][26][27] යටත් කර ගන්නා ලද අගඩෙස් ඇතුළුව එහි පාලනයට නතු වූ නැගෙනහිර ද ඇතුළුව. අධිරාජ්‍යයට මොරොක්කෝවේ සාදි රාජවංශයේ නැවත නැවතත් ප්‍රහාරවලට ඔරොත්තු දීමට නොහැකි වූ අතර 1591 දී ටොන්ඩිබි සටනේදී තීරණාත්මක ලෙස පරාජයට පත් විය. පසුව එය කුඩා රාජධානි ගණනාවකට කඩා වැටුණි.[25]

අයර් සුල්තාන් රාජ්‍යය (1400 ගනන් වල සිට 1906 දක්වා) සංස්කරණය

අගාඩෙස් මහා පල්ලිය

ආ හි. 1449 වත්මන් නයිජර් ප්‍රදේශයේ උතුරේ, අයිර් හි සුල්තාන් රාජ්‍යය ආරම්භ කරන ලද්දේ අගඩෙස් හි පිහිටි සුල්තාන් ඉලිසාවන් විසිනි.[1] කලින් හවුසා සහ ටුවාරෙග්ස් මිශ්‍රණයකින් වාසය කළ වෙළඳ මධ්‍යස්ථානයක් වූ එය ට්‍රාන්ස්-සහාරා වෙළඳ මාර්ගවල උපායමාර්ගික ස්ථානයක් ලෙස වර්ධනය විය. 1515 දී, අයිර් සොන්ග්හයි විසින් යටත් කර ගන්නා ලද අතර, 1591 දී එය බිඳ වැටෙන තෙක් එම අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් ඉතිරි විය.[1][20] ඊළඟ ශතවර්ෂ වලදී, "සුල්තාන් රාජ්‍යය පරිහානියකට ඇතුල් වූ බව පෙනේ", අන්තර් ජාතික යුද්ධ සහ වංශ ගැටුම් මගින් සලකුණු විය.[20] 19 වැනි සියවසේදී යුරෝපීයයන් මෙම ප්‍රදේශය ගවේෂණය කිරීමට පටන් ගත් විට, අගඩෙස්හි බොහෝ ප්‍රදේශ නටඹුන්ව පැවති අතර ප්‍රංශ විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී (පහත බලන්න).[1][20]

කනෙම්-බෝර්නු අධිරාජ්‍යය (700 ගනන් වල සිට 1700 ගනන් දක්වා) සංස්කරණය

නැඟෙනහිර දෙසින්, කැනෙම්-බෝර්නු අධිරාජ්‍යය, චැඩ් විල අවට ප්‍රදේශය කාලාන්තරයක් පුරා ආධිපත්‍යය දැරීය.[25] එය 8 වන සියවසේදී පමණ සඝවා විසින් ආරම්භ කරන ලද අතර එය විලෙහි ඊසාන දෙසින් න්ජිමි හි පදනම් විය. ආ හි ආරම්භ වූ සයිෆාවා රාජවංශයේ පාලන සමය ඇතුළුව රාජධානිය ක්‍රමයෙන් ව්‍යාප්ත විය. 1075 මායි (රජ) හුම්මේ යටතේය.[28][29] 1200 ගණන් වලදී රාජධානිය එහි උපරිම ප්‍රමාණයට ළඟා වූ අතර, අර්ධ වශයෙන් මයි ඩුනාමා දිබ්බලෙමිගේ (1210-1259) උත්සාහය හේතුවෙන්, සමහර ට්‍රාන්ස්-සහාරා වෙළඳ මාර්ග පාලනය කිරීමෙන් "පොහොසත්" විය; බිල්මා සහ කෞආර් ඇතුළු නැගෙනහිර සහ ගිනිකොනදිග නයිජර් ප්‍රදේශ බොහොමයක් මෙම කාල වකවානුවේදී කනෙම්ගේ පාලනය යටතේ පැවතිණි.[30] 11 වන සියවසේ සිට අරාබි වෙළෙන්දන් විසින් ඉස්ලාම් රාජ්‍යයට හඳුන්වා දී ඇති අතර, ඊළඟ ශතවර්ෂ වලදී වැඩි වශයෙන් පරිවර්තනයන් ලබා ගන්නා ලදී.[28] 14 වන ශතවර්ෂයේ බුලාලා ජනයාගේ ප්‍රහාරයන් නිසා කනෙම්ට චැඩ් විල බටහිර දෙසට මාරු වීමට සිදු විය, එය බෝර්නු අධිරාජ්‍යය ලෙස හඳුන්වනු ලැබුවේ එහි අගනුවර වන න්ගසාර්ගමූ සිට පසුව නයිජර්-නයිජීරියා දේශසීමාවේ සිට පාලනය කළ බවයි.[31][28][32] මයි ඉඩ්රිස් අලූමා (1575-1610) පාලන සමයේදී බෝර්නු "සමෘද්ධිමත්" වූ අතර කනෙම් හි බොහෝ "සාම්ප්‍රදායික ඉඩම්" නැවත යටත් කර ගත් අතර, එබැවින් අධිරාජ්‍යය සඳහා 'කැනෙම්-බෝර්නු' ලෙස නම් කරන ලදී. 17 වන සියවස සහ 18 වන කාලය වන විට බෝර්නු රාජධානිය "පරිහානියේ කාලපරිච්ඡේදයකට" ඇතුල් වී, එහි චැඩ් විල වෙත නැවත හැකිලී ගියේය.[25][28]

1730-40 දී පමණ මල්ලම් යුනුස්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කනුරි පදිංචිකරුවන් කණ්ඩායමක් කනෙම් හැර ගොස් සින්දර් නගරය කේන්ද්‍ර කර ගනිමින් දමගරම් සුල්තාන් රාජ්‍යය පිහිටුවීය.[20] 19 වන සියවසේ සුල්තාන් ටැනිමූන් ඩෑන් සොලෙයිමානේ පාලනය වන තෙක් සුල්තාන් රාජ්‍යය නාමිකව බෝර්නෝ අධිරාජ්‍යයට යටත්ව පැවති අතර, ඔහු නිදහස ප්‍රකාශ කර ව්‍යාප්ත වීමේ අදියරක් ආරම්භ කළේය.[1] සුල්තාන් රාජ්‍යය සොකෝටෝ කැලිෆේටයේ (පහත බලන්න) ඉදිරි ගමනට එරෙහි වීමට සමත් වූ අතර පසුව 1899 දී ප්‍රංශ විසින් අල්ලා ගන්නා ලදී.[1]

හවුසා ප්‍රාන්ත සහ අනෙකුත් කුඩා රාජධානි (1400 ගනන් වල සිට 1800 ගනන් දක්වා) සංස්කරණය

ප්‍රංශ බලකොටුවෙන් (1906) සින්ඩර් නගරය සහ සුල්තාන් මාලිගය දෙස බලා සිටීම. යටත් විජිත රජය විසින් පත් කරන ලද චාරිත්‍රානුකූල "ප්‍රධානීන්" ලෙස පමණක් පැවති දමගරම් සුල්තාන් රාජ්‍යය වැනි පූර්ව යටත් විජිත රාජ්‍යයන් සඳහා ප්‍රංශ පැමිණීම අවසන් විය.
1880 සහ 1913 වසරවල අප්‍රිකාව සංසන්දනය කිරීම

නයිජර් ගංගාව සහ චැඩ් විල අතර හවුසා රාජධානි පිහිටා ඇති අතර, හවුසාලන්ඩ් ලෙස හඳුන්වන සංස්කෘතික-භාෂාමය ප්‍රදේශය පසුව නයිජර්-නයිජීරියා දේශසීමාව බවට පත් විය.[33] හවුසා යනු 900-1400 ගණන් වලදී රාජධානි පිහිටුවන විට වෙනම ජනතාවක් ලෙස මතුවෙමින්, උතුරු හා නැගෙනහිරින් පැමිණි ස්වයංක්‍රීය ජනයාගේ සහ සංක්‍රමණික ජනයාගේ මිශ්‍රණයක් ලෙස සැලකේ.[33][1][34] ඔවුන් ක්‍රමයෙන් 14 වැනි සියවසේ සිට ඉස්ලාම් දහම අනුගමනය කළ අතර, සමහර විට මෙය වෙනත් ආගම් සමඟ පැවති අතර, සමමුහුර්ත ආකාර දක්වා වර්ධනය විය. අස්නා වැනි සමහර හවුසා කන්ඩායම් ඉස්ලාමයට මුලුමනින්ම විරුද්ධ විය (ඩොගොන්ඩෝචි ප්‍රදේශය සජීවී බලකොටුවක් ලෙස පවතී).[1][25] හවුසා රාජධානි යනු සංයුක්ත ආයතනයක් නොව එකිනෙකින් අඩු වැඩි වශයෙන් ස්වාධීන වූ රාජධානි සමූහ කිහිපයක් විය. ඔවුන්ගේ සංවිධානය ධූරාවලි සහ තරමක් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී විය: හවුසා රජුන් තේරී පත් වූයේ රටේ ප්‍රධානීන් විසින් වන අතර ඔවුන් විසින් ඉවත් කළ හැකි විය.[24] බයාජිද්දා පුරාවෘත්තයට අනුව, බාවෝගේ පුතුන් හය දෙනා විසින් පිහිටුවන ලද ප්‍රාන්ත හතක් ලෙස හවුසා රාජධානි ආරම්භ විය.[33][25] බාවෝ යනු බැග්ඩෑඩ් සිට පැමිණි හවුසා රැජින දෞරම සහ බයජිද්ද හෝ (ඇතැම් ඉතිහාසඥයින්ට අනුව අබු යසීඩ්) ගේ එකම පුත්‍රයාය. මුල් හවුසා ප්‍රාන්ත හත ('හවුසා බක්වායි' ලෙසද හැඳින්වේ): ඩවුරා (දෞරමා රැජිනගේ ප්‍රාන්තය), කැනෝ, රානෝ, සරියා, ගෝබීර්, කට්සිනා සහ බිරම්.[24][1][34] පුරාවෘත්තයේ දිගුවක් පවසන්නේ බාවෝට උපභාර්යාවක් සමඟ තවත් පුතුන් හත් දෙනෙකු සිටි බවත්, ඔවුන් ඊනියා 'බන්සා (අවජාතක) බක්වායි' සොයා ගිය බවත්ය: සම්ෆාරා, කෙබ්බි, නූපේ, ග්වාරි, යෞරි, ඉලෝරින් සහ ක්වරරාෆා.[34] මෙම යෝජනා ක්‍රමයට නොගැලපෙන කුඩා රාජ්‍යයක් වූයේ බර්නි-එන්'කොන්නි කේන්ද්‍ර කරගත් කොන්නි ය.[20]

