මොසැම්බික් හි ඉතිහාසය
බන්ටු කතා කරන ජනයා ක්‍රි.පූ. 4 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී මොසැම්බික් වෙත සංක්‍රමණය විය.[1] ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1 සහ 5 වැනි සියවස් අතර, බටහිර සහ උතුරේ සිට සංක්‍රමණ රැළි සැම්බේසි ගංගා නිම්නය හරහා ගොස් ක්‍රමයෙන් දකුණු අප්‍රිකාවේ සානුව සහ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවලට ගිය බව විශ්වාස කෙරේ.[2] ඔවුන් ගව පාලනය පදනම් කරගෙන කෘෂිකාර්මික ප්‍රජාවන් හෝ සමිති පිහිටුවා ගත්හ. ඔවුන් යකඩ උණු කිරීම[3] සහ ස්මිතිං සඳහා තාක්ෂණය ගෙනාවේය.
.jpg)
බන්ටු සංක්‍රමණ
සංස්කරණයස්වහීලී වෙරළ
සංස්කරණය
ක්‍රි.ව. පළමු සහස්‍රයේ අග භාගයේ සිට, පුරාණ වරාය නගරයක් වූ චිබුයෙන් මගින් පෙන්නුම් කරන පරිදි, අතිවිශාල ඉන්දියානු සාගර වෙළඳ ජාලයන් දකුණු දෙසින් මොසැම්බික් දක්වා ව්‍යාප්ත විය.[4] 9 වන ශතවර්ෂයේ ආරම්භයේ දී, ඉන්දියානු සාගර වෙළඳාමේ වැඩෙන මැදිහත් වීම, නූතන මොසැම්බික් ඇතුළු සමස්ත නැගෙනහිර අප්‍රිකානු වෙරළ තීරයේ වරාය නගර ගණනාවක් සංවර්ධනය කිරීමට හේතු විය. විශාල වශයෙන් ස්වාධීන, මෙම නගර පුළුල් ලෙස ආරම්භක ස්වහීලී සංස්කෘතියට සහභාගී විය. ඉස්ලාමය බොහෝ විට නාගරික ප්‍රභූන් විසින් අනුගමනය කරන ලද අතර වෙළඳාමට පහසුකම් සපයයි. මොසැම්බික්හි, සොෆාලා, ඇන්ගෝචේ සහ මොසැම්බික් දූපත 15 වැනි සියවස වන විට ප්‍රාදේශීය බලවතුන් විය.[5]
නගර අප්‍රිකානු අභ්‍යන්තරයේ සහ පුළුල් ඉන්දියානු සාගර ලෝකයේ වෙළෙන්දන් සමඟ වෙළඳාම් කළේය. විශේෂයෙන් වැදගත් වූයේ රන් හා ඇත්දළ තවලම් මාර්ග ය. සිම්බාබ්වේ රාජධානිය සහ මුටාපා රාජධානිය වැනි අභ්‍යන්තර රාජ්‍යයන් විසින් රත්‍රන් සහ ඇත්දළ ලබා දුන් අතර පසුව ඒවා වෙරළ තීරයේ කිල්වා සහ මොම්බාසා වැනි විශාල වරාය නගර වෙත හුවමාරු විය.[6]
පෘතුගීසි මොසැම්බික් (1498-1975)
සංස්කරණය
රට නම් කර ඇති මොසැම්බික් දූපත, 15 වන සියවසේ අගභාගයේදී යුරෝපීයයන් විසින් ප්‍රථම වරට ගවේෂණය කරන ලද උතුරු මොසැම්බික් හි නකාලා වෙරළ තීරයේ මොසුරිල් බොක්කෙහි මුඛයේ පිහිටි කුඩා කොරල් දූපතකි.
1498 දී පෘතුගීසි ගවේෂකයන් මොසැම්බික් වෙත ළඟා වන විට, අරාබි-වෙළඳාම් ජනාවාස වෙරළ තීරයේ සහ පිටත දූපත් ආශ්‍රිතව සියවස් ගණනාවක් පුරා පැවතුනි.[7][8] 1500 සිට පෘතුගීසි වෙළඳ ස්ථාන සහ බලකොටු අරාබි වානිජ සහ මිලිටරි ආධිපත්‍යය විස්ථාපනය කර, නැගෙනහිරට නව යුරෝපීය මුහුදු මාර්ගයේ නිත්‍ය වරායන් බවට පත් විය,[2][9] යටත් විජිතකරණ ක්‍රියාවලියක් බවට පත්වීමේ පළමු පියවර විය.[9][10]
1498 දී වස්කෝ ඩා ගාමාගේ ගුඩ් හෝප් කේප් එක වටා ගිය ගමන පෘතුගීසි කලාපයේ වෙළඳාමට, දේශපාලනයට සහ සමාජයට ඇතුල් වීම සනිටුහන් කළේය. 16 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී පෘතුගීසීන් මොසැම්බික් දූපතේ සහ සොෆාලා වරාය නගරයේ පාලනය ලබා ගත් අතර, 1530 ගණන් වන විට, පෘතුගීසි වෙළඳුන් සහ රත්‍රන් සොයන කුඩා කණ්ඩායම් අභ්‍යන්තර ප්‍රදේශ වලට විනිවිද ගිය අතර, ඔවුන් සේනාහි ආරක්ෂක සහ වෙළඳ ස්ථාන පිහිටුවා ගත් අතර සැම්බේසි මත ටෙටේ සහ රන් වෙළඳාමේ තනි පාලනය ලබා ගැනීමට උත්සාහ කළේය.[8]
