ඩයිනසෝරයෝ

Dinosaurs; කාලීන ව්‍යාප්තිය: Late Triassic–Present, 233.23 – 0 Mya (range includes birds) PreЄ Є O S D C P T J K Pg N (possible Middle Triassic record)
	Herrerasaurus ischigualastensis; (a carnivorous basal dinosaur) Triceratops horridus; (a ceratopsian) Stegosaurus stenops; (a stegosaur) Apatosaurus louisae; (a sauropod) Edmontosaurus regalis; (a hadrosaurid ornithopod) Microraptor gui; (a dromaeosaurid theropod)
විද්‍යාත්මක වර්ගීකරණය
අධිරාජධානිය:	Eukaryota
රාජධානිය:	අනිමාලියා
ක්ලේඩය:	Sauropsida
ක්ලේඩය:	Archosaur
ක්ලේඩය:	Avemetatarsalia
ක්ලේඩය:	Ornithodira
ක්ලේඩය:	Dinosauromorpha
ක්ලේඩය:	Dinosauriformes
ක්ලේඩය:	Dracohors
ක්ලේඩය:	Dinosauria; Owen, 1842
Major groups
Dinosaurs and possible dinosaurs of uncertain affinity
	†Agnosphytis?; †Alwalkeria; †Chilesaurus; †Chindesaurus; †Daemonosaurus; †Eodromaeus; †Nhandumirim; †Nyasasaurus?; †Pisanosaurus?; †Smok?; †Tawa; †Thecospondylus; †Herrerasauria; †Silesauridae? (paraphyletic?);

ඩයිනසෝරයන් යනු වසර මිලියන 160 ක් පමණ කාලයක් ට්‍රයෑසික් යුගයේ අග භාගයේ සිට (වසර මිලියන 230 කට පමණ පෙර) ක්‍රිටේසියස් යුග‍යේ අග භාගය අතර (වසර මිලියන 65 කට ප්‍රථම) කාලසීමාව තුළදී භෞමික පරිසර පද්ධති වල ජීවත් වු වඩාත් ප්‍රමුඛතම පෘෂ්ඨවංශී සත්ත්ව කොට්ඨාශය වේ. මොවුන්ගෙන් බහුතරයක් ක්‍රිටේසියස් - තෘතියික නෂ්ඨ වීමේ අවධි වල දී වඳවී යාමට ලක්වුණි.

montage of four birds — Birds are avian dinosaurs, and in phylogenetic taxonomy their over 11,000 extant species are included in the group Dinosauria.

1862 දී ආකියොප්ටෙරික්ස්ගේ සොයාගැනීමත් සමගම ඩයිනෝසෝරසයන් සහ පක්ෂීන් අතර සම්බන්ධතාවයක් ඇති බවට මුල් වරට සොයාගැනුනි. ආකියොප්ටෙරික්ස් ජීවින්ගේ සොයාගැණුනු පොසිල භවනය වු පිහාටු මගින් ඔවුන්ගේ සමකාලීන කුඩා විලෝපීය ඩයිනෝසොරසයන් වන කොම්ප්සෝග්නැතස් ජීවින්ගෙන් පැහැදිලිවම වෙන්කර හඳුනාගැණුනි. 1970 දී සිට සිදුකරන ලද සමීක්ෂණ වලින් සොයාගත් පරිදි තේරෝපොඩ් ඩයිනෝසෝරසයින් යනු පක්ෂීන්ගේ වඩාත් සමීපතම පුර්වජයන්ය. කෙසේ නමුත් බහුතරයක් පාෂාණි ධාතු විද්‍යාඥයින්ට අනුව පක්ෂීන් යනු දැනට ජීවත්ව පවතින එකම ඩයිනෝසෝරසයක් වන අතර ඇතැම් අය විශ්වාස කරන අන්දමට ඩයිනෝසෝරසයන් සහ පක්ෂීන් එකම ජීවි කාණ්ඩයක් යටතේ වර්ගි කරණය කල යුතුය. කිඹුලන් යනු ඩයි‍නෝසෝරසයන්ට සමීප ඥාතිකමක් දක්වන දැනට ජීවත්ව පවතින තවත් ජීවි විශේෂයක් වන අතර ඔවුන් දෙවර්ගයම ආකෝසෝරියා නම් කාණ්ඩයෙහි සාමාජිකයින්ය. ආකෝසෝරියාවන් යනු උභය ජීවි විශේෂයක් වන අතර ඔවුන් පර්මියානු යුගයේ අගභාගයේදී මුල් වරට ඇති වු අතර ට්‍රයෑසික යුගයේ මැද භාගයේදී ප්‍රමුඛත්වයට පත්වුණි.

20 වන ශත වර්ෂයේ මුල් භාගයේදී පමණ විද්‍යඥයින් සහ මහජනතාව විශ්වාස කල අන්දමට ඩයිනෝසෝරසයන් යනු මන්දගාමි, දියුණු මොළයක් නොමැති සිසිල් රුධිරයක් සහිත ජීවින්ය. කෙසේ නමුත් 1970 සිට සිදු කරන ලද සමීක්ෂණ ප්‍රතිඵල මගින් ඔවුන් සක්‍රිය ජීවීන් වන අතර ඔවුනට ඉතා ඉහළ පරිවෘත්තියක් සහ සාමාජීය අන්තර්ක්‍රියා සඳහා අනුවර්තනය වීමේ හැකියාවක් ඇති බවට සොයා ගැණුනි. මෙලෙස මුල් අවධි වලදි ඇති කර ගන්නා ලද ආකල්ප වල වෙනස්කම් ‍වලට හේතු වුයේ තේරෝපොඩ් ඩයිනෝසෝරසයන් මගින් පක්ෂීන් ඇති වු බවට වු සාක්ෂීය.

ඩයිනෝසෝරසයන්ගේ මුල්ම පොසිල 19 වන ශත වර්ෂයේ මුල් අවධි වලදී හඳුනාගත් අවස්ථාවේ සිටම ලොව පුරා කෞතුකාගාර වල විශාල වශයෙන් පිහිටා තිබෙන මෙම ඩයිනෝසෝරසයන්ගේ සැකිලි සඳහා වඩාත් වැඩි ප්‍රේක්ෂක ආකර්ෂණයක් ලැබුණි. ඩයිනෝසෝරසයන් ලෝකයෙහි සංස්කෘතියෙහි කොටසක් බවට පත් වු අතර කුඩා ළමුන් සහ වැඩිහිටියන් අතර අඛණ්ඩව මේ වන තෙක් ජනප්‍රියත්වයට ලක්ව ඇත. මෙම ජීවින් වඩාත් හොඳින් අලෙවි වන ග්‍රන්ථ සහ චිත්‍රපට වලට (ජුරාසික් පාක්) මාතෘකා සැපයු අතර ඔවුන් පිළිබඳව සිදු කරන නව සොයා ගැනීම් මාධ්‍යයන් මගින් අඛණ්ඩව ආවරණය කරයි.

ඩයිනෝසෝරස යන යෙදුම ඇතැම් අවස්ථා වලදී අවිධිමත් ලෙස ප්‍රාග්ඓතිහාසික යුගයේදී විසු අනෙකුත් උරගයින් වන Pelycosaur dimetrdon, පිහාටු සහිත Pterosaurs, ජලජ Ichthyosaurs, Plesiosaurs සහ Mosasaurs වරුන් හැඳින්වීමට යොදා ගැණුනි. කෙසේ නමුත් මෙයින් එක් කාණ්ඩයක්වත් ඩයිනෝසෝරසයන් නොවීය.

ඉංග්‍රීසි භාෂාවේ කථා ව්‍යවහාරයේදී “Dinosaur” යන යෙදුම යල්පැන ගිය හෝ අසාර්ථක පුද්ගලයෙක් හෝ දෙයක් පිළිබඳව විග්‍රහකිරීමට ඇතැම් විට යොදා ගැනේ. මෙම යෙදුම යොදා ගැනීමට වඩාත් හේතුවක් වුයේ ඩයිනෝසෝරසයන් මන්දගාමි සහ සිසිල් රුධිරයකින් යුක්ත ජීවින් බවට හැඳින්වීමත් සමගය.

අමතර අවධානයට

සටහන්

මූලාශ්‍ර

^ Matthew G. Baron; Megan E. Williams (2018). "A re-evaluation of the enigmatic dinosauriform Caseosaurus crosbyensis from the Late Triassic of Texas, USA and its implications for early dinosaur evolution". Acta Palaeontologica Polonica. 63.
doi:10.4202/app.00372.2017
.
^ Andrea Cau (2018). "The assembly of the avian body plan: a 160-million-year long process" (PDF). Bollettino della Società Paleontologica Italiana. 57 (1): 1–25.
doi:10.4435/BSPI.2018.01
.
^ Ferigolo, Jorge; Langer, Max C. (2007). "A Late Triassic dinosauriform from south Brazil and the origin of the ornithischian predentary bone". Historical Biology. 19 (1): 23–33. Bibcode:2007HBio...19...23F. doi:10.1080/08912960600845767. ISSN 0891-2963. S2CID 85819339.
^ Langer, Max C.; Ferigolo, Jorge (2013). "The Late Triassic dinosauromorph Sacisaurus agudoensis (Caturrita Formation; Rio Grande do Sul, Brazil): anatomy and affinities". Geological Society, London, Special Publications (ඉංග්‍රීසි බසින්). 379 (1): 353–392. Bibcode:2013GSLSP.379..353L. doi:10.1144/SP379.16. ISSN 0305-8719. S2CID 131414332.
^ Cabreira, S.F.; Kellner, A.W.A.; Dias-da-Silva, S.; da Silva, L.R.; Bronzati, M.; de Almeida Marsola, J.C.; Müller, R.T.; de Souza Bittencourt, J.; Batista, B.J.; Raugust, T.; Carrilho, R.; Brodt, A.; Langer, M.C. (2016). "A Unique Late Triassic Dinosauromorph Assemblage Reveals Dinosaur Ancestral Anatomy and Diet". Current Biology. 26 (22): 3090–3095. Bibcode:2016CBio...26.3090C. doi:10.1016/j.cub.2016.09.040. ISSN 0960-9822. PMID 27839975.
^ Müller, Rodrigo Temp; Garcia, Maurício Silva (August 26, 2020). "A paraphyletic 'Silesauridae' as an alternative hypothesis for the initial radiation of ornithischian dinosaurs". Biology Letters. 16 (8): 20200417. doi:10.1098/rsbl.2020.0417. PMC 7480155. PMID 32842895.

භාහිර සබැඳි

University of Southampton (September 29, 2021). "Two New Species of Large Predatory Dinosaur With Crocodile-Like Skulls Discovered on Isle of Wight". SciTechDaily.
Zhou, Zhonghe (October 2004). "The origin and early evolution of birds: discoveries, disputes, and perspectives from fossil evidence" (PDF). Naturwissenschaften. 91 (10). Berlin: Springer Science+Business Media: 455–471. Bibcode:2004NW.....91..455Z. doi:10.1007/s00114-004-0570-4. ISSN 0028-1042. PMID 15365634. S2CID 3329625. July 21, 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය November 6, 2019.
Paul, Gregory S. (2002). Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of Flight in Dinosaurs and Birds. Baltimore; London: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-6763-7. LCCN 2001000242. OCLC 1088130487..
Stewart, Tabori & Chang (1997). The Humongous Book of Dinosaurs. New York: Stewart, Tabori & Chang. ISBN 978-1-55670-596-0. LCCN 97000398. OCLC 1037269801.
Sternberg, Charles Mortram (1966) [Original edition published by E. Cloutier, printer to the King, 1946]. Canadian Dinosaurs. Geological Series. Vol. 54 (2nd ed.). Ottawa: National Museum of Canada. LCCN gs46000214. OCLC 1032865683.

[1] Matthew G. Baron; Megan E. Williams (2018). "A re-evaluation of the enigmatic dinosauriform Caseosaurus crosbyensis from the Late Triassic of Texas, USA and its implications for early dinosaur evolution". Acta Palaeontologica Polonica. 63.
doi:10.4202/app.00372.2017
.

[2] Andrea Cau (2018). "The assembly of the avian body plan: a 160-million-year long process" (PDF). Bollettino della Società Paleontologica Italiana. 57 (1): 1–25.
doi:10.4435/BSPI.2018.01
.

[3] Ferigolo, Jorge; Langer, Max C. (2007). "A Late Triassic dinosauriform from south Brazil and the origin of the ornithischian predentary bone". Historical Biology. 19 (1): 23–33. Bibcode:2007HBio...19...23F. doi:10.1080/08912960600845767. ISSN 0891-2963. S2CID 85819339.

[4] Langer, Max C.; Ferigolo, Jorge (2013). "The Late Triassic dinosauromorph Sacisaurus agudoensis (Caturrita Formation; Rio Grande do Sul, Brazil): anatomy and affinities". Geological Society, London, Special Publications (ඉංග්‍රීසි බසින්). 379 (1): 353–392. Bibcode:2013GSLSP.379..353L. doi:10.1144/SP379.16. ISSN 0305-8719. S2CID 131414332.

[cabreira2016-5] Cabreira, S.F.; Kellner, A.W.A.; Dias-da-Silva, S.; da Silva, L.R.; Bronzati, M.; de Almeida Marsola, J.C.; Müller, R.T.; de Souza Bittencourt, J.; Batista, B.J.; Raugust, T.; Carrilho, R.; Brodt, A.; Langer, M.C. (2016). "A Unique Late Triassic Dinosauromorph Assemblage Reveals Dinosaur Ancestral Anatomy and Diet". Current Biology. 26 (22): 3090–3095. Bibcode:2016CBio...26.3090C. doi:10.1016/j.cub.2016.09.040. ISSN 0960-9822. PMID 27839975.

[6] Müller, Rodrigo Temp; Garcia, Maurício Silva (August 26, 2020). "A paraphyletic 'Silesauridae' as an alternative hypothesis for the initial radiation of ornithischian dinosaurs". Biology Letters. 16 (8): 20200417. doi:10.1098/rsbl.2020.0417. PMC 7480155. PMID 32842895.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]