ෆුලානි (පීල්, ෆුල්බේ ආදී ලෙසද හැඳින්වේ), සහෙල් පුරා දක්නට ලැබෙන එඬේර ජනයා, 1200-1500 කාලය තුළ හවුසලන්තයට සංක්‍රමණය වීමට පටන් ගත්හ.[25][33]18 වැනි සියවසේ පසු කාලය තුළ සමහර ෆුලානි ඉස්ලාම් ආගමේ සමමුහුර්ත ස්වරූපය ගැන නොසතුටින් සිටියහ. හවුසා ප්‍රභූව අතර දූෂණය සම්බන්ධයෙන් ජනතාවගේ අප්‍රසාදය ද ගසාකමින්, ෆුලානි විශාරද උස්මාන් ඩෑන් ෆෝඩියෝ (ගෝබීර් සිට) 1804 දී ජිහාඩ් ප්‍රකාශ කළේය.[20][1][35] හවුස්ලන්ඩ් (ස්වාධීනව පැවති බෝර්නු රාජධානිය නොවුනත්) බොහෝ ප්‍රදේශ යටත් කර ගැනීමෙන් පසු ඔහු 1809 දී සොකෝටෝ කැලිෆේට් ප්‍රකාශයට පත් කළේය.[33] පසුව නයිජර් බවට පත් වූ ප්‍රදේශයේ දකුණේ මරඩි වෙත සංක්‍රමණය වූ කට්සිනා වැනි සමහර හවුසා ප්‍රාන්ත දකුණට පලා යාමෙන් දිවි ගලවා ගත්හ.[25] මෙම ඉතිරිව ඇති සමහර රාජ්‍යයන් කැලිෆේට හිරිහැර කළ අතර යුද්ධ හා ගැටුම්වල කාල පරිච්ඡේදයක් ආරම්භ විය, සමහර ප්‍රාන්ත (කට්සිනා සහ ගෝබීර් වැනි) ස්වාධීනත්වය පවත්වා ගෙන ගිය අතර වෙනත් තැන්වල නව (ටෙසාඕවා සුල්තාන් රාජ්‍යය වැනි) පිහිටුවන ලදී. චැඩ්-පාදක යුධ අධිපති රබිහ් අස්-සුබයිර් ගේ ආක්‍රමණ වලින් "මාරාන්තික ලෙස දුර්වල" වන තෙක්, කැලිෆේට් බේරී සිටීමට සමත් විය, එය අවසානයේ 1903 දී බ්‍රිතාන්‍යයන් අතට පත් වූ අතර, එහි ඉඩම් පසුව බ්‍රිතාන්‍යය සහ ප්‍රංශය අතර බෙදී ගියේය.[36]

එම යුගයේ අනෙකුත් කුඩා රාජධානි අතරට හවුසා සහ සොකෝටෝ ප්‍රාන්තවල පාලනයට ප්‍රතිරෝධය දැක්වූ 1750 දී ආරම්භ කරන ලද සර්මා රාජ්‍යයක් වන ඩොසෝ රාජධානිය ඇතුළත් වේ.[20]

යටත් විජිත (1900–1958) සංස්කරණය

1949 දී ප්‍රංශ බටහිර අප්‍රිකාව

19 වන ශතවර්ෂයේදී, සමහර යුරෝපීය ගවේෂකයන් නයිජර් ලෙස හැඳින්වෙන ප්‍රදේශයේ සංචාරය කළහ, එනම් මුන්ගෝ පාර්ක් (1805-1806 දී), ඕඩ්නි-ඩෙන්හැම්-ක්ලැපර්ටන් ගවේෂණය (1822-25), හෙන්රිච් බාර්ත් (1850-55 ජේම්ස් රිචඩ්සන් සහ ඇඩොල්ෆ් ඕවර්වෙග් සමග), ෆ්‍රෙඩ්රික් ගර්හාර්ඩ් රොල්ෆ්ස් (1865-1867), ගුස්ටාව් නච්ටිගල් (1869-1874) සහ පර්ෆයිට්-ලුවී මොන්ටේල් (1890-1892).[1]

සමහර යුරෝපීය රටවල් දැනටමත් අප්‍රිකාවේ වෙරළබඩ ජනපද හිමිකරගෙන සිටි අතර, ශතවර්ෂයේ අග භාගයේදී ඔවුන් මහාද්වීපයේ අභ්‍යන්තරය දෙසට ඇස් යොමු කිරීමට පටන් ගත්හ. 'අප්‍රිකාව සඳහා පොරබැදීම' ලෙස හැඳින්වෙන මෙම ක්‍රියාවලිය, 1885 බර්ලින් සමුළුවේදී කූටප්‍රාප්තියට පත් වූ අතර එහිදී යටත් විජිත බලවතුන් අප්‍රිකාව බලපෑම් ක්ෂේත්‍රවලට බෙදීම ගෙනහැර දැක්වීය. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, ප්‍රංශය නයිජර් ගඟේ ඉහළ නිම්නයේ (දළ වශයෙන් වර්තමාන මාලි සහ නයිජර් ප්‍රදේශයට සමාන) පාලනය ලබා ගත්තේය.[37] ඉන්පසු ප්‍රංශය තම පාලනය භූමියේ යථාර්ථයක් බවට පත් කිරීමට සූදානම් විය. 1897 දී ප්‍රංශ නිලධාරි මාරියස් ගේබ්‍රියෙල් කැසිමාජෝ නයිජර් වෙත යවන ලදී. ඔහු 1898 දී දමගරම් හි සුල්තාන් රාජ්‍යයට ළඟා වූ අතර, සුල්තාන් අමදු කුරන් දාගාගේ මළුවෙහි සින්දර් හි නැවතී සිටියේය. ඔහු චැඩ්-පාදක යුධ අධිපති රබිහ් අස්-සුබයිර් සමඟ මිත්‍ර වේ යැයි ඩාගා බිය වූ බැවින් පසුව ඔහුව මරා දමන ලදී.[20] 1899-1900 දී, ප්‍රංශය ප්‍රංශයේ අප්‍රිකානු දේපළ සම්බන්ධ කිරීමේ අරමුණින් ගවේෂණ තුනක් සම්බන්ධීකරණය කළේය—ප්‍රංශ කොංගෝවේ සිට ජෙන්ටිල් මෙහෙයුම, ඇල්ජීරියාවේ සිට ෆෝරෝ-ලැමි මෙහෙයුම සහ ටිම්බක්ටු වෙතින් වොලට්-චැනොයින් මෙහෙයුම—ප්‍රංශයේ අප්‍රිකානු දේපළ සම්බන්ධ කිරීමේ අරමුණින්ය.[37] ඔවුන් තිදෙනා අවසානයේ කූසේරි හිදී (කැමරූන්හි ඈත උතුරේ) හමු වූ අතර කූසේරි සටනේදී රබිහ් අස්-සුබයිර් ගේ හමුදාවන් පරාජය කරන ලදී. වොලට්-චැනොයින් මෙහෙයුම "කෲර ක්‍රියාවලින් විනාශයට පත් විය" සහ දකුණු නයිජර් ප්‍රදේශය පුරා ප්‍රාදේශීය සිවිල් වැසියන් කොල්ලකෑම, කොල්ලකෑම, දූෂණය කිරීම සහ ඝාතනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් "ප්‍රසිද්ධියට පත් විය".[20][1] 1899 මැයි 8 වෙනිදා, සර්රෞනියා රැජිනගේ ප්‍රතිරෝධයට පළිගැනීමක් වශයෙන්, කපිතාන් වොලට් සහ ඔහුගේ පිරිස "ප්‍රංශ යටත් විජිත ඉතිහාසයේ දරුණුතම සංහාරයක්" ලෙස සැලකෙන බර්නි-එන්'කොන්නි ගම්මානයේ සියලු වැසියන් ඝාතනය කළහ.[20] වොලට් සහ චැනොයින් හි "ම්ලේච්ඡ" ක්‍රම "අපකීර්තියක්" ඇති කළ අතර පැරිස්ට මැදිහත් වීමට බල කෙරුනි; ලුතිනන් කර්නල් ජීන් ෆ්‍රැන්සුවා ක්ලෝබ් ඔවුන්ව අණ දීමෙන් නිදහස් කිරීමට ටෙසවුවා අසල මෙහෙයුමට හසු වූ විට ඔහුව මරා දමන ලදී. ක්ලෝබ්ගේ හිටපු නිලධාරියා වූ ලුතිනන් පෝල් ජෝලන්ඩ් සහ ලුතිනන් ඔක්ටේව් මේනියර් අවසානයේ මෙහෙයුම භාර ගත්තේ කැරැල්ලකින් පසුව වොලට් සහ චැනොයින් මිය ගියහ.[1] නයිජර් හමුදා ප්‍රදේශය පසුව ඉහළ සෙනගල් සහ නයිජර් ජනපදය තුළ (පසුව බුර්කිනා ෆාසෝ, මාලි සහ නයිජර්) 1904 දෙසැම්බර් මාසයේදී එහි අගනුවර නියාමි සමඟ නිර්මාණය කරන ලදී.[1] බ්‍රිතාන්‍යයේ නයිජීරියාවේ දකුණේ යටත් විජිතය සමඟ මායිම 1910 දී අවසන් කරන ලදී, 1898-1906 කාලය තුළ ගිවිසුම් හරහා බලවතුන් දෙදෙනා විසින් දැනටමත් එකඟ වී ඇති දළ සීමා නිර්ණයකි.[37] ප්‍රංශ බටහිර අප්‍රිකාව තුළ නයිජර් පූර්ණ යටත් විජිතයක් බවට පත් වූ විට 1922 දී නයිජර් හමුදා ප්‍රදේශය ඉහළ සෙනගල් සහ නයිජර් වලින් වෙන් වූ විට 1912 දී ප්‍රදේශයේ අගනුවර සින්ඩර් වෙත ගෙන යන ලදී.[1][20] නයිජර් දේශසීමා අදියර වශයෙන් සකස් කරන ලද අතර 1930 ගණන් වන විට ඒවායේ පසුකාලීන ස්ථානයේ ස්ථාවර විය. මෙම කාල පරිච්ෙඡ්දය තුළ භෞමික ගැලපීම් සිදු විය: නයිජර් ගඟට බටහිරින් පිහිටි ප්‍රදේශ 1926-1927 දී නයිජර් වෙත අනුයුක්ත කරන ලද අතර, 1932-1947 දී ඉහළ වෝල්ටා (නූතන බුර්කිනා ෆාසෝ) විසුරුවා හැරීමේදී එම ප්‍රදේශයේ නැගෙනහිරින් වැඩි කොටසක් එකතු කරන ලදී. නයිජර්;[38][20] සහ නැගෙනහිරින් ටිබෙස්ටි කඳු 1931 දී චැඩ් වෙත මාරු කරන ලදී.[39]