මොසැම්බික් ප්‍රදේශයේ මධ්‍යම ප්‍රදේශයේ, පෘතුගීසීන් ප්‍රාසෝ නිර්මාණය කිරීම හරහා ඔවුන්ගේ වෙළඳ සහ ජනාවාස ස්ථාන නීත්‍යානුකූල කිරීමට සහ තහවුරු කිරීමට උත්සාහ කළහ.[8] මෙම ඉඩම් ප්‍රදානයන් සංක්‍රමණිකයන් ඔවුන්ගේ ජනාවාසවලට සම්බන්ධ කර ඇති අතර, අභ්‍යන්තර මොසැම්බික් ප්‍රදාන හිමිකරුවන් වන ප්‍රසීරෝස් විසින් පරිපාලනය කිරීමට බොහෝ දුරට ඉතිරි වූ අතර පෘතුගාලයේ මධ්‍යම බලධාරීන් ඔවුන්ගේ සෘජු බලය ආසියාවේ වඩාත් වැදගත් පෘතුගීසි දේපළ කෙරෙහි අවධානය යොමු කළහ.[8][11] මොසැම්බික්හි වහල්භාවය පූර්ව-දින යුරෝපීය-සම්බන්ධතා. අප්‍රිකානු පාලකයන් සහ ප්‍රධානීන් වහල් ජනතාව සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කළහ, පළමුව අරාබි මුස්ලිම් වෙළෙන්දන්, වහලුන් මැදපෙරදිග ආසියාවේ නගර සහ වතුකරයට යවන ලද අතර පසුව පෘතුගීසි සහ අනෙකුත් යුරෝපීය වෙළඳුන් සමඟ සිදු කෙරිනි. වෙළඳාමේ අඛණ්ඩ පැවැත්මක් ලෙස, සතුරු ගෝත්‍ර වටලා ඔවුන්ගේ වහලුන් ප්‍රසීරෝස් වෙත විකුණා දැමූ සටන් කරන ප්‍රාදේශීය අප්‍රිකානු පාලකයින් විසින් වහලුන් සපයන ලදී. මෙම වහල් මිනිසුන්ගේ හමුදාවන් විසින් ප්‍රාසයිරෝස්ගේ අධිකාරය ප්‍රාදේශීය ජනතාව අතර ක්‍රියාත්මක කර තහවුරු කරන ලදී, ඔවුන්ගේ සාමාජිකයින් චිකුන්ඩා ලෙස ප්‍රකට විය.[8] "අප්‍රිකානුකරණය" ප්‍රවර්ධනය කරමින් දහනවවන සියවසේ අගභාගය දක්වා පෘතුගාලයෙන් අඛණ්ඩව සංක්‍රමණය වීම සංසන්දනාත්මකව අඩු මට්ටමක පැවතුනි.[8] ප්‍රාසෝස් මුලින් පෘතුගීසි යටත් විජිතවාදීන් විසින් පමණක් පැවැත්වීමට අදහස් කරන ලද අතර, අන්තර් විවාහ සහ දැනට පවතින පෘතුගීසි බලපෑම් වලින් ප්‍රේසිරෝ සාපේක්ෂ හුදකලා කිරීම හරහා, ප්‍රාසෝස් අප්‍රිකානු-පෘතුගීසි හෝ අප්‍රිකානු-ඉන්දියානු බවට පත් විය.[8][9]
පෘතුගීසි බලපෑම ක්‍රමයෙන් ව්‍යාප්ත වුවද, එහි බලය සීමා වූ අතර පුළුල් ස්වයං පාලනයක් ලබා දුන් තනි තනි පදිංචිකරුවන් සහ නිලධාරීන් හරහා ක්‍රියාත්මක විය. 1500 සිට 1700 දක්වා කාලය තුළ අරාබි මුස්ලිම්වරුන්ගෙන් බොහෝ වෙරළබඩ වෙළඳාම උදුරා ගැනීමට පෘතුගීසීන්ට හැකි වූ නමුත්, 1698 දී මොම්බාසා දූපතේ (දැන් කෙන්යාවේ) ජේසුස් කොටුවේ පෘතුගාලයේ ප්‍රධාන අඩිතාලම අරාබි මුස්ලිම්වරුන් අල්ලා ගැනීමත් සමඟ, පෙන්ඩුලම් පැද්දීමට පටන් ගත්තේය. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, ආයෝජන ප්‍රමාද වූ අතර ලිස්බන් ඉන්දියාව සහ ඈත පෙරදිග සමඟ වඩාත් ලාභදායී වෙළඳාමට සහ බ්‍රසීලයේ යටත් විජිතකරණයට කැප විය.[2] මැස්රුයි සහ ඕමානි අරාබිවරුන් ඉන්දියානු සාගර වෙළඳාමෙන් වැඩි කොටසක් නැවත අත්පත් කර ගත් අතර, පෘතුගීසීන්ට දකුණට පසුබැසීමට බල කෙරුනි. 19 වන සියවසේ මැද භාගය වන විට බොහෝ ප්‍රාසෝ පරිහානියට පත් වූ නමුත් ඒවායින් කිහිපයක් ඉතිරි විය. 19 වැනි සියවසේදී අනෙකුත් යුරෝපීය බලවතුන්, විශේෂයෙන්ම බ්‍රිතාන්‍ය (බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකා සමාගම) සහ ප්‍රංශ (මැඩගස්කරය) පෘතුගීසි නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රදේශ ආශ්‍රිත කලාපයේ වෙළඳාම සහ දේශපාලනයට වැඩි වැඩියෙන් සම්බන්ධ විය.[12]
