රෝමානු බිසීසා දේවාලය
ක්‍රි.ව.පළමුවන සියවසේ හොඳින් සංරක්ෂණය කරන ලද ගොඩනැගිල්ලකි. එය කානානීය පුරාවෘත්තයේ උදෑසන තාරකාවේ පුද්ගලාරෝපණයකි. මෙම රෝමානු දේවමාළිගාව නූතන ලෙබනන් නගරයක් වන බිසීසා හි වර්තමාන නම Bziza ලෙස නම් කර ඇත්තේ බෙත් අසීසෝගේ දූෂණයකි. එහි අර්ථය අසීසෝස්ගේ නිවස හෝ දේව මාළිගාවයි. අසීසෝස් ඇරෙස් ලෙස හඳුනාගෙන ඇත්තේ ජූලියන් අපෝස්තලිකයා විසිනි.
ටෙට්‍රාස්ටයිල් පුරස්ථි ගොඩනැගිල්ලේ දොරවල් දෙකක් ඇත. දේව මාළිගාවේ පිටුපස දෙවියාගේ රූප තිබූ තැන ඇඩිටන්වල නටබුන් ඇත. පුරාණ දේව මාළිගාව දේවතාවියගේ වාසස්ථානය වූ ඊඩිස් ලෙස ක්‍රියාත්මක විය. බිසීසා දේවාලය පල්ලියක් බවට පරිවර්තනය කරන ලද අතර ක්‍රිස්තියානිකරණයේ අදියර දෙකකදී වාස්තු විද්‍යාත්මක වෙනස් කිරීම්වලට භාජනය විය. මුල් බයිසැන්තියානු යුගයේ සහ පසුව මධ්‍යගත යුගයේ, කුළුණු ආර්යාව ලෙස නූතන කාලය දක්වා වාචිකව හැඳින් වූ පල්ලිය අබලන් විය. පල්ලියේ තත්ත්වය නොතකා දහනව වන ශතවර්ෂයේ දී දෙව මාළිගාවේ එක් ස්ථානයක කිතුනු භක්තිය පවත්වා ගෙන යනු ලැබීය.
ලෙබනන් රජය විසින් කරන ලද මුද්දර කිහිපයක බිසීසා දේවාලය දැක ගත හැකිය.
ඉතිහාසය ක්‍රි.පූ. 64 දී රෝම ජෙනරාල් පොමේපේ විසින් සෙලූසිඩ් රාජ වංශ යුද්ධ හේතුවෙන් ඇති වූ අක්‍රමවත් බල රික්තයෙන් පසු ෆීනීසියාව රෝම පළාතේ සිරියාවට ඈඳා ගත්තේය. ෆීනීෂියානු ඉතිහාසය පිළිබඳ ඔහුගේ නිබන්ධනයේ දී බයිබ්ලියානු ලේඛක ෆිලෝ කියා සිටියේ ෆීනීසියාවේ වැඳුම් පිදුම් කරන ලද දෙවිවරුන් හා දේවතාවියන් හෙළනීකරණය කරන ලද ෆීනීනියානු දෙවිවරුන් බවයි. සංස්කෘතික හෙළනීකරණය රැල්ල පෑන්-ෆීනීනියානු දේශප්‍රේමයක් සහ පූර්ව හෙලනික් ආගමික සම්ප්‍රදායන් සමඟ ගැඹුරු බැඳීමක් ඇති කළේය. ක්‍රි.ව. දෙවන ශතවර්ෂයේ සමෝසාටාහි වාචාල ලුසියාන් විසින් රචිත ඩි ද සිරියාවේ (සිරියානු දේවතාවිය පිළිබඳ) නිබන්ධනයේ විස්තර කර ඇති පරිදි පුරාණ දෙවිවරුන් කෙරෙහි ෆීනීෂියානු භක්තිය රෝම පාලනය යටතේ පැවතුනි. ලුසියාන් සිරියාව, ෆීනීසියාව සහ ලිබනස් යන පූජනීය නගරවල සංචාරය කළේය. එහි දී කඳුකර අභයභූමි ගණනවාක් ගම්බද පුරා පැතිරී තිබුණි. පන්සල් ගොඩනැගීම, නාගරීකරණය සහ නගර ස්මාරකරණය සඳහා අරමුදල් සපයනු ලැබුවේ සේවාදායක රජවරුන්ගේ සහ ධනවත් පුරුෂයන්ගේ නොමසුරු අනුග්‍රහයෙනි. රෝමානු ෆීනීසියාවේ සමෘද්ධිය සමුද්‍රීය අපනයනය සහ ෆීනීනියානු නගර ගණනාවක් රෝමානු යටත් විජිත තත්ත්වයට ඔසවා තැබීම මඟින් පුරවැසියන්ට රෝම පුරවැසිභාවය ලබා දුන්නේය.