ප්‍රංශ ජාතිකයන් සාමාන්‍යයෙන් වක්‍ර පාලනයේ ආකාරයක් අනුගමනය කළ අතර, පවතින ස්වදේශික ව්‍යුහයන් යටත් විජිත පාලන රාමුව තුළ දිගටම පැවතීමට ඉඩ සලසමින් ඔවුන් ප්‍රංශ ආධිපත්‍යය පිළිගෙන ඇත.[1] විශේෂයෙන්ම ඩොසෝ රාජධානියේ සර්මා ප්‍රංශ පාලනයට කැමති බව ඔප්පු වූ අතර, ඔවුන් හවුසා සහ අනෙකුත් ආසන්න ප්‍රාන්තවල ආක්‍රමණයන්ට එරෙහිව මිත්‍ර පාක්ෂිකයින් ලෙස භාවිතා කළහ. කාලයාගේ ඇවෑමෙන් සර්මා නයිජර් හි "වඩා උගත් සහ බටහිරකරණය වූ" කණ්ඩායම් වලින් එකක් බවට පත් විය.[20] අන්ධ පූජක ඇල්ෆා සයිබූ විසින් මෙහෙයවන ලද ඩොසෝ කලාපයේ කොබ්කිටන්ද කැරැල්ල (1905-1906) සහ ඔමරුප්‍රෙස් කර්ම විසින් නායකත්වය දුන් නයිජර් නිම්නයේ කර්ම කැරැල්ල (දෙසැම්බර් 1905-මාර්තු 1906) වැනි ප්‍රංශ පාලනයට තර්ජන ඇති විය. පසුකාලීන හමාල්ලයියා සහ හවුකා ආගමික ව්‍යාපාර මෙන්ම බලහත්කාරය පැතුරුනි.[1][20][40] දකුණේ "උදාසීන" ජනගහනය යටපත් කිරීමේදී "විශාල වශයෙන් සාර්ථක" අතර, ප්‍රංශ ජාතිකයින් උතුරේ ටුවාරෙග් සමඟ "සැලකිය යුතු තරම් දුෂ්කරතාවයකට" මුහුණ දුන් අතර (අගාඩේස්හි අයර් හි සුල්තාන් රාජ්‍යය කේන්ද්‍ර කර ගනිමින්) ප්‍රංශයට 1906 වන තෙක් අගාඩෙස් අල්ලා ගැනීමට නොහැකි විය.[1] ටුවාරෙග් ප්‍රතිරෝධය දිගටම පැවති අතර, ෆෙසාන්හි සෙනුසිගේ සහාය ඇතිව අග් මොහොමඩ් වවු ටෙගුයිඩා කාඕසන් විසින් නායකත්වය දුන් 1916-1917 කාඕසෙන් කැරැල්ලෙන් අවසන් විය. කැරැල්ල ප්‍රචණ්ඩ ලෙස මර්දනය කරන ලද අතර කාඕසන් ෆෙසාන් වෙත පලා ගිය අතර එහිදී ඔහුව ඝාතනය කරන ලදී.[20] ප්‍රංශ ජාතිකයන් විසින් රූකඩ සුල්තාන්වරයෙකු පිහිටුවන ලද අතර යටත් විජිතයේ උතුරේ "පරිහානිය සහ කොන් කිරීම" දිගටම පැවති අතර, නියඟ මාලාවකින් උග්‍ර විය.[20] එය "පසුගිය දෙයක්" ලෙස පැවති අතර, යටත් විජිත සමයේ නයිජර්හි රටකජු වගාව හඳුන්වාදීම වැනි සීමිත ආර්ථික සංවර්ධනයක් සිදු විය.[1] 1913, 1920, සහ 1931 වර්ෂවල ඇති වූ විනාශකාරී සාගත මාලාවකින් පසුව ආහාර සුරක්ෂිතතාව වැඩිදියුණු කිරීමේ ක්‍රියාමාර්ග හඳුන්වා දෙන ලදී.[1][20]

දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී, ප්‍රංශයේ ප්‍රධාන භූමිය නාසි ජර්මනිය විසින් අත්පත් කරගෙන සිටි කාලය තුළ, චාල්ස් ඩි ගෝල් විසින් බ්‍රසාවිල් ප්‍රකාශනය නිකුත් කරන ලද අතර, ප්‍රංශ යටත් විජිත අධිරාජ්‍යය පශ්චාත් යුධ සමයේ මධ්‍යගත නොවූ ප්‍රංශ සංගමයක් මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන බව ප්‍රකාශ කළේය.[41] 1946 සිට 1958 දක්වා පැවති ප්‍රංශ සංගමය, ප්‍රාදේශීය උපදේශන රැස්වීම් සඳහා යම් බලයක් විමධ්‍යගත කිරීම සහ දේශපාලන ජීවිතයේ සීමිත සහභාගීත්වය සහිතව, යටත් විජිතවල වැසියන්ට සීමිත ප්‍රංශ පුරවැසිභාවයක් ප්‍රදානය කළේය. නයිජීරියානු ප්‍රගතිශීලී පක්ෂය (Parti Progressiste Nigérien, හෝ PPN, මුලින් අප්‍රිකානු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රැලියේ ශාඛාවක් හෝ Rassemblement Démocratique Africain - RDA) හිටපු ගුරු හමානි ඩියෝරිගේ නායකත්වයෙන් වාමාංශික මෙන් පිහිටුවන ලද්දේ මෙම කාල පරිච්ඡේදයේදී ය.ජිබෝ බකරිගේ නායකත්වයෙන් යුත් වාමාංශික ව්‍යාපාරය සමාජවාදී අප්‍රිකානු-සවාබා (එම්එස්ඒ) විය. 1956 ජූලි 23 විදේශ ප්‍රතිසංස්කරණ පනත (Loi Cadre) සහ 1958 දෙසැම්බර් 4 පස්වන ප්‍රංශ ජනරජය පිහිටුවීමෙන් පසුව, නයිජර් ප්‍රංශ ප්‍රජාව තුළ ස්වාධීන රාජ්‍යයක් බවට පත්විය. 1958 දෙසැම්බර් 18 දින හමානි ඩියෝරිගේ නායකත්වය යටතේ ස්වාධීන නයිජර් ජනරජයක් නිල වශයෙන් නිර්මාණය කරන ලදී. එම්එස්ඒ 1959 දී තහනම් කරන ලද්දේ එහි අධික ප්‍රංශ විරෝධී ස්ථාවරය නිසා ය.[42] 1960 ජූලි 11 දින, නයිජර් ප්‍රංශ ප්‍රජාවෙන් ඉවත් වීමට තීරණය කළ අතර, 1960 අගෝස්තු 3 වන දින, දේශීය වේලාවෙන් මධ්‍යම රාත්‍රියේදී, සම්පූර්ණ නිදහස ලබා ගත්තේය;[43] මෙලෙස ඩියෝරි රටේ පළමු ජනාධිපති බවට පත් විය.