20 වන ශතවර්ෂයේ මුල් භාගය වන විට පෘතුගීසීන් විසින් මොසැම්බික්හි බොහෝ පරිපාලනය මොසැම්බික් සමාගම, සැම්බේසියා සමාගම සහ නියාසා සමාගම වැනි විශාල පුද්ගලික සමාගම් වෙත මාරු කර ඇති අතර, බොහෝ දුරට දුම්රිය මාර්ග ස්ථාපිත කරන ලද සොලමන් ජොයෙල් වැනි බ්‍රිතාන්‍ය මූල්‍යකරුවන් විසින් පාලනය කර මූල්‍යකරණය කරන ලදී. ඔවුන්ගේ අසල්වැසි ජනපද (දකුණු අප්‍රිකාව සහ රොඩේසියාව). මොසැම්බික්හි වහල්භාවය නීත්‍යානුකූලව අහෝසි කර තිබුණද, 19 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී වරලත් සමාගම් බලහත්කාර කම්කරු ප්‍රතිපත්තියක් පනවන ලද අතර, ඒ අසල පිහිටි බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතවල සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ පතල් සහ වතු සඳහා ලාභ-බොහෝවිට බලහත්කාරයෙන් අප්‍රිකානු ශ්‍රමය සැපයූහ.[2] වඩාත්ම ලාභදායී වරලත් සමාගම වන සැම්බේසියා සමාගම කුඩා ප්‍රාසීරෝ හෝල්ඩින් කිහිපයක් අත්පත් කර ගත් අතර එහි දේපල ආරක්ෂා කිරීම සඳහා හමුදා මුරපොලවල් ස්ථාපිත කළේය. වරලත් සමාගම් තම භාණ්ඩ වෙළඳපොළට ගෙන ඒම සඳහා මාර්ග සහ වරායන් ඉදිකළ අතර, වර්තමාන සිම්බාබ්වේ සහ මොසැම්බික් වරාය වන බේරා සමඟ සම්බන්ධ කරන දුම්රිය මාර්ගයක් ද ඇතුළත් විය.[13][14]
ඔවුන්ගේ අසතුටුදායක කාර්ය සාධනය සහ ඔලිවේරා සලාසාර්ගේ සංස්ථාපිත එස්ටාඩෝ නෝවෝ පාලනය යටතේ පෘතුගීසි අධිරාජ්‍යයේ ආර්ථිකයේ ශක්තිමත් පෘතුගීසි පාලනයක් කරා මාරුවීම හේතුවෙන්, සමාගම්වල සහන අවසන් වූ විට ඒවා අලුත් නොකළේය. 1942 දී මොසැම්බික් සමාගම සමඟ සිදු වූයේ මෙයයි, කෙසේ වෙතත්, සංස්ථාවක් ලෙස කෘෂිකාර්මික හා වාණිජ අංශවල දිගටම ක්‍රියාත්මක වූ අතර, 1929 දී නියාසා සමාගමේ සහනය අවසන් කිරීමත් සමඟ දැනටමත් සිදුවී ඇත. 1951 දී, අප්‍රිකාවේ පෘතුගීසි විදේශීය ජනපද පෘතුගාලයේ එතෙර පළාත් ලෙස නැවත නම් කරන ලදී.[13][14][15]
1960 ජූනි 16 වන දින මියුඩා සංහාරය, මොසැම්බික්හි පෘතුගීසි පාලනයෙන් නිදහස් වීමේ අරගලය අවුලුවාලූ මාකොන්ඩේ විරෝධතාකරුවන්ගේ මරණයට හේතු විය.
මොසැම්බිකානු නිදහස් යුද්ධය (1964-1975)
සංස්කරණය
කොමියුනිස්ට් සහ යටත්විජිත විරෝධී මතවාදයන් අප්‍රිකාව පුරා ව්‍යාප්ත වූ විට, මොසැම්බිකානු නිදහසට සහාය දැක්වීම සඳහා බොහෝ රහසිගත දේශපාලන ව්‍යාපාර ස්ථාපිත විය. මෙම ව්‍යාපාර කියා සිටියේ මොසැම්බික්හි පෘතුගීසි ජනගහනයේ ප්‍රයෝජනය සඳහා ප්‍රතිපත්ති සහ සංවර්ධන සැලසුම් මූලික වශයෙන් පාලක බලධාරීන් විසින් නිර්මාණය කරන ලද බැවින්, මොසැම්බික්හි ගෝත්‍රික ඒකාබද්ධතාවය සහ එහි ස්වදේශික ප්‍රජාවන්ගේ සංවර්ධනය කෙරෙහි එතරම් අවධානයක් යොමු නොවූ බවයි.[16] නිල ගරිල්ලා ප්‍රකාශයන්ට අනුව, මෙය රාජ්‍ය අනුග්‍රහයෙන් වෙනස් කොට සැලකීම සහ දැවැන්ත සමාජ පීඩනය යන දෙකටම ගොදුරු වූ ආදිවාසී ජනගහනයෙන් බහුතරයකට බලපෑවේය. ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයට ප්‍රතිචාරයක් ලෙස, පෘතුගීසි රජය 1960 ගණන්වල සහ ප්‍රධාන වශයෙන් 1970 ගණන්වල මුල් භාගයේ නව සමාජ ආර්ථික වර්ධනයන් සහ සමානාත්මතා ප්‍රතිපත්ති සමඟින් ක්‍රමානුකූල වෙනස්කම් ආරම්භ කරන ලදී.[17]