ඉදිකිරීම ක්‍රි.පූ.පළමුවන සියවසේ ජූලියෝ ක්ලෝඩියානු රාජ වංශයේ දී බිසීසා දේවාලය ඉදිකරන ලද්දේ කලාපය පිළිබඳ රෝම ආධිපත්‍යය තවමත් තහවුරු වෙමින් පැවති අවදියකය. ෆීනීෂියානුවන් ඉහළ උන්නතාංශ අභයභූමි සහ පූජනීය භූමියක් තැනීමේ පුරාණ සම්ප්‍රදාය දිගටම පවත්වාගෙන ගියහ. දේවස්ථාන පිහිටා තිබුණේ කඳු මුදුන්වල හෝ ඊට ඉහළින් පිහිටි දෙවිවරුන්ගේ සහ යෝධයන්ගේ පූජනීය වාසස්ථාන යැයි විශ්වාස කරන අතර ඒවා පුරාණ මිනිසුන් සහ වන සතුන් විසින් ආරක්ෂා කර ඇත. සුසරින් බලවතුන්ගේ බලපෑම යටතේ ෆීනීෂියානු දේවාල හෙළනීකරණය කරන ලද අතර පසුව රෝමානුකරණය කරන ලද විදේශීය මූලද්‍රව්‍ය හා සෙමිටික් වස්තු විද්‍යාත්මක පුරාවස්තු අතර සමතුලිතතාවය පවත්වාගෙන යන අතර ඒවා අතර කුළුණු පූජාසන ටෙමේනෝයි සහ උස් ඇඩිටන් සහිත සෙලස් වේ. රෝමානුකරණය කරන ලද ෆීනීෂියානු දේවාල වලින් සංලක්ෂිත මෙම ආකෘතියට බිසා දේවාලය අනුගත වේ.
පරිහානිය පළමුවන කොන්ස්ටන්ටයින්ගේ පාලන සමයේ දී රෝමානු දේවාල කොල්ලකෑමට හා විනාශ කිරීමට නියෝග කළ විට මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය මර්දනය කිරීමේ හා පීඩා කිරීමේ ප්‍රතිපත්තියක් ආරම්භ කරන ලදී. කොන්ස්ටන්ටයින්ගේ පුත් II වන කොන්ස්ටන්ටියස් මිත්‍යාදෘෂ්ටිකයන්ට විධිමත් ලෙස හිංසා පීඩා කිරීම සඳහා නියෝග මාලාවක් නිකුත් කළේය. ඔහු සියලු මිථ්‍යාදෘෂ්ටික දේවාල වසා දැමීමට නියෝග කළ අතර මරණයේ වේදනාව යටතේ මිථ්‍යාදෘෂ්ටික පූජා තහනම් කළේය. ඔහුගේ පාලනය සමයේදී සාමාන්‍ය කිතුනුවන් මිථ්‍යාදෘෂ්ටික දේවාල, සොහොන් සහ ස්මාරක විනාශ කිරීමට පටන් ගත්හ.
පස්වන හයවන සියවස අතර මුල් බයිසැන්තියානු යුගයේදී බිසීසා දේවාලය පල්ලියක් බවට පරිවර්තනය කරන ලදී. සහ දොළොස්වන හා දහතුන්වන සියවස අතර මධ්‍යතන යුගයේදී තවදුරටත් ව්‍යුහාත්මක වෙනස් කිරීම්වලට භාජනය විය. එය අපගේ කුළුණුවල දේවස්ථානය ලෙස හැඳින්වේ.
1938 දී ප්‍රංශ පෙරදිග චිත්‍ර ශිල්පීන් වන ඇන්ටොයින්-ඇග්ෆොන්ස් මොන්ට්ෆෝර්ට් සහ ප්‍රංශුවා ලෙහෝක්ස් දේව මාළිගාවේ නටබුන් නැරඹීමට පැමිණ පින්තාරු කළහ. 1860 දී ප්‍රංශ සෙමිටික් භාෂා සහ ශිෂ්ටාචාර විශේෂ අර්නස්ට් රෙනන් දේවමාළිගාවට පැමිණියහ. ෆීනිසියානු බෙත් (හෝ බීට්) අසිසෝගේ දූෂණය් ලෙස බිසීසාහි ටොපොනිමිය සහ නගරයේ දේවමාළිගාව අසිසෝස් වෙත ආරෝපණය කළ බව ඔහු පැහැදිලි කළේය. බේරූට්හි ශාන්ත ජෝශප් විශ්ව විද්‍යාලයේ ඉගැන්වූ ෆ්ලෙමිෂ් ජේසු නිකායික පෙරදිග විද්‍යා හෙන්රි ලැමෙන්ස් 1894 දී එම ස්ථානයට ගොස් දේවමාළිගාවේ නටබුන් පිළිබඳ ඡායාරූපයක් ගන්නා ලදී. දහනව වන ශතවර්ෂයේ සිතුවම් සහ විසිවන සියවසේ මුල් භාගයේ ඡායාරූප වලින් ඉවත් කරන ලද දේවස්ථානයේ දේහය සහ දේවමාළිගාව තුළ මුල් බැසගත් ඕක් ගස දැක්වේ.
විසිවන ශතවර්ෂයේ මුල් භාගයේදී ජර්මානු ගෘහ නිර්මාණ ඉතිහාස ඩැනියෙල් ක්‍රෙන්කර් විසින් වෙබ් අඩවිය පිළිබඳ සමීක්ෂණයක් සිදු කරන ලද අතර පසුව පුරාවිද්‍යා වලී ෂිචියෙට්ෂ්මන් (ඩී) ගේ සහාය ඇතිව සිරියන්හි රෙමිෂ් ටෙම්පල් (“සිරියාවේ රෝමානු දේවාල”) පොතේ ඔහුගේ සොයා ගැනීම ප්‍රකාශයට පත් කළේය. ක්‍රෙන්කර්ට අනුව දේවස්ථානය දිගු කලක් තිස්සේ නටබුන් වී තිබූ අතර දහනව වන ශතවර්ෂයේ දී “දොර අසල පිහිටි නිකේතනයේ” කිතුනු භක්තියක් පවත්වා ගෙන යනු ලැබීය.
1965 දී ලෙබනන්-ආර්මේනියානු පුරාවිද්‍යා හරුතුන් කලයාන් විසින් මෙම ස්ථානය තවදුරටත් කැණීම් කරන ලදී. වේදිකාව සහ ඉදිරිපස පෙඩිමෙන් අඩක් වාස්තු විද්‍යාත්මක සැලැස්මක් දේවමාළිගා බිත්තිවලින් එකක තිබී ඇත. 1990 දශකයේ දී ලෙබනන් පුරාවස්තු අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් විසින් පැරණි දේවමාළිගාවේ නටබුන් ඉස්මතු කිරීම සඳහා ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු අතරතුර දේවස්ථානයේ සමහර කොටස් ඉවත් කරන ලදී. කිතුනු දේවස්ථානයේ ඉතිරිව ඇත්තේ සෘජුකෝණාස්රාකාර පෙදරේරු කණුවක් පමණි.
1971 දී ලෙබනන් පියස්ටර්වරුන්ගේ තැපැල් මුද්දරයේ සහ 1985 දී ලෙබනන් පියස්ටර් 200 ක තැපැල් මුද්දරයේ බිසීසාගේ දේවාල නටබුන් දක්නට ලැබුණි. එය නැවත 2002 ලෙබනන් තැපැල් මුද්දරයක් මත දිස් විය.