පශ්චාත් යටත් විජිත (1960–) සංස්කරණය

ඩියෝරි අවුරුදු (1960-1974) සංස්කරණය

ජනාධිපති හමානි ඩියෝරි සහ සංචාරය කරන ජර්මානු ජනාධිපති හෙන්රිච් ලුබ්කේ, 1969, නියාමි වෙත රාජ්‍ය සංචාරයක යෙදී සිටි පිරිසට ආචාර කරති. ඩියෝරිගේ තනි පක්ෂ පාලනය බටහිර සමඟ "යහපත්" සබඳතා සහ විදේශ කටයුතු කෙරෙහි අවධානය යොමු කිරීම මගින් සංලක්ෂිත විය.

ස්වාධීන රාජ්‍යයක් ලෙස පළමු වසර 14 තුළ නයිජර් පාලනය කළේ හමානි ඩියෝරිගේ සභාපතිත්වය යටතේ තනි-පක්ෂ සිවිල් පාලන තන්ත්‍රයක් විසිනි.[44] 1960 ගණන්වල අධ්‍යාපන ක්‍රමයේ ප්‍රසාරණය සහ යම් සීමිත ආර්ථික සංවර්ධනයක් සහ කාර්මීකරණයක් දක්නට ලැබුණි.[20] ප්‍රංශය සමඟ සබඳතා පැවතියේ, ඩියෝරි විසින් ආර්ලිට්හි ප්‍රංශ ප්‍රමුඛ යුරේනියම් කැණීම් සංවර්ධනයට ඉඩ දීම සහ ඇල්ජීරියානු යුද්ධයේදී ප්‍රංශයට සහාය වීමත් සමඟය.[20] දේශසීමා ආරවුලක් හේතුවෙන් ඩහෝමි (බෙනින්) හැර අනෙකුත් අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන් සමඟ සබඳතා බොහෝ දුරට "ධනාත්මක" විය. 1963 දී සැලසුම් කළ කුමන්ත්‍රණයකින් සහ 1965 දී ඝාතන ප්‍රයත්නයකින් ඩියෝරි දිවි ගලවා ගැනීමත් සමඟ නයිජර් මෙම කාලය පුරාවට ඒකපාක්ෂික රාජ්‍යයක් ලෙස පැවතුනි. මෙම ක්‍රියාකාරකමෙන් බොහෝමයක් 1964 දී ගබ්සාකාරී කැරැල්ලක් දියත් කරන ලද ජිබෝ බකරිගේ එම්එස්ඒ-සවාබා කණ්ඩායම විසින් මෙහෙයවන ලදී.[20][45]1970 ගණන්වල, ආර්ථික දුෂ්කරතා, නියඟ සහ අධික දූෂණය සහ ආහාර සැපයුම් වැරදි කළමනාකරණය පිළිබඳ චෝදනාවල එකතුවක්, ඩයෝරි පාලනය පෙරලා දැමූ කුමන්ත්‍රණයක් ඇති කළේය.

පළමු හමුදා පාලනය (1974-1991) සංස්කරණය

මෙම කුමන්ත්‍රණය සැලසුම් කර ඇත්තේ කර්නල් සෙයිනි කවුන්චේ සහ කොන්සයිල් මිලිටෙයාර් සුප්‍රීම් නමින් හමුදා කණ්ඩායමක් විසින් වන අතර, 1987 දී ඔහු මිය යන තුරුම රට පාලනය කිරීමට කුන්චේ කටයුතු කළේය.[20] හමුදා රජයේ පළමු ක්‍රියාමාර්ගය වූයේ ආහාර අර්බුදයට පිළියම් යෙදීමයි.[46] කුමන්ත්‍රණයෙන් පසු ඩියෝරි පාලන තන්ත්‍රයේ දේශපාලන සිරකරුවන් නිදහස් කරන ලද අතර, මෙම කාලය තුළ පොදුවේ දේශපාලන හා පුද්ගල නිදහස පිරිහී ගියේය. කුමන්ත්‍රණ (1975, 1976 සහ 1984 දී) ව්‍යර්ථ කරන ලද අතර, ඔවුන්ගේ උසිගැන්වීම්වලට දඩුවම් ලැබිණි.[20]

1983 දී බටහිර ජර්මානු ජනාධිපති කාල් කාර්ස්ටන්ස් නයිජර් හි රාජ්‍ය සංචාරය අතරතුර ජනාධිපති සෙයිනි කවුන්චේ

බොහෝ දුරට අගාඩෙස් කලාපයේ යුරේනියම් පතල් මගින් අරමුදල් සපයන 'සංවර්ධන සමාජයක්' නිර්මාණය කිරීමට කවුන්චේ උත්සාහ කළේය.[20] පැරාස්ටල් සමාගම් නිර්මාණය කරන ලදී, යටිතල පහසුකම් (ගොඩනැගිලි සහ නව මාර්ග, පාසල්, සෞඛ්‍ය මධ්‍යස්ථාන) ඉදිකරන ලද අතර, රාජ්‍ය ආයතනවල දුෂණ පැවති අතර, ඒවාට දඬුවම් කිරීමට කවුන්චේ පසුබට නොවීය.[47] 1980 ගණන් වලදී, කවුන්චේ විසින් රාජ්‍ය වාරනය යම් ලිහිල් කිරීමක් සහ පාලන තන්ත්‍රය 'සිවිල්කරණය' කිරීමට ගත් උත්සාහයන් සමඟින්, හමුදාවේ ග්‍රහණය ප්‍රවේශමෙන් ලිහිල් කිරීමට පටන් ගත්තේය. යුරේනියම් මිල කඩා වැටීමෙන් පසු ආර්ථික උත්පාතය අවසන් වූ අතර IMF විසින් මෙහෙයවන ලද කප්පාදු සහ පුද්ගලීකරන පියවර සමහර නයිජීරියානුවන්ගේ විරුද්ධත්වය අවුලුවා ඇත.[20] 1985 දී, චින්තබරාදන් හි ටුවාරෙග් කැරැල්ලක් මර්දනය කරන ලදී.[20] කවුන්චේ 1987 නොවැම්බර් මාසයේදී මොළයේ ගෙඩියක් හේතුවෙන් මිය ගිය අතර, ඔහුගේ මාණ්ඩලික ප්‍රධානියා වූ කර්නල් අලි සයිබු විසින් දින හතරකට පසු උත්තරීතර හමුදා කවුන්සිලයේ ප්‍රධානියා ලෙස ස්ථිර කරන ලදී.[20]

සයිබු, කවුන්චේ යුගයේ (රහස් පොලිසිය සහ මාධ්‍ය වාරනය වැනි) ඉතාමත් මර්දනකාරී අංග සීමා කළ අතර, තනි පක්ෂයක (Mouvement National pour la Société du Développement, හෝ MNSD) සමස්ත මඟ පෙන්වීම යටතේ දේශපාලන ප්‍රතිසංස්කරණ ක්‍රියාවලියක් හඳුන්වා දීමට කටයුතු කළේය.[20] දෙවන ජනරජයක් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්පාදනය කරන ලද අතර එය 1989 ජනමත විචාරණයකින් පසුව සම්මත කරන ලදී.[20] 1989 දෙසැම්බර් 10 වන දින පැවති ජනාධිපතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කිරීමෙන් පසු ජෙනරාල් සයිබු දෙවන ජනරජයේ පළමු ජනාධිපතිවරයා බවට පත් විය.[48]

බහු-පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ක්‍රමයක් ස්ථාපිත කිරීමට වෘත්තීය සමිති සහ ශිෂ්‍ය ඉල්ලීම් හමුවේ දේශපාලන ප්‍රතිසංස්කරණ පාලනය කිරීමට ජනාධිපති සයිබුගේ උත්සාහය අසාර්ථක විය. 1990 පෙබරවාරි 9 වන දින, නියාමි හි ප්‍රචණ්ඩකාරී ලෙස මර්දනය කරන ලද ශිෂ්‍ය පාගමනක් සිසුන් තිදෙනෙකුගේ මරණයට හේතු වූ අතර, එය තවදුරටත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා ජාතික හා ජාත්‍යන්තර පීඩනය වැඩි කිරීමට හේතු විය.[20] සයිබෝ පාලනය 1990 අවසානය වන විට මෙම ඉල්ලීම් වලට එකඟ විය.[20] මේ අතර, සන්නද්ධ ටුවාරෙග්ස් කණ්ඩායමක් චින්තබරාදන් (පළමු ටුවාරෙග් කැරැල්ලේ ආරම්භය ලෙස ඇතැමුන් විසින් සලකනු ලබන) නගරයට ප්‍රහාර එල්ල කිරීමත් සමඟ අගාඩෙස් ප්‍රදේශයේ ගැටළු යළි මතු විය. ඇස්තමේන්තු 70 සිට 1000 දක්වා).[20]

අලි සයිබු, ජනාධිපති 1987-93, මිලිටරි පාලනයෙන් සිවිල් පාලනයට මාරුවීම අධීක්ෂණය කිරීමට උදව් විය.