මොසැම්බික් විමුක්ති පෙරමුණ (FRELIMO) විසින් 1964 සැප්තැම්බර් මාසයේදී පෘතුගීසි පාලනයට එරෙහිව ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කරන ලදී. මෙම ගැටුම - අනෙකුත් පෘතුගීසි යටත් විජිත වූ ඇන්ගෝලා සහ පෘතුගීසි ගිනියාවේ දැනටමත් ආරම්භ කර ඇති අනෙක් දෙක සමග - ඊනියා පෘතුගීසියේ කොටසක් බවට පත් විය. යටත් විජිත යුද්ධය (1961-1974). මිලිටරි ආස්ථානයකින්, පෘතුගීසි නිත්‍ය හමුදාව ජනගහන මධ්‍යස්ථානවල පාලනය පවත්වාගෙන ගිය අතර ගරිල්ලා හමුදා උතුරේ සහ බටහිරින් ග්‍රාමීය සහ ගෝත්‍රික ප්‍රදේශවල ඔවුන්ගේ බලපෑම අඩපණ කිරීමට උත්සාහ කළහ. FRELIMO වෙත ඔවුන්ගේ ප්‍රතිචාරයේ කොටසක් ලෙස, පෘතුගීසි රජය සමාජ සංවර්ධනය සහ ආර්ථික වර්ධනය සඳහා හිතකර කොන්දේසි නිර්මානය කිරීම කෙරෙහි වැඩි අවධානයක් යොමු කිරීමට පටන් ගත්තේය.[18]
නිදහස (1975)
සංස්කරණය1974 අප්‍රේල් කානේෂන් විප්ලවයෙන් සහ 1975 නොවැම්බර් 25 අසාර්ථක කුමන්ත්‍රණයෙන් ඒකාධිපති එස්ටාඩෝ නෝවෝ පාලනයේ වැටීමෙන් පසු පෘතුගාලයේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය වෙත නැවත පැමිණීමෙන් පසු දස වසරක වරින් වර යුද්ධයෙන් පසුව FRELIMO විසින් භූමිය පාලනය කර ගත්තේය. වසරක් ඇතුළත, මොසැම්බික්හි සිටි 250,000 පෘතුගීසීන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් පිටව ගොස් ඇත-සමහර ස්වාධීන ප්‍රදේශයේ රජය විසින් නෙරපා හරින ලද අතර, සමහරක් අස්ථායී රජයෙන් ඇති විය හැකි පලිගැනීම් වලක්වා ගැනීම සඳහා රට හැර ගියහ - සහ 1975 ජුනි 25 වන දින මොසැම්බික් පෘතුගාලයෙන් ස්වාධීන විය.[19] FRELIMO පක්ෂයේ සාපේක්ෂ වශයෙන් නොදන්නා ආර්මන්ඩෝ ගුබුසා ගේ මූලිකත්වයෙන් නීතියක් සම්මත කර ඇති අතර, පෘතුගීසීන්ට කිලෝග්‍රෑම් 20 ක් (රාත්තල් 44) ගමන් මලු පමණක් රැගෙන පැය 24 කින් රට හැර යන ලෙස නියෝග කර ඇත. ඔවුන්ගේ වත්කම් කිසිවක් ගලවා ගැනීමට නොහැකි වූ අතර, ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් මුදල් නොමැතිව පෘතුගාලයට ආපසු ගියහ.[20]
මොසැම්බිකන් සිවිල් යුද්ධය (1977-1992)
සංස්කරණය.jpg)
ජනාධිපති සැමෝරා මාචෙල් යටතේ ඇති නව රජය මාක්ස්වාදී මූලධර්ම මත පදනම් වූ ඒකපාක්ෂික රාජ්‍යයක් ස්ථාපිත කළේය. එයට කියුබාවෙන් සහ සෝවියට් සංගමයෙන් රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සහ යම් මිලිටරි සහයෝගයක් ලැබුණු අතර විරුද්ධත්වය මැඩලීමට කටයුතු කළේය.[21] නිදහස ලැබීමෙන් ටික කලකට පසු, කොමියුනිස්ට් විරෝධී මොසැම්බිකන් ජාතික ප්‍රතිරෝධයේ (RENAMO) කැරලිකාර සන්නද්ධ කණ්ඩායම් සහ FRELIMO පාලන තන්ත්‍රයේ විරුද්ධ බලවේග අතර දිගු හා ප්‍රචණ්ඩ සිවිල් යුද්ධයකින් 1977 සිට 1992 දක්වා රට පීඩාවට පත් විය. අසල්වැසි රොඩේෂියා සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ කඩාකප්පල්කාරී ක්‍රියා, අකාර්යක්ෂම ප්‍රතිපත්ති, අසාර්ථක මධ්‍යම සැලසුම්කරණය සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ආර්ථික බිඳවැටීම සමඟ ඒකාබද්ධ වූ මොසැම්බිකානු නිදහසේ පළමු දශක මෙම ගැටුම සංලක්ෂිත විය. පෘතුගීසි ජාතිකයන් සහ මොසැම්බිකානුවන් පෘතුගීසි උරුමයෙන් නික්මයාම,[22] කඩා වැටුණු යටිතල පහසුකම්, නිෂ්පාදන වත්කම් සඳහා ආයෝජන නොමැතිකම සහ පුද්ගලික සතු කර්මාන්ත රජය ජනසතු කිරීම මෙන්ම පුළුල් සාගතයෙන් ද මෙම කාල පරිච්ඡේදය සලකුණු විය.
බොහෝ සිවිල් යුද්ධය අතරතුර, FRELIMO පිහිටුවා ගත් මධ්‍යම රජයට නාගරික ප්‍රදේශවලින් පිටත ඵලදායී පාලනයක් ක්‍රියාත්මක කිරීමට නොහැකි වූ අතර, ඒවායින් බොහොමයක් අගනුවරෙන් කපා හරින ලදී.[2] RENAMO-පාලිත ප්‍රදේශ වලට පළාත් කිහිපයක ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලින් 50% ක් දක්වා ඇතුළත් වූ අතර, එම ප්‍රදේශවල වසර ගණනාවක් තිස්සේ ඕනෑම ආකාරයක සෞඛ්‍ය සේවාවන් ආධාරවලින් හුදකලා වූ බව වාර්තා වේ. රජය සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා වන වියදම් කපා හැරීමත් සමඟ ප්‍රශ්නය උග්‍ර විය.[23] RENAMO සහ FRELIMO යන කණ්ඩායම් දෙකම ත්‍රස්තවාදය භාවිතා කිරීම සහ සිවිල් වැසියන් අසීමිත ලෙස ඉලක්ක කිරීම හරහා අවුල් සහගත තත්ත්වයට දායක වීමත් සමඟ ගැටුමේ දෙපැත්තෙන්ම මහා මානව හිමිකම් කඩකිරීම් මගින් යුද්ධය සනිටුහන් විය.[24][25] මධ්‍යම රජය සිය පාලනය රට පුරා ව්‍යාප්ත කිරීමට උත්සාහ කරන අතරතුර මිනිසුන් දස දහස් ගණනක් ඝාතනය කර දහස් ගණනක් මිය ගිය "ප්‍රති-අධ්‍යාපන කඳවුරු" වෙත බොහෝ මිනිසුන් යැවීය.[24]
යුද්ධය අතරතුර, RENAMO විසින් RENAMO විසින් පාලනය කරන ලද උතුරු සහ බටහිර ප්‍රදේශ ස්වාධීන රොම්බේසියා ජනරජය ලෙස වෙන් කිරීම මත පදනම් වූ සාම ගිවිසුමක් යෝජනා කළ නමුත් FRELIMO ප්‍රතික්ෂේප කළේ මුළු රටේම නොබෙදුණු ස්වෛරීභාවය අවධාරනය කරමිනි. ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි සිවිල් යුද්ධයේදී මිලියනයක් මොසැම්බිකානුවන් මිය ගිය අතර, මිලියන 1.7 ක් අසල්වැසි ප්‍රාන්තවල රැකවරණය ලබා ගත් අතර තවත් මිලියන කිහිපයක් අභ්‍යන්තරව අවතැන් විය.[26] FRELIMO පාලන තන්ත්‍රය දකුණු අප්‍රිකානු (අප්‍රිකානු ජාතික කොංග්‍රසය) සහ සිම්බාබ්වේ (සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකානු ජාතික සංගමය) කැරලිකාර ව්‍යාපාරවලට ද රැකවරණය සහ සහාය ලබා දුන් අතර, රොඩේෂියාවේ සහ පසුව වර්ණභේදවාදී දකුණු අප්‍රිකාවේ ආන්ඩු සිවිල් යුද්ධයේදී RENAMO ට සහාය දුන්හ.[2] යුද්ධයේදී සාගතයෙන් 300,000 ත් 600,000 ත් අතර පිරිසක් මිය ගියහ.[27]
1986 ඔක්තෝබර් 19 වන දින, මැචෙල් සැම්බියාවේ පැවති ජාත්‍යන්තර රැස්වීමකට ගොස් ආපසු යමින් සිටියදී ඔහුගේ ගුවන් යානය දකුණු අප්‍රිකාවේ ම්බුසිනි අසල ලෙබොම්බෝ කඳුකරයේ දී කඩා වැටුණි. මොසැම්බික් ආන්ඩුවේ ඇමතිවරුන් සහ නිලධාරීන් ඇතුලුව ජනාධිපති මැචෙල් සහ තවත් තිස්තුන් දෙනෙක් මිය ගියහ. එක්සත් ජාතීන්ගේ සෝවියට් නියෝජිත කණ්ඩායම සුළුතර වාර්තාවක් නිකුත් කරමින් කියා සිටියේ ඔවුන්ගේ විශේෂඥභාවය සහ අත්දැකීම් දකුණු අප්‍රිකානුවන් විසින් හෑල්ලූවට ලක් කර ඇති බවයි. සෝවියට් සංගමයේ නියෝජිතයන්, දකුණු අප්‍රිකානු රජයේ හමුදා බුද්ධි අංශ ක්‍රියාකාරීන් විසින් සපයන ලද තාක්‍ෂණයක් භාවිතා කරමින්, ව්‍යාජ සංචාලන බීකන් සංඥාවක් මගින් යානය හිතාමතාම හරවා යවා ඇති බවට න්‍යාය ඉදිරිපත් කරන ලදී.[28]
මැචෙල්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ජෝකිම් චිසානෝ රට තුළ විශාල වෙනස්කම් ක්‍රියාත්මක කළ අතර, මාක්ස්වාදයෙන් ධනවාදයට මාරුවීම වැනි ප්‍රතිසංස්කරණ ආරම්භ කර RENAMO සමඟ සාම සාකච්ඡා ආරම්භ කළේය. 1990 දී සම්මත කරන ලද නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව බහු-පක්ෂ දේශපාලන ක්‍රමයක්, වෙළඳපොල පදනම් කරගත් ආර්ථිකයක් සහ නිදහස් මැතිවරණ සඳහා විධිවිධාන සලසා ඇත. එම වසරේම මොසැම්බික් විසින් මහජන ජනරජය රටේ නිල නාමය ලෙස අහෝසි කරන ලදී. සිවිල් යුද්ධය 1992 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී අවසන් වූයේ රෝම පොදු සාම ගිවිසුම් සමඟින්, ප්‍රථමයෙන් මොසැම්බික් ක්‍රිස්තියානි කවුන්සිලය (ප්‍රොතෙස්තන්ත පල්ලි කවුන්සිලය) විසින් මැදිහත් වූ අතර පසුව සැන්ට් එගිඩියෝ ප්‍රජාව විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී. එක්සත් ජාතීන්ගේ සාම සාධක හමුදාවේ අධීක්ෂණය යටතේ මොසැම්බික් වෙත සාමය නැවත පැමිණියා.[29][2]
ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී යුගය (1993–වර්තමානය)
සංස්කරණය
1994 දී මොසැම්බික් මැතිවරණය පැවැත්වූ අතර, බොහෝ ජාතිකයින් සහ නිරීක්ෂකයින් විසින් තවමත් තරඟ කළද බොහෝ දේශපාලන පක්ෂ විසින් එය නිදහස් හා සාධාරණ ලෙස පිළිගනු ලැබීය. ජොකිම් චිසානෝ යටතේ FRELIMO ජයග්‍රහණය කළ අතර, අෆොන්සෝ ධ්ලකාම ගේ නායකත්වයෙන් යුත් RENAMO නිල විපක්ෂය ලෙස ඉදිරිපත් විය.[30][31] 1995 දී, මොසැම්බික් පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලයට එක් වූ අතර, ඒ වන විට බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් නොවූ එකම සාමාජික රට බවට පත් විය.[32]
1995 මැද භාගය වන විට, අසල්වැසි රටවල සරණාගතභාවය පතා පැමිණි මිලියන 1.7 කට අධික සරණාගතයින් නැවත මොසැම්බික් වෙත පැමිණ ඇත, එය උප සහරා අප්‍රිකාවේ දක්නට ලැබුණු විශාලතම නැවත ගෙන්වා ගැනීමේ කොටසකි. අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූ තවත් මිලියන හතරක පිරිසක් නැවත සිය නිවෙස් කරා පැමිණ ඇත.[2] 1999 දෙසැම්බරයේදී මොසැම්බික් සිවිල් යුද්ධයෙන් පසු දෙවන වරටත් මැතිවරණයක් පැවැත්වූ අතර එය නැවතත් FRELIMO විසින් ජයග්‍රහණය කරන ලදී. RENAMO FRELIMO ට වංචාවක් සම්බන්ධයෙන් චෝදනා කළ අතර සිවිල් යුද්ධයට නැවත පැමිණෙන බවට තර්ජනය කළ නමුත් මෙම කාරණය ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය වෙත ගෙන ගොස් පරාජයට පත්වීමෙන් පසු පසුබැස්සේය.[33][34]
2000 මුල් භාගයේදී, සුළි කුණාටුවක් පුලුල්ව පැතිරුණු ගංවතුර ඇති කළ අතර, සිය ගණනක් මිය ගිය අතර දැනටමත් අවිනිශ්චිත යටිතල පහසුකම් විනාශ විය.[35] FRELIMO හි ප්‍රබල නායකයින් විසින් විදේශ ආධාර සම්පත් වෙනතකට යොමු කර ඇති බවට පුලුල්ව පැතිරුණු සැකයන් පැවතුනි. මෙම චෝදනා විමර්ශනය කරන මාධ්‍යවේදියෙකු වූ කාලෝස් කාර්ඩෝසෝ ඝාතනය කරන ලදී,[36][37] ඔහුගේ මරණය කිසිවිටෙක සතුටුදායක ලෙස පැහැදිලි කර නොමැත.[38]
2001 දී ඔහු තුන්වන වාරයක් සඳහා තරඟ නොකරන බව අඟවමින්,[39] චිසානෝ තමාට වඩා වැඩි කාලයක් රැඳී සිටි නායකයින් විවේචනය කළේය, එය සාමාන්‍යයෙන් සැම්බියානු ජනාධිපති ෆෙඩ්රික් චිලුබා සහ සිම්බාබ්වේ ජනාධිපති රොබට් මුගාබේ වෙත යොමු කිරීමක් ලෙස සැලකේ.[40] ජනාධිපති සහ ජාතික සභා මැතිවරණ 2004 දෙසැම්බර් 1-2 දින පැවැත්විණි. FRELIMO අපේක්ෂක ආර්මන්ඩෝ ගුබුසා 64% ජනප්‍රිය ඡන්ද ලබා ගනිමින්[41] ජයග්‍රහණය කළ අතර ධ්ලකාම ට ජනප්‍රිය ඡන්දවලින් 32%ක් ලැබිණි. FRELIMO පාර්ලිමේන්තුවේ ආසන 160ක් දිනාගත් අතර, RENAMO සහ කුඩා පක්ෂ කිහිපයක සන්ධානයක් ඉතිරි ආසන 90 දිනා ගත්තේය. ගුබුසා 2005 පෙබරවාරි 2 වන දින මොසැම්බික් හි ජනාධිපති ලෙස ආරම්භ කරන ලදී[42] සහ වසර පහක ධුර කාලයක් දෙකක් සේවය කළේය. ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ෆිලිපේ නියුසි 2015 ජනවාරි 15 දින මොසැම්බික්හි සිව්වන ජනාධිපතිවරයා බවට පත් විය.[43][44]
2013 සිට 2019 දක්වා, ප්‍රධාන වශයෙන් රටේ මධ්‍යම සහ උතුරු ප්‍රදේශවල RENAMO විසින් අඩු තීව්‍රතා කැරැල්ලක් ඇති විය. 2014 සැප්තැම්බර් 5 වන දින, Guebuza සහ Dhlakama සතුරුකම් නැවැත්වීම පිළිබඳ ගිවිසුමට අත්සන් තැබූ අතර, එය මිලිටරි සතුරුකම් නැවත්වීමටත්, 2014 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී පැවැත්වීමට නියමිත මහ මැතිවරණයට පක්ෂ දෙකටම අවධානය යොමු කිරීමටත් ඉඩ සලසයි. කෙසේ වෙතත්, මහ මැතිවරණයෙන් පසුව, නව දේශපාලන අර්බුදය මතුවිය. RENAMO විසින් මැතිවරණ ප්‍රතිඵලවල වලංගුභාවය හඳුනා නොගත් අතර ඔවුන් බහුතරයක් දිනාගත් බව ප්‍රකාශ කරන ලද නම්පුල, නියාසා, ටෙටේ, සැම්බේසියා, සෝෆාලා සහ මැනික යන පළාත් හයේ පාලනය ඉල්ලා සිටියේය.[45] සරණාගතයින් 12,000ක් පමණ මලාවි වෙත පලා ගියහ.[46] UNHCR, Doctors Without Borders සහ Human Rights Watch වාර්තා කළේ රජයේ හමුදා ගම්මාන ගිනිබත් කර සාරාංශ මරණ දණ්ඩනය සහ ලිංගික අපයෝජනයන් සිදු කර ඇති බවයි.[47]
2019 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, ජනාධිපති ෆිලිපේ නියුසි මහ මැතිවරණයෙන් විශිෂ්ට ජයග්‍රහණයකින් පසු නැවත තේරී පත් විය. FRELIMO ආසන 184 ක් දිනා ගත් අතර, RENAMO ආසන 60 ක් සහ MDM පක්ෂයට ජාතික සභාවේ ඉතිරි ආසන 6 හිමි විය. වංචා හා අක්‍රමිකතා චෝදනා නිසා විපක්ෂය ප්‍රතිඵල පිළිගත්තේ නැත. FRELIMO විසින් පාර්ලිමේන්තුවේ තුනෙන් දෙකක බහුතරයක් ලබා ගත් අතර එමඟින් FRELIMO ට විපක්ෂයේ එකඟතාවයකින් තොරව ව්‍යවස්ථාව නැවත සකස් කිරීමට ඉඩ ලබා දුන්නේය.[48]
2017 සිට, රට ඉස්ලාමීය කණ්ඩායම්වල අඛණ්ඩ කැරැල්ලකට මුහුණ දී ඇත.[49][50][51] 2020 සැප්තැම්බරයේදී, ISIL කැරලිකරුවන් ඉන්දියන් සාගරයේ Vamizi දූපත අල්ලාගෙන කෙටි කලක් අල්ලා ගත්හ.[52][53] 2021 මාර්තු මාසයේදී, ඉස්ලාමීය කැරලිකරුවන් පල්මා නගරය අත්පත් කර ගැනීමෙන් පසු සිවිල් වැසියන් දුසිම් ගනනක් මිය ගිය අතර තවත් 35,000ක් අවතැන් විය.[54][55] 2021 දෙසැම්බරයේදී, නියාසා හි ජිහාඩ් ප්‍රහාර තීව්‍ර වීමෙන් පසු 4,000 කට ආසන්න මොසැම්බිකානුවන් තම ගම්මානවලින් පලා ගියහ.[56]
යොමු කිරීම්
සංස්කරණය- ^ Lander, Faye; Russell, Thembi (2018). "The archaeological evidence for the appearance of pastoralism and farming in southern Africa". PLOS ONE (ඉංග්‍රීසි බසින්). 13 (6): e0198941. Bibcode:2018PLoSO..1398941L. doi:10.1371/journal.pone.0198941. PMC 6002040. PMID 29902271.
- ^ a b c d e f g h
මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.
- ^ Lyaya, Edwinus Chrisantus. "Metallurgy in Tanzania". ResearchGate. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2022.
- ^ Sinclair, Paul; Ekblom, Anneli; Wood, Marilee (2012). "Trade and Society on the Southeast African Coast in the Later First Millennium AD: the Case of Chibuene". Antiquity. 86 (333): 723–737. doi:10.1017/S0003598X00047876. S2CID 160887653.
- ^ Rathee, D. (2021). "Hunt for Oil in Offshore Angoche, Mozambique". Fifth EAGE Eastern Africa Petroleum Geoscience Forum. European Association of Geoscientists & Engineers: 1–5. doi:10.3997/2214-4609.2021605026. S2CID 236669258.
- ^ Newitt, Malyn. "Mozambique Island: The Rise and Decline of an East African Coastal City" 2004.
- ^ Gupta, Pamila (2019). Portuguese decolonization in the Indian Ocean world: History and ethnography. London: Bloomsbury Academic. ISBN 9781350043657.(p27)
- ^ a b c d e f g Isaacman, Allen; Peterson, Derek (2006). "Making the Chikunda: Military Slavery and Ethnicity in Southern Africa, 1750–1900". In Brown, Christopher Leslie; Morgan, Philip D. (eds.). Arming Slaves: From Classical Times to the Modern Age. Yale University Press. pp. 95–119. doi:10.12987/yale/9780300109009.003.0005. ISBN 978-0-300-13485-8.
- ^ a b c Sheldon, Kathleen Eddy; Penvenne, Jeanne Marie. "Mozambique: Arrival of the Portuguese". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 7 June 2021.
- ^ Newitt, Malyn (2004). "Mozambique Island: The Rise and Decline of an East African Coastal City, 1500–1700". Portuguese Studies. 20: 21–37. doi:10.1353/port.2004.0001. ISSN 0267-5315. JSTOR 41105216. S2CID 245842110. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2021.
- ^ Isaacman, Allen (2000). "Chikunda transfrontiersmen and transnational migrations in pre-colonial South Central Africa, ca 1850–1900". Zambezia. 27 (2): 109. hdl:10520/AJA03790622_4.
- ^ Austin, Gareth (1 March 2010). "African Economic Development and Colonial Legacies". International Development Policy | Revue internationale de politique de développement (ඉංග්‍රීසි බසින්) (1): 11–32. doi:10.4000/poldev.78. ISSN 1663-9375. 21 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.
- ^ a b The Cambridge history of Africa සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 දෙසැම්බර් 2019 at the Wayback Machine, The Cambridge history of Africa, John Donnelly Fage, A. D. Roberts, Roland Anthony Oliver, Edition: Cambridge University Press, 1986, ISBN 0-521-22505-1, ISBN 978-0-521-22505-2
- ^ a b The Third Portuguese Empire, 1825–1975 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 නොවැම්බර් 2019 at the Wayback Machine, The Third Portuguese Empire, 1825–1975: A Study in Economic Imperialism, W. G. Clarence-Smith, Edition: Manchester University Press ND, 1985, ISBN 0-7190-1719-X, 9780719017193
- ^ Agência Geral do Ultramar. dgarq.gov.pt
- ^ Dinerman, Alice (26 September 2007). Independence redux in postsocialist Mozambique. ipri.pt
- ^ "piri piri | BOOK OF DAYS TALES". www.bookofdaystales.com. 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.
- ^ "CD do Diário de Notícias – Parte 08". 17 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2010 – via YouTube.
- ^ Keesing's Contemporary Archives, page 27245.
- ^ Couto, Mia (April 2004). Carnation revolution සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 මැයි 2019 at the Wayback Machine. Le Monde diplomatique
- ^ Mozambique: a tortuous road to democracy by J .Cabrita, Macmillan 2001 ISBN 978-0-333-92001-5
- ^ Dismantling the Portuguese Empire සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 ජූලි 2013 at the Wayback Machine, Time (Monday, 7 July 1975).
- ^ Pfeiffer, J (2003). "International NGOs and primary health care in Mozambique: The need for a new model of collaboration". Social Science & Medicine. 56 (4): 725–38. doi:10.1016/s0277-9536(02)00068-0. PMID 12560007.
- ^ a b Table 14.1C Centi-Kilo Murdering States: Estimates, Sources and Calculations සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 ඔක්තෝබර් 2017 at the Wayback Machine. hawaii.edu
- ^ Gersony 1988, p.30f.
- ^ Perlez, Jane (13 October 1992). A Mozambique Formally at Peace Is Bled by Hunger and Brutality සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 මාර්තු 2019 at the Wayback Machine, The New York Times
- ^ "Mozambique". Mozambique | Communist Crimes (ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2020.
- ^ "Special Investigation into the death of President Samora Machel". Truth and Reconciliation Commission Report, vol.2, chapter 6a. 13 April 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 June 2006.
- ^ UNITED NATIONS OPERATION IN MOZAMBIQUE. popp.gmu.edu
- ^ Keller, Bill (28 October 1994). "Mozambican Elections Thrown in Doubt (Published 1994)". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 17 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "Frelimo | History & Facts". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 18 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "Commonwealth | History, Members, & Facts". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "Mozambique: 1999 Election review". www.eisa.org. 13 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "Frelimo's election win to be challenged". The Irish Times (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "Mozambique: How disaster unfolded". BBC News. 21 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ Hanlon, Joseph (24 November 2000). "Carlos Cardoso". the Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 May 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "Mozambique News Agency – AIM Reports". www.poptel.org.uk. 13 April 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "Attacks on the Press 2001: Mozambique". Committee to Protect Journalists (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 26 March 2002. 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "No third term for Mozambique president" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 May 2001. 16 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "afrol News: Mozambican President not going for third term". afrol.com. 10 August 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ Wines (NYT), Michael (18 December 2004). "World Briefing | Africa: Mozambique: Election Winner Declared (Published 2004)". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 12 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "New President Pledges Unrelenting Fight Against Poverty". 2005.
- ^ "Mozambique profile – Timeline". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 19 March 2019. 8 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ "Mozambique swears in new president, opposition stays away". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 15 January 2015. 13 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ Bueno, Natália. "Provincial Autonomy: The Territorial Dimension of Peace in Mozambique". GIGA Focus.
- ^ "Mozambican refugees stuck between somewhere and nowhere". Al Jazeera. 22 July 2016. 23 July 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2016.
- ^ "Mozambique's Invisible Civil War". foreign policy. 22 July 2016. 7 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 May 2016.
- ^ "Mozambique: President Filipe Nyusi re-elected in landslide victory". Deutsche Welle (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 27 October 2019. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2021.
- ^ "'Jihadists behead' Mozambique villagers". BBC News. 29 May 2018. 13 June 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.
- ^ "Religious unrest in Mozambique – in pictures". the Guardian. 30 August 2019. 11 November 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.
- ^ "Mozambique country profile". BBC News. 19 March 2019. 10 November 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.
- ^ "ISIS take over luxury islands popular among A-list celebrities". News.com.au. 18 September 2020. 20 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 September 2020.
- ^ Hanlon, Joseph (29 September 2020). "Mozambique: Police Claim Control Of Empty Mocimboa, From A Distance". allAfrica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 June 2021.
- ^ "Rebels leave beheaded bodies in streets of Mozambique town". AP NEWS. 29 March 2021. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2021.
- ^ "Mozambique: Dozens dead after militant assault on Palma". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 March 2021. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2021.
- ^ "Thousands flee Niassa as jihadist attacks spread to other parts of Mozambique". News24 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-12-31.