ජාතික සම්මේලනය සහ තුන්වන ජනරජය (1991-1996) සංස්කරණය

1991 ජාතික ස්වෛරී සමුළුව බහු පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ඇති කළේය. ජුලි 29 සිට නොවැම්බර් 3 දක්වා, රටේ අනාගත දිශානතිය සඳහා නිර්දේශ ඉදිරිපත් කිරීම සඳහා සමාජයේ සියලුම අංග එක්රැස් කරන ලද ජාතික සමුළුවක් කැදවීය. සම්මන්ත්‍රණයේ මුලසුන දැරුවේ මහාචාර්ය ඇන්ඩ්රේ සාලිෆෝ විසින් වන අතර සංක්‍රාන්ති රජයක් සඳහා සැලැස්මක් සකස් කරන ලදී; 1993 අප්‍රේල් මාසයේදී තුන්වන ජනරජයේ ආයතන ක්‍රියාත්මක වන තුරු රාජ්‍ය කටයුතු කළමනාකරණය කිරීම සඳහා මෙය 1991 නොවැම්බර් මාසයේදී ස්ථාපනය කරන ලදී. 1989 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව සහ වැඩි නිදහසක් සහතික කරන ලදී. නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව 1992 දෙසැම්බර් 26 දින ජනමත විචාරණයකින් සම්මත විය.[49] ඉන් අනතුරුව, ජනාධිපතිවරනය පැවැත් වූ අතර 1993 මාර්තු 27 වන දින තුන්වන ජනරජයේ පළමු ජනාධිපතිවරයා ලෙස මහමනේ ඔස්මානේ පත් විය.[20][48] උස්මාන් ගේ ජනාධිපති ධූරය 1995 දී ආණ්ඩු වෙනස්කම් හතරක් සහ ව්‍යවස්ථාදායක මැතිවරණ සහ ආර්ථික පසුබෑමක් දක්නට ලැබුණි.[20]

මෙම කාලය තුළ අගාඩෙස් ප්‍රදේශයේ ප්‍රචණ්ඩත්වය දිගටම පැවති අතර, 1992 දී ටුවාරෙග් කැරලිකරුවන් සමඟ සටන් විරාමයක් අත්සන් කිරීමට නයිජීරියානු රජය පෙලඹවූ අතර එය ටුවාරෙග් ශ්‍රේණියේ අභ්‍යන්තර අසමගිය හේතුවෙන් අකාර්යක්ෂම විය.[20] ටුවාරෙග් මෙන් නයිජීරියානු රජය ද තම කලාපය නොසලකා හැර ඇති බව පවසමින් අතෘප්තිමත් ටූබු ජනයා විසින් මෙහෙයවන ලද තවත් කැරැල්ලක් රටේ නැගෙනහිරින් ඇති විය.[20] 1995 අප්‍රේල් මාසයේදී ටුවාරෙග් කැරලිකාර කණ්ඩායමක් සමඟ සාම ගිවිසුමක් අත්සන් කරන ලද අතර, රජය සමහර හිටපු කැරලිකරුවන් හමුදාවට අන්තර්ග්‍රහණය කර ගැනීමට එකඟ වූ අතර ප්‍රංශ සහාය ඇතිව අනෙක් අයට ඵලදායී සිවිල් ජීවිතයකට නැවත පැමිණීමට උපකාර කළේය.[50]

දෙවන සහ තුන්වන හමුදා පාලන (1996-1999) සංස්කරණය

රජයේ අංශභාගය හමුදාව මැදිහත් වීමට පොළඹවන ලදී; 1996 ජනවාරි 27 දින, කර්නල් ඉබ්‍රාහිම් බරේ මයිනස්සරා විසින් ජනාධිපති උස්මාන් බලයෙන් පහ කර තුන්වන ජනරජය අවසන් කළ කුමන්ත්‍රණයක් මෙහෙයවීය.[51][52] මයිනස්සර ප්‍රධානියා වූ Conseil de Salut National (ජාතික ගැලවීමේ කවුන්සිලය) හමුදා නිලධාරීන්ගෙන් සමන්විත වූ අතර එය මාස හයක සංක්‍රාන්ති කාල පරිච්ඡේදයක් සිදු කරන ලද අතර, එම කාලය තුළ ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කර 1996 මැයි 12 දින සම්මත කරන ලදී.[20]

ඉන් පසු මාස කිහිපය තුළ ජනාධිපතිවරණ ව්‍යාපාර සංවිධානය විය. මයිනස්සර ස්වාධීන අපේක්ෂකයෙකු ලෙස ප්‍රචාරක ව්‍යාපාරයට අවතීර්ණ වූ අතර 1996 ජූලි 8 වන දින මැතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කළේය, මැතිවරණ ප්‍රචාරක කාලය තුළ මැතිවරණ කොමිසම ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලද බැවින්, මැතිවරණ ජාතික හා ජාත්‍යන්තර වශයෙන් ඇතැමුන් විසින් අක්‍රමවත් ලෙස සලකන ලදී.[20] මේ අතර, මයිනස්සර ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල සහ ලෝක බැංකුව විසින් අනුමත කරන ලද පුද්ගලීකරණ වැඩසටහනක් උසිගන්වන ලද අතර එය ඔහුගේ සමහර ආධාරකරුවන් පොහොසත් කළ අතර වෘත්තීය සමිතිවල විරුද්ධත්වයට පත්විය. 1999 වංචනික පළාත් පාලන මැතිවරණයෙන් පසුව, විපක්ෂය මයිනස්සර පාලනය සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කිරීම නැවැත්වීය.[20] නොදන්නා තත්වයන් යටතේ (සමහරවිට රටින් පලා යාමට උත්සාහ කළ හැකිය), මයිනස්සරා 1999 අප්‍රේල් 9 වන දින නියාමි ගුවන් තොටුපලේදී ඝාතනය කරන ලදී.[53][54]

මේජර් දවුඩා මාලම් වන්කේ පසුව භාර ගත්තේ, ප්‍රංශ පන්නයේ අර්ධ ජනාධිපති ක්‍රමයක් සහිත ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්පාදනය කිරීම අධීක්ෂණය කිරීම සඳහා සංක්‍රාන්ති ජාතික ප්‍රතිසන්ධාන කවුන්සිලයක් පිහිටුවමිනි. මෙය 1999 අගෝස්තු 9 දින සම්මත කරන ලද අතර එම වසරේම ඔක්තෝම්බර් සහ නොවැම්බර් මාසවල ජනාධිපතිවරණ සහ ව්‍යවස්ථාදායක මැතිවරණ පැවැත්විණි.[55] මැතිවරණය සාමාන්‍යයෙන් ජාත්‍යන්තර නිරීක්ෂකයින් විසින් නිදහස් හා සාධාරණ බව සොයා ගන්නා ලදී. පසුව වන්කේ රජයේ කටයුතුවලින් ඉවත් විය.[20]

පස්වන ජනරජය (1999-2009) සංස්කරණය

2008 දෙවන ටුවාරෙග් කැරැල්ල අතරතුර උතුරු නයිජර් හි ටුවාරෙග් කැරලිකාර සටන්කරුවෙකු

1999 නොවැම්බරයේ මැතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කිරීමෙන් පසු ජනාධිපති තන්ජා මාමඩෝ 1999 දෙසැම්බර් 22 දින පස්වන ජනරජයේ පළමු ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය. තුන්වන ජනරජයේ සිට හමුදා කුමන්ත්‍රණ හේතුවෙන් නවතා දමා තිබූ පරිපාලනමය සහ ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ මාමඩු ගෙන ආ අතර, බෙනින් සමඟ දශක ගණනාවක් පුරා පැවති දේශසීමා ආරවුලක් සාමකාමීව විසඳා ගැනීමට උපකාරී විය.[56][57] 2002 අගෝස්තු මාසයේදී, නියාමි, ඩිෆා සහ න්ගුයිග්මි හි හමුදා කඳවුරු තුළ නොසන්සුන්තාවයක් ඇති වූ අතර, දින කිහිපයක් ඇතුළත යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට රජයට හැකි විය. 2004 ජූලි 24 දින, කලින් රජය විසින් පත් කරන ලද ප්‍රාදේශීය නියෝජිතයන් තෝරා පත් කර ගැනීම සඳහා මහ නගර සභා මැතිවරණය පවත්වන ලදී. මෙම මැතිවණවලින් පසුව ජනාධිපතිවරණ පවත්වන ලද අතර, එහි දී මාමඩෝ දෙවන වාරය සඳහා නැවත තේරී පත් වූ අතර, එමගින් හමුදා කුමන්ත්‍රණවලින් නෙරපා හැරීමකින් තොරව එක දිගට මැතිවරණ ජයග්‍රහණය කළ ජනරජයේ පළමු ජනාධිපතිවරයා බවට පත් විය.[20][58] ව්‍යවස්ථාදායක සහ විධායක වින්‍යාසය ජනාධිපතිගේ පළමු ධූර කාලයට තරමක් සමාන විය: හමා අමාඩෝ අගමැති ලෙස නැවත පත් කරන ලද අතර CDS පක්ෂයේ ප්‍රධානියා වූ මහමනේ උස්මානේ ජාතික සභාවේ (පාර්ලිමේන්තුව) සභාපති ලෙස නැවත තේරී පත් විය.

2007 වන විට, ජනාධිපති තන්ජා මාමඩෝ සහ ඔහුගේ අග්‍රාමාත්‍යවරයා අතර සම්බන්ධය "පිරිහීමකට ලක්ව" ඇති අතර, 2007 ජූනි මාසයේදී සෙයිනි ඔමරූ විසින් සභාවේදී විශ්වාසභංගයේ සාර්ථක ඡන්දයකින් පසුව දෙවනුව ආදේශ කිරීමට හේතු විය.[20] ජනාධිපති තන්ජා මාමඩෝ විසින් ජනාධිපති ධුර කාලය සීමා කළ ව්‍යවස්ථාව වෙනස් කිරීම මගින් ඔහුගේ ජනාධිපති ධුර කාලය දීර්ඝ කිරීමට උත්සාහ කළේය. 'ටසාර්චේ' ('අධිකව සිටීම' සඳහා හවුසා) ව්‍යාපාරය පිටුපස පෙළ ගැසුනු දීර්ඝ ජනාධිපති ක්‍රමයේ අනුගාමිකයින්ට විරුද්ධ පක්ෂ සටන්කාමීන් සහ සිවිල් සමාජ ක්‍රියාකාරීන්ගෙන් සමන්විත විරුද්ධවාදීන් ('ටසාර්චේ විරෝධී') විසින් ප්‍රතිප්‍රහාර එල්ල කරන ලදී.[20]

උතුරේ 2007 දී Mouvement des Nigériens pour la Justice (MNJ) විසින් නායකත්වය දුන් දෙවන ටුවාරෙග් කැරැල්ලක් පුපුරා ගියේය. පැහැරගැනීම් ගණනාවක් සමඟ 2009 වන විට කැරැල්ල "විශාල වශයෙන් අවිනිශ්චිත ලෙස බිඳී ගියේය".[20] කලාපයේ "දුප්පත්" ආරක්‍ෂක තත්ත්වය නිසා ඉස්ලාමීය මාග්‍රෙබ් (AQIM) හි අල්-කයිඩාවේ කොටස් රට තුළ ස්ථාවර වීමට ඉඩ ලබා දී ඇතැයි සැලකේ.[20]

හතරවන හමුදා පාලනය (2009-2010) සංස්කරණය

2009 දී, ජනාධිපති තන්ජා මාමඩෝ අනෙකුත් දේශපාලන පක්ෂ විසින් විරුද්ධ වූ ඔහුගේ ජනාධිපති ධූරය දීර්ඝ කිරීමට අපේක්ෂා කරන ව්‍යවස්ථාපිත ජනමත විචාරණයක් සංවිධානය කිරීමට තීරණය කළ අතර, ජනමත විචාරණය ව්‍යවස්ථා විරෝධී බවට තීන්දු කළ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයේ තීන්දුවට එරෙහිව ගියේය. පසුව මාමඩෝ විසින් නව ව්‍යවස්ථාවක් ජනමත විචාරණයකින් වෙනස් කර සම්මත කර ගත් අතර, එය ව්‍යවස්ථාපිත අධිකරණය විසින් නීති විරෝධී ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[59][60] විපක්ෂය ජනමත විචාරණය වර්ජනය කළ අතර නිල ප්‍රතිඵලවලට අනුව 92.5%ක ඡන්දදායකයින් සහ 68%ක ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමෙන් ව්‍යවස්ථාව සම්මත විය. ව්‍යවස්ථාව සම්මත කිරීම ජනාධිපති ක්‍රමයක්, 1999 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව අත්හිටුවීම සහ තන්ජා මාමඩෝ ජනාධිපති ලෙස වසර තුනක අන්තර්වාර රජයක් සහිත හයවන ජනරජයක් නිර්මාණය කළේය. මෙම සිදුවීම් දේශපාලන හා සමාජ නොසන්සුන්තාවක් ඇති කළේය.[20]

2010 පෙබරවාරියේ සිදු වූ කුමන්ත්‍රණයකදී, තන්ජාගේ දේශපාලන ධූර කාලය දීර්ඝ කිරීමට ගත් උත්සාහයට ප්‍රතිචාර වශයෙන් සලෝ ජිබෝ ගේ නායකත්වයෙන් යුත් හමුදා ජුන්ටාවක් පිහිටුවන ලදී.[61] ජිබෝගේ ප්‍රධානත්වයෙන් යුත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය සඳහා වූ උත්තරීතර කවුන්සිලය වසරක සංක්‍රාන්ති සැලැස්මක් ක්‍රියාවට නංවා, ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කර 2011 දී මැතිවරණය පැවැත්වීය.

හත්වන ජනරජය (2010–2023) සංස්කරණය

අර්ධ ශුෂ්ක නයිජර් තවදුරටත් කාන්තාරීකරණයෙන් තර්ජනයට ලක්ව ඇත.

2010 දී ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කර ගැනීමෙන් සහ වසරකට පසුව පැවති ජනාධිපතිවරණයෙන් පසුව, හත්වන ජනරජයේ ප්‍රථම ජනාධිපතිවරයා ලෙස මහමදු ඉසවුෆෝ තේරී පත් විය; පසුව ඔහු 2016 දී නැවත තේරී පත් විය.[62][20] මීට වසරකට පෙර අහෝසි කර තිබූ අර්ධ ජනාධිපති ක්‍රමය ව්‍යවස්ථාවෙන් ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන ලදී. 2011 දී ඔහුට එරෙහිව දියත් කළ කුමන්ත්‍රණයක් ව්‍යර්ථ කරන ලද අතර එහි ප්‍රධානීන් අත්අඩංගුවට ගන්නා ලදී.[63] ලිබියානු සිවිල් යුද්ධයෙන් සහ උතුරු මාලි ගැටුමෙන්, බටහිර නයිජර්හි අල්-කයිඩා සහ ඉස්ලාමීය රාජ්‍යයේ කැරැල්ලෙන්, නයිජීරියාවේ බොකෝ හරාම් කැරැල්ල දකුණට ගලා යාමෙන් පැනනැගුණු, රටේ ආරක්ෂාවට තර්ජන එල්ල වීමෙන් ඉසවුෆුගේ නිල කාලය සලකුණු විය. නැඟෙනහිර නයිජර්, සහ සංක්‍රමණිකයන් සඳහා සංක්‍රමණික රටක් ලෙස නයිජර් භාවිතය (බොහෝ විට මිනිසුන්-ජාවාරම් කල්ලි විසින් සංවිධානය කරනු ලැබේ).[64] ප්‍රංශ සහ ඇමරිකානු හමුදා මෙම තර්ජන වලට එරෙහිව නයිජර්ට සහාය විය.[65]

2020 දෙසැම්බර් 27 වෙනිදා නයිජීරියානුවන් මැතිවරණයට ගියේ ඉසූෆූ තමා ඉල්ලා අස්වන බව ප්‍රකාශ කිරීමෙන් පසුව සාමකාමී බල සංක්‍රාන්තියකට මග පාදා දෙමිනි.[66] ඡන්දවලින් කිසිදු අපේක්ෂකයෙකුට නිරපේක්ෂ බහුතරයක් ලැබුණේ නැත: මොහොමඩ් බසූම් 39.33% ක් සමඟින් ආසන්නම විය. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුව, 2021 පෙබරවාරි 20 වැනි දින දෙවන මැතිවරණයක් පවත්වන ලද අතර, මැතිවරණ කොමිසමට අනුව, බාසූම් 55.75% ඡන්ද ලබා ගත් අතර විපක්ෂ අපේක්ෂක (සහ හිටපු ජනාධිපති) මහමනේ උස්මානේ 44.25% ලබා ගත්තේය.[67]

2021 මාර්තු 31 වන දින, නයිජර් හි ආරක්ෂක හමුදා විසින් අගනුවර වන නියාමි හි හමුදා ඒකකයක් විසින් කුමන්ත්‍රණය කිරීමට ගත් උත්සාහයක් ව්‍යර්ථ කරන ලදී. ජනාධිපති මන්දිරයේ වෙඩි හඬ ඇසිණි. මෙම ප්‍රහාරය එල්ල වූයේ අලුතින් තේරී පත් වූ ජනාධිපති මොහොමඩ් බසූම් මහතා ධූරයේ දිවුරුම් දීමට දින දෙකකට පෙරය. ජනාධිපති ආරක්ෂක බළකාය මෙම සිද්ධියේදී කිහිප දෙනෙකු අත්අඩංගුවට ගෙන ඇත.[68] 2021 අප්‍රේල් 2 වන දින, බසූම් නයිජර් හි ජනාධිපති ලෙස දිවුරුම් දෙන ලදී.[69]

2023 ජූලි 26 අගභාගයේදී, හත්වන ජනරජය සහ අගමැති ඔහුමුඩු මහමඩු ගේ රජය අවසන් කරමින්, හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් බසූම් බලයෙන් පහ කරන ලදී.[70] ජුලි 28 දින, ජෙනරාල් අබ්දුරහමනේ ටිචියානි රටේ තථ්‍ය රාජ්‍ය නායකයා ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[71] හිටපු මුදල් ඇමති අලි ලැමයින් සෙයින් නයිජර් හි නව අගමැති ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[72]

පස්වන හමුදා පාලනය (2023-වර්තමානය) සංස්කරණය

2023 ජූලි 26 අගභාගයේදී, හත්වන ජනරජය සහ අගමැති ඔහුමුඩු මහමදුගේ රජය අවසන් කරමින්, හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් බාසූම් බලයෙන් පහ කරන ලදී.[73] ජුලි 28 දින, ජෙනරාල් අබ්දුරහමනේ ටිචියානි රටේ තත්‍ය රාජ්‍ය නායකයා ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[74] හිටපු මුදල් ඇමති අලි ලැමයින් සෙයින් නයිජර් හි නව අගමැති ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[75]

කුමන්ත්‍රණය ECOWAS විසින් හෙළා දකින ලද අතර, 2023 නයිජීරියානු අර්බුදයේ දී කුමන්ත්‍රණ නායකයින් අගෝස්තු 6 වන දිනට පෙරාතුව බාසූම් ආන්ඩුව යලි පිහිටුවීමට මිලිටරි මැදිහත්වීමක් භාවිතා කරන බවට තර්ජනය කලේය.[76] මීට පෙර නයිජර් බලයෙන් 70-90%ක් සැපයූ නයිජීරියානු බලශක්ති අපනයන කප්පාදුව ඇතුළුව ECOWAS සම්බාධක පැනවුවද, එම කාලසීමාව හමුදා මැදිහත්වීමකින් තොරව ගෙවී ගියේය.[77][78] නොවැම්බරයේදී මාලි, බුර්කිනා ෆාසෝ සහ නයිජර් හි කුමන්ත්‍රණ-ප්‍රමුඛ ආන්ඩු විභව මිලිටරි මැදිහත්වීමට එරෙහිව සහේල් ප්‍රාන්තවල සන්ධානය පිහිටුවා ගත්හ.[79] 2024 පෙබරවාරි 24 දින නයිජර්ට එරෙහිව ECOWAS සම්බාධක කිහිපයක් ඉවත් කරන ලදී, වාර්තා වන පරිදි මානුෂීය සහ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික හේතූන් මත,[80] සහ නයිජර් වෙත විදුලි අපනයනය නැවත ආරම්භ කිරීමට නයිජීරියාව එකඟ විය.[80][77]

යොමු කිරීම් සංස්කරණය

  1. ↑ 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 Geels, Jolijn, (2006) Bradt Travel Guide - Niger, pgs. 15–22
  2. ↑ Dibble, Harold L.; Aldeias, Vera; Jacobs, Zenobia; Olszewski, Deborah I.; Rezek, Zeljko; Lin, Sam C.; Alvarez-Fernández, Esteban; Barshay-Szmidt, Carolyn C.; Hallett-Desguez, Emily (1 March 2013). "On the industrial attributions of the Aterian and Mousterian of the Maghreb". Journal of Human Evolution. 64 (3): 194–210. doi:10.1016/j.jhevol.2012.10.010. PMID 23399349.
  3. ↑ Gwin, Peter. "Lost Tribes of the Green Sahara" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 සැප්තැම්බර් 2010 at the Wayback Machine, National Geographic, September 2008.
  4. ↑ Oliver, Roland (1999), The African Experience: From Olduvai Gorge to the 21st Century (Series: History of Civilization), London: Phoenix Press, revised edition, pg 39.
  5. ↑ 5.0 5.1 (ප්‍රංශ බසින්) Niger සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 ජූලි 2014 at the Wayback Machine. Encyclopédie Larousse
  6. ↑ Duncan E. Miller and N.J. Van Der Merwe, 'Early Metal Working in Sub Saharan Africa' Journal of African History 35 (1994) 1–36; Minze Stuiver and N.J. Van Der Merwe, 'Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa' Current Anthropology 1968.
  7. ↑ Grébénart, Danilo (1993), "Azelik Takedda et le cuivre médiéval dans la région d'Agadez", Le Saharien (Paris) 125 (2): 28–33, http://siris-libraries.si.edu/ipac20/ipac.jsp?uri=full=3100001~!752653!0#focus, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 12 November 2019 
  8. ↑ Iron in Africa: Revisiting the History සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 ඔක්තෝබර් 2008 at the Wayback Machine – Unesco (2002)
  9. ↑ Ancient cemetery found in 'green' Sahara Desert සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 අගෝස්තු 2014 at the Wayback Machine. By Randolph E. Schmid. Associated Press /ABC News.
  10. ↑ Clark, J. Desmond; Gifford-Gonzalez, Diane (2008). Adrar Bous: archaeology of a central Saharan granitic ring complex in Niger. Royal Museum of Central Africa, Tervuren.
  11. ↑ "Stone Age Graveyard Reveals Lifestyles Of A 'Green Sahara'". Science Daily. 15 August 2008. 16 August 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2008.
  12. ↑ Wilford, John Noble (14 August 2008). "Graves Found From Sahara's Green Period". The New York Times. 23 January 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2008.
  13. ↑ Sereno PC, Garcea EAA, Jousse H, Stojanowski CM, Saliège J-F, Maga A, et al. (2008). "Lakeside Cemeteries in the Sahara: 5000 Years of Holocene Population and Environmental Change". PLOS ONE. 3 (8): e2995. Bibcode:2008PLoSO...3.2995S. doi:10.1371/journal.pone.0002995. PMC 2515196. PMID 18701936.
  14. ↑ Centre, UNESCO World Heritage. "Site archéologique de Bura". UNESCO World Heritage Centre. 10 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 April 2020.
  15. ↑ African Rock Art - Niger, British Museum, https://africanrockart.britishmuseum.org/country/niger/, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 11 November 2019 
  16. ↑ Caulson, David, Sub-Zone 3: Niger, ICOMOS, https://www.icomos.org/studies/rockart-sahara-northafrica/07sous-zone3.pdf, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 11 November 2019 
  17. ↑ Shillington, Kevin (1989, 1995). History of Africa, Second Edition. St. Martin's Press, New York. Page 32.
  18. ↑ Lewicki, T. (1994). "The Role of the Sahara and Saharians in Relationships between North and South". In UNESCO General History of Africa: Volume 3. University of California Press, ISBN 92-3-601709-6.
  19. ↑ Masonen, P: "Trans-Saharan Trade and the West African Discovery of the Mediterranean World. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 ඔක්තෝබර් 2006 at the Wayback Machine"
  20. ↑ 20.00 20.01 20.02 20.03 20.04 20.05 20.06 20.07 20.08 20.09 20.10 20.11 20.12 20.13 20.14 20.15 20.16 20.17 20.18 20.19 20.20 20.21 20.22 20.23 20.24 20.25 20.26 20.27 20.28 20.29 20.30 20.31 20.32 20.33 20.34 20.35 20.36 20.37 20.38 20.39 20.40 20.41 20.42 20.43 20.44 20.45 20.46 Decalo, Sameul; Idrissa, Abdourahmane (1 June 2012). Historical Dictionary of Niger. Scarecrow Press. ISBN 9780810870901. 25 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 July 2018.
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 Sirio Canós-Donnay (February 2019). "The Empire of Mali". Oxford Research Encyclopedia of African History. Oxford Research Encyclopedias. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.266. ISBN 978-0-19-027773-4. 30 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2019.
  22. ↑ "Mali Empire". Ancient Origins. 1 March 2019. 29 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2019.
  23. ↑ 23.0 23.1 "Mali Empire". World History Encyclopedia. 29 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2019.
  24. ↑ 24.0 24.1 24.2 Boubou Hama and M Guilhem, "L’histoire du Niger, de l’Afrique et du Monde"; Edicef, Les royaumes Haoussa, pp. 104–112
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 25.3 25.4 25.5 25.6 25.7 Metz, Helen Chapin, ed. (1991). Nigeria: A Country Study. Washington, DC: GPO for the Library of Congress. 3 November 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 November 2019.
  26. ↑ "Songhai Empire". World History Encyclopedia. 29 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2019.
  27. ↑ African Kingdoms සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 මැයි 2019 at the Wayback Machine African kingdoms – The Songhai Empire
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 28.3 Cartwright, Mark (23 April 2019). "Kingdom of Kanem". World History Encyclopedia. 8 May 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2019.
  29. ↑ Ryder, A.F.C. (1981). D.T. Niane (ed.). General History of Africa: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. Paris: UNESCO. p. 239.
  30. ↑ Ryder, A.F.C. (1981). D.T. Niane (ed.). General History of Africa: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. Paris: UNESCO. pp. 251–52.
  31. ↑ Ryder, A.F.C. (1981). D.T. Niane (ed.). General History of Africa: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. Paris: UNESCO. pp. 258–65.
  32. ↑ Nehemia Levtzion; Randall Pouwels. The History of Islam in Africa. Ohio University Press. p. 81.
  33. ↑ 33.0 33.1 33.2 33.3 33.4 Cartwright, Mark (9 May 2019). "Hausaland". World History Encyclopedia. 26 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2019.
  34. ↑ 34.0 34.1 34.2 "Hausa States". BBC. 15 September 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2019.
  35. ↑ H. J. Fisher. The Sahara and Central Sudan. in The Cambridge History of Africa: From C 1600 to C 179. Richard Gray, J. D. Fage, Roland Anthony Oliver, eds. Cambridge University Press, (1975) ISBN 0-521-20413-5 pp. 134–6
  36. ↑ Falola, Toyin (2009). Colonialism and Violence in Nigeria. Bloomington, IN: Indiana University Press.
  37. ↑ 37.0 37.1 37.2 International Boundary Study No. 93 – Niger-Nigeria Boundary, 15 December 1969, https://fall.fsulawrc.com/collection/LimitsinSeas/IBS093.pdf, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 6 November 2019 
  38. ↑ International Boundary Study No. 146 – Burkina Faso-Niger Boundary, 18 November 1974, https://fall.fsulawrc.com/collection/LimitsinSeas/IBS146.pdf, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 5 November 2019 
  39. ↑ International Boundary Study No. 73 – Chad-Niger Boundary, 1 August 1966, https://fall.fsulawrc.com/collection/LimitsinSeas/IBS073.pdf, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 5 October 2019 
  40. ↑ UNESCO General History of Africa, Vol. VIII: Africa Since 1935. Ali A. Mazrui, Christophe Wondji, Unesco International Scientific Committee for the Drafting of a General History of Africa, eds. University of California Press, (1999) ISBN 0-520-06703-7 pp. 70–3
  41. ↑ Joseph R. De Benoist, "The Brazzaville Conference, or Involuntary Decolonization." Africana Journal 15 (1990) pp: 39–58.
  42. ↑ Mamoudou Djibo. Les enjeux politiques dans la colonie du Niger (1944–1960). Autrepart no 27 (2003), pp. 41–60.
  43. ↑ Keesing's Contemporary Archives, page 17569.
  44. ↑ Encyclopedia Britannica - Hamni Diori, https://www.britannica.com/biography/Hamani-Diori, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 November 2019 
  45. ↑ Jon Abbink; Mirjam de Bruijn, Klaas van Walraven (2003). "Sawaba's Rebellion in Niger (1964-64)". Rethinking Resistance: revolt and violence in African history (PDF). Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-12624-4. 5 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 21 November 2019.
  46. ↑ (ප්‍රංශ බසින්) Renversement du président Hamani Diori au Niger සංරක්ෂණය කළ පිටපත 22 ඔක්තෝබර් 2014 at the Wayback Machine. Perspective monde, 15 avril 1974
  47. ↑ Kountché: 30 ans après son coup d'état සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 ජූලි 2018 at the Wayback Machine. Nigerdiaspora, 10 novembre 2007 (republished on 6 November 2017).
  48. ↑ 48.0 48.1 Nohlen, D, Krennerich, M & Thibaut, B (1999) Elections in Africa: A data handbook, p685 ISBN 0-19-829645-2
  49. ↑ Walter S. Clarke, "The National Conference Phenomenon and the Management of Political Conflict in Sub-Saharan Africa," in Ethnic Conflict and Democratization in Africa, ed. Harvey Glickman. Atlanta: African Studies Assoc. Press, (1995) ISBN 0-918456-74-6
  50. ↑ Niger Foreign Policy and Government Guide (ඉංග්‍රීසි බසින්). Int'l Business Publications. 2007. ISBN 9781433036873. {{cite book}}: |work= ignored (help)[permanent dead link]
  51. ↑ Niger's Elected President Ousted in Military Coup සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 අගෝස්තු 2018 at the Wayback Machine New York Times, 28 January 1996
  52. ↑ Kaye Whiteman, "Obituary: Ibrahim Bare Mainassara", The Independent (London), 12 April 1999.
  53. ↑ "Ibrahim Baré Maïnassara". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/358644/Ibrahim-Bare-Mainassara. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 9 April 2014. 
  54. ↑ "1999: President of Niger 'killed in ambush'". BBC. 15 April 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 April 2014.
  55. ↑ Niger: A copybook coup d'etat සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 පෙබරවාරි 2020 at the Wayback Machine, 9 April 1999, BBC. Military controls Niger සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 පෙබරවාරි 2020 at the Wayback Machine, 10 April 1999, BBC.
  56. ↑ UN World Court decides Niger, Benin border dispute, UN News, 13 July 2019, https://news.un.org/en/story/2005/07/144962-un-world-court-decides-niger-benin-border-dispute, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 8 November 2019 
  57. ↑ Fabio Spadi (2005) The ICJ Judgment in the Benin-Niger Border Dispute: the interplay of titles and 'effectivités' under the uti possidetis juris principle, Leiden Journal of International Law සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 සැප්තැම්බර් 2006 at the Wayback Machine 18: 777–794
  58. ↑ "RAPPORT DE LA MISSION D’OBSERVATION DES ELECTIONS PRESIDENTIELLES ET LEGISLATIVES DES 16 NOVEMBRE ET 4 DECEMBRE 2004" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 22 ජූනි 2007 at the Wayback Machine, democratie.francophonie.org (ප්‍රංශ බසින්).
  59. ↑ Niger president rules by decree after court snub සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 ජූනි 2009 at the Wayback Machine. Reuters. Fri 26 June 2009
  60. ↑ Emergency powers for Niger leader සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 නොවැම්බර් 2018 at the Wayback Machine. BBC. 26 June 2009.
  61. ↑ "Military coup ousts Niger president Mamadou Tandja" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 පෙබරවාරි 2010 at the Wayback Machine, British Broadcasting Corporation, 19 February 2010
  62. ↑ "Boycott helps Niger President Issoufou win re-election" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 මාර්තු 2020 at the Wayback Machine, Reuters, 22 March 2016.
  63. ↑ "Freedom in the World 2012: Niger". Freedom House. 2012. 25 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 April 2013.
  64. ↑ UNHCR: Attacks in NW Nigeria Send Thousands Fleeing to Niger, News 24, 27 September 2019, https://www.voanews.com/africa/unhcr-attacks-nw-nigeria-send-thousands-fleeing-niger, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 8 November 2019 
  65. ↑ "France ready to strike extremists on Libya border". Asian Defense News. 6 January 2015. 6 January 2015. 4 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2015.
  66. ↑ AfricaNews (2021-01-07). "Nigerien President Mahamadou Issoufou set to exit power". Africanews (ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-02-05.
  67. ↑ "Niger election: Mohamed Bazoum wins landmark vote amid protests". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-02-23. 23 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-02-23.
  68. ↑ "Niger: Attack on presidential palace an 'attempted coup'". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). 31 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-03-31.
  69. ↑ Zandonini, Giacomo (2 April 2021). "Mohamed Bazoum sworn in as Niger's president amid tensions". Aljazeera. 11 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2021.
  70. ↑ "Niger soldiers announce coup on national TV". BBC.com. 27 July 2023. 27 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2023.
  71. ↑ "Niger general Tchiani named head of transitional government after coup". Aljazeera. 28 July 2023. 28 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2023.
  72. ↑ "Officiel : voici la liste des membres du gouvernement de Transition". www.actuniger.com (French බසින්). 10 August 2023. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-10.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  73. ↑ "Niger soldiers announce coup on national TV". BBC.com. 27 July 2023. 27 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2023.
  74. ↑ "Niger general Tchiani named head of transitional government after coup". Aljazeera. 28 July 2023. 28 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2023.
  75. ↑ "Officiel : voici la liste des membres du gouvernement de Transition". www.actuniger.com (French බසින්). 10 August 2023. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-10.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  76. ↑ Lawal, Shola. "Niger coup: Divisions as ECOWAS military threat fails to play out". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-04-05.
  77. ↑ 77.0 77.1 "West Africa bloc lifts coup sanctions on Niger in a new push for dialogue to resolve tensions". AP News (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2024-02-24. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-05.
  78. ↑ "Power cuts in Niger threaten to spoil millions of vaccines as sanctions take their toll, UN says". AP News (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-08-21. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-05.
  79. ↑ "A newly formed alliance between coup-hit countries in Africa's Sahel is seen as tool for legitimacy". AP News (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-11-24. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-05.
  80. ↑ 80.0 80.1 "Nigeria restores electricity supply to Niger as ECOWAS lifts sanctions - Daily Trust". dailytrust.com/ (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2024-02-25. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-05.
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=නයිජර්_හි_ඉතිහාසය&oldid=657400" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි