මාලි හි ඉතිහාසය
සහරා කඳුකරයේ ඇති පාෂාණ කලාවෙන් ඇඟවෙන්නේ උතුරු මාලි ප්‍රදේශය ක්‍රිස්තු පූර්ව 10,000 සිට, සහරා සශ්‍රීක සහ වනජීවීන්ගෙන් පොහොසත් වූ කාලයේ සිට ජනාවාස වී ඇති බවයි. ක්‍රි.පූ. 9,400 දක්වා දිවෙන ඔන්ජූගු හි මධ්‍යම මාලි පෙදෙසින් මුල් පිඟන් මැටි සොයා ගෙන ඇති අතර, එම කලාපය තුළ කුඹල් කර්මාන්තයේ ස්වාධීන නිපැයුම් පිළිබඳ උදාහරණයක් ලෙස විශ්වාස කෙරේ.[1] ක්‍රි.පූ. 5000 පමණ වන විට ගොවිතැන සිදු වූ අතර ක්‍රි.පූ. 500 පමණ වන විට යකඩ භාවිත විය.
ක්‍රිපූ පළමු සහස්‍රයේ දී, ක්‍රිස්තු පූර්ව 900 දී පමණ ආරම්භ වූ ඩයියා ඇතුළු මධ්‍යම මාලි හි මධ්‍යම නයිජර් ගංගාව දිගේ, සොනින්කේ ජනයාට සම්බන්ධ මැන්ඩේ ජනයා විසින් මුල් නගර සහ නගර නිර්මාණය කරන ලද අතර, ක්‍රිස්තු පූර්ව 600 දී පමණ එහි උච්චතම ස්ථානයට පැමිණියේය[2] සහ ඩිජෙන්-ජෙන්නෝ, ක්‍රි.පූ. 300 සිට ක්‍රි.ව. 900 දක්වා පැවතිණි. ක්‍රිස්තු වර්ෂ හයවන සියවස වන විට, බටහිර අප්‍රිකාවේ ශ්‍රේෂ්ඨ අධිරාජ්‍යයන්ගේ නැගීම සඳහා පහසුකම් සලසමින් රන්, ලුණු සහ වහල් වෙළඳාමේ ලාභදායී ට්‍රාන්ස් සහරා වෙළඳාම ආරම්භ විය.
මුල් ඉස්ලාමීය සාහිත්‍යයේ මාලි පිළිබඳ සඳහන් කිහිපයක් තිබේ. මේවා අතර 1068 දී අල්-බක්රිගේ කෘතියේ "පෙනේ" සහ "මලාල්" ගැන සඳහන් වේ,[3] ඉබන් ඛල්ඩුන් (1397 වන විට) බර්මන්දානා ලෙස හැඳින්වූ මුල් පාලකයෙකුගේ පරිවර්තනය පිළිබඳ කතාව,[4] සහ අල්-ඉද්‍රිසිගේ කෘතියේ භූගෝලීය තොරතුරු කිහිපයක්.[5]
මාලි වරෙක සුප්‍රසිද්ධ බටහිර අප්‍රිකානු අධිරාජ්‍යයන් තුනක කොටසක් වූ අතර එය ක්‍රි.ව. 1312 - 1337 මාන්සා මූසාගේ පාලන සමයේදී ප්‍රධාන වශයෙන් රත්‍රන්, ලුණු, අනෙකුත් වටිනා භාණ්ඩ සහ වහලුන් පිළිබඳ ට්‍රාන්ස්-සහාරා වෙළඳාම පාලනය කළේය.[6] මෙම සහේලියානු රාජධානිවලට දෘඩ භූ දේශපාලනික මායිම් හෝ දෘඩ වාර්ගික අනන්‍යතා නොතිබුණි.[6] මෙම අධිරාජ්‍යයන් අතුරින් පැරණිතම අධිරාජ්‍යය වූයේ ඝානා අධිරාජ්‍යය වන අතර එය මැන්ඩේ භාෂාව කතා කරන ජනතාවක් වන සොනින්කේ විසින් ආධිපත්‍යය දැරීය.[6] අධිරාජ්‍යය අටවන සියවසේ සිට 1078 දක්වා බටහිර අප්‍රිකාව පුරා ව්‍යාප්ත වූ අතර එය අල්මොරාවිඩ්වරුන් විසින් යටත් කර ගන්නා ලදී.[7]
1235 දී කිරිනා සටන, සොසෝ අධිරාජ්‍යයේ බිඳවැටීමට තුඩු දුන් පිටුවහල් කළ සුන්ඩියාටා කීටා කුමරුගේ අණ යටතේ මැන්ඩින්කාගේ ජයග්‍රහණයෙන් අවසන් විය.
මාලි අධිරාජ්‍යය පසුව නයිජර් නදියේ ඉහලින් ගොඩනැගුණු අතර, 14 වන සියවසේදී බලයේ උච්චතම ස්ථානයට ලඟා විය.[7] මාලි අධිරාජ්‍යය යටතේ, පැරණි නගර වන ඩිජෙන් සහ ටිම්බක්ටු වෙළඳ සහ ඉස්ලාමීය ඉගෙනුම් යන දෙකෙහිම මධ්‍යස්ථාන විය.[7] අභ්‍යන්තර කුමන්ත්‍රණවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අධිරාජ්‍යය පසුව පරිහානියට පත් වූ අතර අවසානයේ සොන්ග්හායි අධිරාජ්‍යය විසින් ආදේශ කරනු ලැබීය.[7]
14 වන ශතවර්ෂයේ අගභාගයේදී, සොන්හායි ක්‍රමයෙන් මාලි අධිරාජ්‍යයෙන් නිදහස ලබා ප්‍රසාරණය වූ අතර අවසානයේ මාලි අධිරාජ්‍යයේ මුළු නැගෙනහිර කොටසම යටත් කර ගත්තේය.[7] සොන්හායි අධිරාජ්‍යයේ අවසාන බිඳවැටීම බොහෝ දුරට ජුදාර් පාෂාගේ අණ යටතේ 1591 මොරොක්කෝ ආක්‍රමණයේ ප්‍රතිඵලයක් විය.[7] සොන්ග්හායි අධිරාජ්‍යයේ වැටීම වෙළඳ සන්ධිස්ථානයක් ලෙස කලාපයේ භූමිකාවේ අවසානය සනිටුහන් කළේය.[7] යුරෝපීය බලවතුන් විසින් මුහුදු මාර්ග පිහිටුවීමෙන් පසුව, ට්‍රාන්ස් සහරා වෙළඳ මාර්ගවල වැදගත්කම නැති විය.[7] එකල මාලි අධිරාජ්‍යයේ ධනය බහුල වීම නිසා ලුණු සහ රත්‍රන් යන වාණිජ වත්කම් පුළුල් විය.
කලාපයේ වාර්තාගත ඉතිහාසයේ දරුණුතම සාගතයක් 18 වන සියවසේදී සිදු විය. ජෝන් ඉලිෆ්ට අනුව, දරුණුතම අර්බුද ඇති වූයේ 1680 ගණන්වල, සාගතය සෙනෙගම්බියානු වෙරළේ සිට ඉහළ නයිල් ගඟ දක්වා ව්‍යාප්ත වූ විට සහ 'බොහෝ දෙනෙක් වහලුන් සඳහා තමන්ව විකුණා, පෝෂණය ලබා ගැනීම සඳහා පමණි' සහ විශේෂයෙන් 1738-1756 දී බටහිර අප්‍රිකාවේ. වාර්තාගත විශාලතම යැපුම් අර්බුදය, නියඟය සහ පළඟැටියන් හේතුවෙන් ටිම්බක්ටු හි ජනගහනයෙන් අඩක් මිය ගිය බව වාර්තා වේ."[8]
ප්‍රංශ යටත්විජිත පාලනය
සංස්කරණය
19 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී අප්‍රිකාව සඳහා වූ පොරබැදීමේදී මාලි ප්‍රංශයේ පාලනයට යටත් විය.[7] 1905 වන විට ප්‍රංශ සුඩානයේ කොටසක් ලෙස බොහෝ ප්‍රදේශ දැඩි ප්‍රංශ පාලනය යටතේ පැවතුනි.[7]
1915 නොවැම්බරයේදී, වර්තමාන මාලි සහ බුර්කිනා ෆාසෝ ප්‍රදේශවල ගෝත්‍රිකයන් අතර විශාල ප්‍රංශ විරෝධී නැගිටීමක් ඇති විය.[9] අවසාන ප්‍රතිරෝධය මර්දනය කරන ලද්දේ 1916 සැප්තැම්බර් මාසයේදී පමණි. නැගිටීම මර්දනය කිරීමේදී ගම්මාන 100කට අධික ප්‍රමාණයක් ප්‍රංශ යටත් විජිත හමුදා විසින් විනාශ කරන ලදී.[10]
1958 නොවැම්බර් 24 දින, ප්‍රංශ සුඩානය (එහි නම සුඩාන ජනරජය ලෙස වෙනස් කරන ලදී) ප්‍රංශ ප්‍රජාව තුළ ස්වයං පාලන ජනරජයක් බවට පත් විය.[11] 1959 ජනවාරි මාසයේදී මාලි සහ සෙනගල් මාලි සම්මේලනය බවට පත් විය.[11] මාලි සම්මේලනය 1960 ජුනි 20 දින ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලබා ගන්නා ලදී.[7]
1960 සැප්තැම්බර් මස 22 වන දින සුඩාන ජනරජයට ස්වාධීන මාලි ජනරජය බවට පත්වීමට ඉඩ සලසා දුන් සෙනගාලය 1960 අගෝස්තු මාසයේදී සම්මේලනයෙන් ඉවත් වූ අතර එම දිනය දැන් රටේ නිදහස් දිනය වේ.[12] මොඩිබෝ කීටා පළමු ජනාධිපතිවරයා ලෙස තේරී පත් විය.[7] කීටා ඉක්මනින් ඒක-පක්ෂ රාජ්‍යයක් පිහිටුවීය, නැගෙනහිරට සමීප සබඳතා ඇති ස්වාධීන අප්‍රිකානු සහ සමාජවාදී දිශානතියක් අනුගමනය කළ අතර ආර්ථික සම්පත් පුළුල් ලෙස ජනසතු කිරීම ක්‍රියාවට නැංවීය.[7] 1960 දී මාලි හි ජනගහනය මිලියන 4.1 ක් පමණ වූ බව වාර්තා විය.[13]
මූසා ට්‍රෝරේ
සංස්කරණය1968 නොවැම්බර් 19 දින, ප්‍රගතිශීලී ආර්ථික පරිහානියෙන් පසුව, මූසා ට්‍රෝරේ [14] විසින් මෙහෙයවන ලද ලේ රහිත හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් කීටා පාලනය පෙරලා දමන ලදී, එය දැන් විමුක්ති දිනය ලෙස සමරනු ලබයි.[15] ට්‍රෝරේ ජනාධිපති වූ පසුකාලීන මිලිටරි නායකත්වයෙන් යුත් පාලන තන්ත්‍රය ආර්ථිකය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමට උත්සාහ කළේය. ඔහුගේ උත්සාහයන් දේශපාලන කැලඹීම් සහ 1968 සහ 1974 අතර විනාශකාරී නියඟයක් නිසා කලකිරීමට පත් විය,[14] සාගතයෙන් මිනිසුන් දහස් ගණනක් මිය ගියහ.[16] ට්‍රෝරේ තන්ත්‍රය 1970 ගණන්වල අගභාගයේ ආරම්භ වූ ශිෂ්‍ය නොසන්සුන්තාවයට සහ කුමන්ත්‍රණ උත්සාහ තුනකට මුහුණ දුන්නේය. ට්‍රෝරේ පාලන තන්ත්‍රය 1980 ගණන්වල අගභාගය වනතුරුම සියලුම විරුද්ධවාදීන් මර්දනය කරන ලදී.[14]
රජය ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා දිගින් දිගටම උත්සාහ කළ අතර ජනතාව වඩ වඩාත් අතෘප්තිමත් විය.[14] බහු-පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා වැඩෙන ඉල්ලීම් වලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ට්‍රෝරේ පාලනය යම් සීමිත දේශපාලන ලිබරල්කරණයකට ඉඩ දුන්නේය. ඔවුන් පූර්ණ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ක්‍රමයක් ඇති කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළහ.[14] 1990 දී, ඒකාබද්ධ විපක්ෂ ව්‍යාපාර මතු වන්නට පටන් ගත් අතර, බොහෝ ටුවාරෙග්වරුන් මාලි වෙත ආපසු පැමිණීමෙන් පසු උතුරේ ජනවාර්ගික ප්‍රචණ්ඩත්වයේ කැළඹිලි සහගත නැගීමෙන් සංකීර්ණ විය.[14]
1991 ආණ්ඩු විරෝධී උද්ඝෝෂණ කුමන්ත්‍රණයක්, සංක්‍රාන්ති රජයක් සහ නව ව්‍යවස්ථාවක් ඇති කිරීමට හේතු විය.[14] ජෙනරාල් මූසා ට්‍රෝරේගේ දූෂිත හා ඒකාධිපති පාලනයට විරුද්ධත්වය 1980 ගනන් වලදී වර්ධනය විය. මෙම කාලය තුළ ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලේ ඉල්ලීම් තෘප්තිමත් කිරීම සඳහා පනවන ලද දැඩි වැඩසටහන්, රටේ ජනගහනයට දුෂ්කරතා වැඩි කළ අතර රජයට සමීප ප්‍රභූන් වර්ධනය වන ධනයෙන් ජීවත් විය. 1991 ජනවාරි මාසයේ සාමකාමී ශිෂ්‍ය විරෝධතා ම්ලේච්ඡ ලෙස මර්දනය කරන ලද අතර, නායකයන් සහ සහභාගිවන්නන් සමූහ අත්අඩංගුවට ගැනීම් සහ වධහිංසා පැමිණවීම සිදු විය.[17] කැරලි කෝලාහල සහ පොදු ගොඩනැගිලි විනාශ කිරීමේ විසිරුණු ක්‍රියාවන් අනුගමනය කළ නමුත් විරුද්ධවාදීන්ගේ බොහෝ ක්‍රියා අවිහිංසාවාදී විය.[17]
මාර්තු විප්ලවය
සංස්කරණය1991 මාර්තු 22 සිට මාර්තු 26 දක්වා, නාගරික සහ ග්‍රාමීය ප්‍රජාවන් තුළ මහජන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රැලි සහ රටපුරා වැඩ වර්ජනයක් පැවැත්විණි, එය les évenements ("සිදුවීම්") හෝ මාර්තු විප්ලවය ලෙස හැඳින්වේ. බමාකෝහි, විශ්වවිද්‍යාල සිසුන් විසින් සංවිධානය කරන ලද මහජන පෙලපාලිවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන් සහ පසුව වෘත්තීය සමිතිකරුවන් සහ අනෙකුත් අය එක්විය, අවිහිංසාවාදී පෙලපාලිකරුවන්ට සොල්දාදුවන් ඉවක් බවක් නොමැතිව වෙඩි තැබූහ. වෙඩි තැබීමෙන් පසු කෙටි කලකට කැරලි ඇති විය. බාධක මෙන්ම මාර්ග බාධකද ඉදිකර ට්‍රෝරේ හදිසි තත්වයක් ප්‍රකාශයට පත් කර රාත්‍රී ඇඳිරි නීතිය පැනවීය. දින හතරක කාලය තුළ ඇස්තමේන්තුගත ජීවිත 300 ක් අහිමි වුවද, අවිහිංසාවාදී විරෝධතාකරුවන් සෑම දිනකම බමාකෝ වෙත ආපසු ගියහ.[18]
1991 මාර්තු 26 යනු එවකට ජනාධිපති මූසා ට්‍රෝරේ ගේ නියෝග යටතේ දුසිම් ගනනක් සංහාරයේ උච්චතම අවස්ථාවට පත් වූ හමුදා සොල්දාදුවන් සහ සාමකාමී පෙළපාලියක සිසුන් අතර ගැටුම සනිටුහන් කරන දිනයයි. ඔහු සහ සගයන් තිදෙනෙකු පසුව නඩු විභාග කර වරදකරුවන් වූ අතර එදින තීරණ ගැනීමේදී ඔවුන්ගේ කොටස සඳහා මරණීය දණ්ඩනය ලබා ගන්නා ලදී. වර්තමානයේ, ඛේදජනක සිදුවීම් සහ මියගිය පුද්ගලයින් සිහිපත් කිරීම සඳහා දිනය ජාතික නිවාඩු දිනයක් වේ.[19][20] මෙම කුමන්ත්‍රණය 1991 මාලිගේ මාර්තු විප්ලවය ලෙස සිහිපත් වේ.[21]
මාර්තු 26 වන විට, බොහෝ දුරට අවිහිංසාවාදී විරෝධතාකරුවන්ට වෙඩි තැබීම සොල්දාදුවන් ප්‍රතික්ෂේප කිරීම පූර්ණ පරිමාණ කැළඹීමක් බවට පත් වූ අතර, සොල්දාදුවන් දහස් ගණනක් ආයුධ බිම දමා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ගැති ව්‍යාපාරයට සම්බන්ධ වීමට හේතු විය. එදින පස්වරුවේ, ලුතිනන් කර්නල් අමාඩෝ ටූමානි ටුවර් ගුවන් විදුලියෙන් නිවේදනය කළේ තමන් ඒකාධිපති ජනාධිපති මූසා ට්‍රෝරේ අත්අඩංගුවට ගත් බවයි. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, විරුද්ධ පක්ෂ නීතිගත කරන ලද අතර ජාතික ජනමත විචාරණයකින් අනුමත කිරීමට නව ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කිරීම සඳහා සිවිල් සහ දේශපාලන කණ්ඩායම්වල ජාතික සම්මේලනයක් රැස් විය.[18]
අමාඩෝ ටූමානි ටුවර් සභාපතිත්වය
සංස්කරණය1992 දී, ඇල්ෆා ඔමාර් කොනාරේ මාලි හි පළමු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී, බහු-පක්ෂ ජනාධිපතිවරණය ජයග්‍රහණය කළ අතර, 1997 දී දෙවන වාරය සඳහා නැවත තේරී පත් වීමට පෙර, එය ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ අවසර දී ඇති අවසන් අවස්ථාව විය. 1991 ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී නැගිටීමේ මිලිටරි අංශයේ නායකයා වූ විශ්‍රාමික ජෙනරාල්වරයෙකු වූ අමාඩෝ ටූමානි ටුවර් 2002 දී තේරී පත් විය.[22] මෙම ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී කාලපරිච්ඡේදය තුළ මාලි අප්‍රිකාවේ දේශපාලනික සහ සමාජීය වශයෙන් වඩාත් ස්ථාවර රටක් ලෙස සැලකේ.[23]
200,000ක් පමණ මිනිසුන් ස්වාමියෙකුගේ ඍජු වහල්භාවයේ රඳවා සිටින වහල්භාවය අද මාලි හි පවතී.[24] 2012 ටුවාරෙග් කැරැල්ලේදී, හිටපු වහලුන් අවදානමට ලක්විය හැකි ජනගහනයක් වූ අතර සමහර වහලුන් ඔවුන්ගේ හිටපු ස්වාමිවරුන් විසින් නැවත අල්ලා ගන්නා ලද බවට වාර්තා විය.[25]
උතුරු මාලි ගැටුම
සංස්කරණය.jpg)
2012 ජනවාරි මාසයේ දී, අසාවාඩ් විමුක්තිය සඳහා වූ ජාතික ව්‍යාපාරය (MNLA) විසින් නායකත්වය දුන් උතුරු මාලි හි ටුවාරෙග් කැරැල්ලක් ආරම්භ විය.[26] මාර්තු මාසයේ දී, හමුදා නිලධාරියෙකු වූ Amadou Sanogo, කැරැල්ල මැඩලීමේ දී ටූරේගේ අසාර්ථකත්වය උපුටා දක්වමින්, සහ බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යවල ආර්ථික ප්‍රජාව විසින් සම්බාධක සහ සම්බාධක පැනවීමට හේතු වූ කුමන්ත්‍රණයකින් බලය අල්ලා ගත්තේය.[27] MNLA ඉක්මනින් උතුරේ පාලනය අත්පත් කර ගත් අතර, නිදහස අසාවාද් ලෙස ප්‍රකාශ කළේය.[28] කෙසේ වෙතත්, MNLA ට රජය පරාජය කිරීමට උදව් කළ ඉස්ලාමීය මග්‍රෙබ් (AQIM) හි අන්සාර් ඩයින් සහ අල්-කයිඩා ඇතුළු ඉස්ලාමීය කණ්ඩායම්, ටුවාරෙග් වෙත හැරී මාලි හි ෂරියා ක්‍රියාත්මක කිරීමේ අරමුණින් උතුර[29] පාලනය කළහ.[30][31]
2013 ජනවාරි 11 වන දින අන්තර්වාර රජයේ ඉල්ලීම පරිදි ප්‍රංශ සන්නද්ධ හමුදාව මැදිහත් විය. ජනවාරි 30 වන දින, ප්‍රංශ සහ මාලි හමුදාවන්ගේ සම්බන්ධීකරණ ඉදිරි ගමන, උතුරු පළාත් අගනුවර තුනෙන් අවසාන ඉතිරිව තිබූ කිඩාල් හි ඉතිරිව තිබූ ඉස්ලාමීය බලකොටුව නැවත අත්පත් කර ගත් බව ප්‍රකාශ කළේය.[32] පෙබරවාරි 2 වන දින, ප්‍රංශ ජනාධිපති ෆ්‍රැන්සුවා හොලන්ඩ් මාලි හි අන්තර්වාර ජනාධිපති ඩියොන්කවුන්ඩා ට්‍රෝරේ සමඟ එක්ව මෑතකදී නැවත අත්පත් කරගත් ටිම්බක්ටු හි ප්‍රසිද්ධියේ පෙනී සිටියේය.[33]
2013 අගෝස්තු මාසයේදී, මැතිවරණයේ දෙවන වටයේදී මාලි හි නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස ඊබ්‍රාහිම් බුබකාර් කීටා තේරී පත් විය.[34]
මධ්‍යම මාලි හි ගැටුම්
සංස්කරණයමධ්යම මාලි පළාතේ මොප්ටි හි, ඩොගොන් සහ බඹරා වැනි කෘෂිකාර්මික ප්‍රජාවන් සහ එඬේර ෆුලා (හෝ ෆුලනි) ජනතාව අතර 2015 සිට ගැටුම් උත්සන්න වී ඇත.[35][36] ඓතිහාසික වශයෙන්, ෆුලා නව ප්‍රදේශ කරා ගමන් කිරීමත් සමඟ දේශගුණික විපර්යාස මගින් උග්‍ර වූ සාධක, ගොඩබිම සහ ජලය සඳහා ප්‍රවේශය සම්බන්ධයෙන් දෙපාර්ශ්වයම සටන් කර ඇත.[37] ඩොගොන් සහ බඹරා ප්‍රජාවන් ෆුලා ට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා "ආත්ම ආරක්ෂක කණ්ඩායම්"[36] පිහිටුවා ගෙන ඇත. අල්-කයිඩාවට සම්බන්ධ සන්නද්ධ ඉස්ලාම්වාදීන් සමඟ ෆුලා කටයුතු කරන බවට ඔවුන් චෝදනා කරයි.[36] සමහර ෆුලා ඉස්ලාමීය කන්ඩායම්වලට සම්බන්ධ වී ඇති අතර, හියුමන් රයිට්ස් වොච් වාර්තා කරන්නේ මෙම සම්බන්ධතා "අවස්ථාවාදී අරමුණු සඳහා විවිධ ක්‍රියාකාරීන් විසින් අතිශයෝක්තියට නංවා ඇති අතර ඒවා උපයෝගී කර ගෙන ඇති" බවයි.[36]
ඉහළ මාලි හමුදා අණ දෙන නිලධාරියෙකු මෙසේ ප්‍රකාශ ලදී:
"මම වර්ධනය වන ප්‍රචණ්ඩත්වය ගැන මගේ අණ දෙන නිලධාරීන් සමඟ සහ සෑම පැත්තකින්ම ගම්මුලාදෑනියන් සමඟ සාකච්ඡා කළෙමි. ඔව්, නිසැකවම, මෙම කලාපයේ ජිහාඩ්වාදීන් සිටී, නමුත් සැබෑ ප්‍රශ්නය කොල්ලකෑම, සතුන් සොරකම් කිරීම - මිනිසුන් ආවරණයක් ලෙස ත්‍රස්තවාදීන්ට එරෙහිව සටන භාවිතා කරමින් පොහොසත් වෙමින් සිටිති."[38]
ගැටුම ඩොගොන් සහ බඹරා මිලීෂියාවන් නිර්මාණය කිරීම හා වර්ධනය වීම දැක තිබේ. උතුරු මාලි ගැටුමේ දී ඉස්ලාම්වාදීන්ට එරෙහි යුද්ධයේ ප්‍රොක්සිවරුන් ය යන මුවාවෙන් මාලි රජය මෙම කණ්ඩායම්වලින් සමහරකට සහාය දක්වන බවට සැක කෙරේ.[38] රජය මෙය ප්‍රතික්ෂේප කරයි.[38] එවැනි එක් මිලීෂියාවකි 2016 දී නිර්මාණය කරන ලද ඩොගොන් කණ්ඩායමේ ඩැන් නා අම්බාසගෝ.[36]
2018 මැතිවරණ
සංස්කරණය
2018 ජූලි 29 දින මාලි හි ජනාධිපතිවරනය පැවැත්විණි.[39][40] 2018 ජූලි මාසයේදී, ව්‍යවස්ථාපිත අධිකරණය මැතිවරණයේ දී අපේක්ෂකයින් 24 දෙනෙකුගේ නම් කිරීම අනුමත කරන ලදී.[41] පළමු වටයේ දී කිසිදු අපේක්ෂකයෙකුට 50% කට වඩා වැඩි ඡන්ද ප්‍රමාණයක් නොලැබුණු බැවින්, 2018 අගෝස්තු 12 වන දින පළමු අපේක්ෂකයින් දෙදෙනා වන මාලි සඳහා වන රැලියේ වත්මන් සභාපති ඉබ්‍රාහිම් බුබකාර් කීටා සහ ජනරජය සඳහා වන සංගමයේ සෞමාලා සිසේ අතර දෙවන තරඟයක් පැවැත්විණි. කීටා පසුව 67% ඡන්ද ලබා ගනිමින් නැවත තේරී පත් විය.[42]
2018 සටන් විරාමය සහ ඉන් පසු
සංස්කරණය2018 සැප්තැම්බරයේදී, මානුෂීය සංවාද මධ්‍යස්ථානය ඩැන් නා අම්බාසගෝ සමඟ ඒකපාර්ශ්වික සටන් විරාමයක් ගැන සාකච්ඡා කළේය. ඒ මධ්‍යම මාලි හි අනෙකුත් ප්‍රජා සන්නද්ධ කණ්ඩායම්වලට කණ්ඩායමට විරුද්ධ වන ගැටුමේ සන්දර්භය තුළය.[43] කෙසේ වෙතත්, 2019 මාර්තු 24 වන දින ෆුලා ගම්වැසියන් 160 දෙනෙකු සමූල ඝාතනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් මෙම කණ්ඩායමට දොස් පවරා ඇත.[44] කණ්ඩායම ප්‍රහාරය ප්‍රතික්ෂේප කළ නමුත් පසුව මාලි ජනාධිපති කීටා කණ්ඩායම විසුරුවා හරින ලෙස නියෝග කළේය.[45]
ජන සංහාරය වැලැක්වීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ විශේෂ උපදේශක ඇඩමා ඩිං, ගැටුමේ වර්ධනය වන වාර්ගිකකරණයක් ගැන අනතුරු ඇඟවීය.[46] 2020 වන විට මාලි හි ගැටුම් හේතුවෙන් 600,000 කට වැඩි පිරිසක් අවතැන් වී ඇත.[47]
2019 වසරේ මුල් මාස හය තුළ ගැටුමෙන් මියගිය ළමුන්ගේ සංඛ්‍යාව 2018 වසරේ මුළු වසරටම වඩා දෙගුණයක් බව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය වාර්තා කළේය. බොහෝ දරුවන් ජනවාර්ගික මිලීෂියාවන්ට ආරෝපණය කරන ලද අන්තර් වාර්ගික ප්‍රහාරවලින් මිය ගොස් ඇත. මොප්ටි අවට ප්‍රහාර එල්ල වේ. පාසල් 900ක් පමණ වසා දමා ඇති බවත් සන්නද්ධ සටන්කාමීන් ළමයින් බඳවා ගනිමින් සිටින බවත් වාර්තා වේ.[48]
2019 ඔක්තෝම්බර් මස පළමු සතිය තුළ බුලිකේසි සහ මොන්ඩෝරෝ නගරවල ජිහාඩ් ප්‍රහාර දෙකකින් බුර්කිනා ෆාසෝ දේශසීමාව ආසන්නයේ දී මාලි සොල්දාදුවන් 25 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගියහ.[49] ජනාධිපති කීටා ප්‍රකාශ කළේ "මාලිහි කිසිදු හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් සිදු නොවනු ඇති" බව ය, එය දිගටම ප්‍රකාශ කරමින් කියා සිටියේ එය "සියලුම න්‍යාය පත්‍රයේ ඇති බවත් අපට කරදර විය නොහැකි බවත්" තමා සිතන්නේ නැති බවයි.[50]
2020 පෙබරවාරි මාසයේදී හියුමන් රයිට්ස් වොච් මධ්‍යම මාලි හි සිවිල් වැසියන්ට එරෙහි හිංසාවන් ලේඛනගත කළ අතර 2019 ජනවාරි සිට නොවැම්බර් දක්වා අවම වශයෙන් සිවිල් වැසියන් 456 ක් මිය ගිය අතර සිය ගණනක් තුවාල ලැබූ බව පැවසීය.[51]
2020 කුමන්ත්‍රණය සහ ඉන් අනතුරුව
සංස්කරණය
විපක්ෂ නායක සුහොහරලා සිසේ පැහැර ගැනීමට එරෙහි කෝපය ඇතුළුව මාර්තු සහ අප්‍රේල් පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයේ අක්‍රමිකතා වලින් පසුව 2020 ජුනි 5 වන දින නොසන්සුන්තාව ආරම්භ විය.[52][53] ජූනි 10 සිට 13 දක්වා පැවති විරෝධතා හේතුවෙන් මරණ 11 ත් 23 ත් අතර විය.[54] ජූලි මාසයේදී ජනාධිපති කීටා ව්‍යවස්ථාමය අධිකරණය විසුරුවා හැරියේය.
කොලිකෝරෝ කලාපයේ කටී හි කර්නල් ඇසිමි ගොයිටා සහ කර්නල්-මේජර් ඉස්මෙයිල් වැගු විසින් නායකත්වය දුන් හමුදා සාමාජිකයින් 2020 අගෝස්තු 18 දින කැරැල්ලක් ආරම්භ කළහ.[54] ජනාධිපති ඉබ්‍රාහිම් බුබකාර් කීටා සහ අගමැති බුබු සිසේ අත්අඩංගුවට ගත් අතර මධ්‍යම රාත්‍රියෙන් ටික වේලාවකට පසු කීටා සිය ඉල්ලා අස්වීම ප්‍රකාශ කළේ කිසිදු ලේ වැගිරීමක් දැකීමට අවශ්‍ය නැති බව පවසමිනි.[54] වැගු මහජනතාවගේ ගැලවීම සඳහා ජාතික කමිටුව (CNSP) පිහිටුවීම නිවේදනය කළ අතර අනාගතයේදී මැතිවරණ පොරොන්දු විය. ඇඳිරි නීතිය ආරම්භ කරන ලද අතර බමාකෝහි වීදි නිහඬ විය.[54]
බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ ආර්ථික ප්‍රජාව (ECOWAS) කුමන්ත්‍රණය හෙළා දුටු අතර ජනාධිපති කීටා යළි පිහිටුවන ලෙස ඉල්ලා සිටියේය.[55]
2020 සැප්තැම්බර් 12 වන දින, මහජනතාවගේ ගැලවීම සඳහා වූ ජාතික කමිටුව (CNSP) සිවිල් පාලනයට මාස 18 ක දේශපාලන සංක්‍රමණයකට එකඟ විය. වැඩි කල් යන්නට මත්තෙන්, ඡන්දදායකයින් 17 දෙනෙකුගෙන් යුත් කණ්ඩායමක් විසින් බාහ් නියාව් අන්තර්වාර ජනාධිපති ලෙස නම් කරන ලද අතර, ගොයිටා උප සභාපති ලෙස පත් කරන ලදී. රජය 2020 සැප්තැම්බර් 25 දින ආරම්භ කරන ලදී.
2021 ජනවාරි 18 දින, මූලික ගිවිසුම යටතේ පොරොන්දු වී මාස හතරකට පමණ පසු, CNSP විසුරුවා හරින ලද බව සංක්‍රාන්ති ආන්ඩුව නිවේදනය කළේය.[56]
2021 කුමන්ත්‍රණය
සංස්කරණය2020 සැප්තැම්බර් මාසයේ බලය පැවරීමේ සිට සිවිල් සංක්‍රාන්ති රජය සහ හමුදාව අතර ආතතීන් ඉහළ මට්ටමක පවතී.
2020 හමුදා කුමන්ත්‍රණයේ නායකයින් දෙදෙනෙකු වූ - Sadio Camara සහ මොඩෙබෝ කොන් - නෝඩාව් ගේ පරිපාලනය විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලද කැබිනට් සංශෝධනයකින් පසු මැයි 24 වන දින ආතතීන් හිස එසවිය.[57] එදින පසුව, මාධ්‍යවේදීන් වාර්තා කළේ ප්‍රධාන සිවිල් නායකයින් තිදෙනෙකු - ජනාධිපති නෝඩාව්, අගමැති මොක්ටර් ඔවාන් සහ ආරක්ෂක අමාත්‍ය Souleymane Doucoure, බමාකෝ නගරයෙන් පිටත කටී හි හමුදා කඳවුරක රඳවාගෙන සිටින බවයි.[58] 2021 ජූනි 7 වන දින, මාලි හමුදාපති අසිමි ගොයිටා නව අන්තර්වාර ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිවුරුම් දෙන ලදී.[59]
අස්සිමි ගොයිටා ජුන්ටාව
සංස්කරණය
2022 සහ 2023 දී, මහා සහරා හි ඉස්ලාමීය රාජ්‍යය මාලි යුද්ධයේ විශාල ජයග්‍රහණ අත්කර ගත් අතර, ගිනිකොනදිග මාලිහි විශාල භූමි ප්‍රදේශයක් අත්පත් කර ගත්හ. අන්සොන්ගෝ සහ ටයිඩර්මීන් ද කණ්ඩායම විසින් අල්ලා ගන්නා ලදී.[60] 2023 මැද භාගය වන විට, සටන්කාමී කණ්ඩායම පසුගිය රජය පෙරලා දමා ජුන්ටාව පිහිටුවීමෙන් පසු ඔවුන් විසින් පාලනය කරන ලද භූමි ප්‍රමාණය දෙගුණ කර ඇත.[61]
ජනවාරි 10 වන දින, මාලි සිය දේශසීමා වසා දමන බව නිවේදනය කළ අතර, වසර හතරක් මැතිවරණ කල්දැමීම සම්බන්ධයෙන් මාලි වෙත පනවා ඇති සම්බාධකවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ECOWAS රටවලට තානාපතිවරුන් කිහිප දෙනෙකු ආපසු කැඳවන ලදී.[62] පෙබරවාරි 4 වන දින, ප්‍රංශ තානාපතිවරයා නෙරපා හරින ලදී.[63] හියුමන් රයිට්ස් වොච්ට අනුව, 2022 මාර්තු මාසයේදී මධ්‍යම මාලිහිදී සිවිල් මිනිසුන් 300ක් පමණ මාලි හමුදා සහ වැග්නර් ගෲප් හි රුසියානු කුලී හේවායන් විසින් ඝාතනය කරන ලදී. 2022 පෙබරවාරි මාසයේදී ප්‍රංශය බර්කේන් මෙහෙයුමේ අවසානය ආරම්භ කරමින් මාලි දේශයෙන් ප්‍රංශ හමුදා ඉවත් කර ගැනීමට පටන් ගෙන තිබුණි.[64] 2013 දී ප්‍රංශය සමඟ අවසන් වූ ආරක්ෂක ගිවිසුම් කඩ කරන බව හමුදා ආන්ඩුව මැයි 2 වන දින නිවේදනය කළේය, එය මාලි-ප්‍රංශ සබඳතා පිරිහීමෙහි අතිරේක පියවරක් විය.[65] මෙම නවතම නිවේදනය ප්‍රංශ බලධාරීන් විසින් විවේචනයට ලක් කර ඇති අතර එය "නීත්‍යානුකූල නොවන" ලෙස සැලකේ.[66] 2022 පළමු මාස තුන තුළ සිවිල් වැසියන් 543 ක් මිය ගොස් 269 ක් තුවාල ලැබූ බව එක්සත් ජාතීන්ගේ මණ්ඩලයක් වාර්තා කර ඇති අතර, රජය සහ ස්වාධීන හිතවාදී කණ්ඩායම් අතර 2015 සාම ගිවිසුම වසර පහකට පසු පළමු වරට ගැටුම් ඇතිවීමේ අවදානමක් ඇති බවට අනතුරු අඟවයි. මීට පෙර වසරට වඩා මානුෂීය ආධාර අවශ්‍ය පුද්ගලයින් සංඛ්‍යාවෙහි තියුනු වැඩිවීමක් ද වාර්තාවේ සටහන් විය.[67]
රුසියානු විදේශ අමාත්‍ය සර්ජි ලැව්රොව් 2023 පෙබරවාරි 7 වන දින බමාකෝ වෙත ගොස් මාලි රාජ්‍යයේ යුධ හැකියාවන් වැඩිදියුණු කිරීමට මොස්කව් දිගටම උදව් කරන බව පැවසීය.[68]
2023 ජූනි මාසයේදී ජුන්ටා විසින් පවත්වන ලද ජනමත විචාරණයකදී ඡන්දදායකයින්ගෙන් 97%කගේ නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් අනුමත කිරීමත් සමඟ මාලි විසින් එහි හිටපු යටත් විජිත කරුවෙකුගේ භාෂාව වූ ප්‍රංශය නිල භාෂාවක් ලෙස ඉවත් කරන ලදී.[69]
යොමු කිරීම්
සංස්කරණය- ^ Eric Huysecom, M. Rasse, L. Lespez, K. Neumann, A. Fahmy, A. Ballouche, S. Ozainne, M. Maggetti, Ch. Tribolo, S. Sorian: The emergence of pottery in Africa during the tenth millennium cal BC: new evidence from Ounjougou (Mali), in: Antiquity (2009), p. 906.
- ^ Arazi, Noemie. "Tracing History in Dia, in the Inland Niger Delta of Mali -Archaeology, Oral Traditions and Written Sources" (PDF). University College London. Institute of Archaeology. 13 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 4 November 2021.
- ^ al-Bakri in Nehemiah Levtzion and J. F. Pl Hopkins, eds and trans., Corpus of Early Arabic Sources for West African History (New York and London: Cambridge University Press, 1981, reprint edn Princeton, New Jersey,: Marcus Wiener, 2000), pp. 82–83.
- ^ ibn Khaldun in Levtzion and Hopkins, eds, and transl. Corpus, p. 333.
- ^ al-Idrisi in Levtzion and Hopkins, eds. and transl, Corpus, p. 108.
- ^ a b c Mali country profile, p. 1.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Mali country profile. Mali was later responsible for the collapse of Islamic Slave Army from the North. The defeat of Tukuror Slave Army, was repeated by Mali against the France and Spanish Expeditionary Army in the 1800s ("Blanc et memoires"). p. 2.
- ^ John Iliffe (2007) Africans: the history of a continent සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine. Cambridge University Press. p. 69. ISBN 0-521-68297-5
- ^ La guerre coloniale du Bani-Volta, 1915-1916 (Burkina Faso, Mali), Autrepart, 2003.
- ^ 14-18 Étions-nous bien défendus ?, Jean-Claude Flament, Société des écrivains, 2014.
- ^ a b "Independent Mali". Britannica. 1946. 19 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2021.
- ^ "Public Holidays". Embassy of the Republic of Mali to the United States. 20 September 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 September 2018.
- ^ Core document forming part of the reports of states parties: Mali. United Nations Human Rights Website.
- ^ a b c d e f g Mali country profile, p. 3.
- ^ "Liberation Day Commemorated in Mali". 2 February 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 February 2019.
- ^ "Mali's nomads face famine සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 පෙබරවාරි 2021 at the Wayback Machine". BBC News. 9 August 2005.
- ^ a b "Nonviolent Conflict Summaries". 16 June 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 March 2012. Mali March 1991 Revolution
- ^ a b Nesbitt, Katherine. "Mali's March Revolution (1991)". International Center on Nonviolent Conflict. 16 June 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 March 2012.
- ^ Bussa, Edward (26 March 2009). "Mali's March to Democracy". Threadster.com. 24 March 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 March 2012.
- ^ Mohsin, Haroon (2022-08-18). "Martyr's Day in Mali". National Today (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-09-16.
- ^ Turrittin, Jane (1991). "Mali: People Topple Traoré". Review of African Political Economy. 18 (52): 97–103. doi:10.1080/03056249108703927. ISSN 0305-6244. JSTOR 4005962.
- ^ Mali country profile, p. 4.
- ^ USAID Africa: Mali. USAID. Retrieved 15 May 2008. Retrieved 3 June 2008.
- ^ Tran, Mark (23 October 2012). "Mali conflict puts freedom of 'slave descendants' in peril". The Guardian. London. 5 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 November 2012.
- ^ York, Geoffrey (11 November 2012). "Mali chaos gives rise to slavery, persecution". The Globe and Mail. Toronto. 29 November 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 September 2017.
- ^ Mali clashes force 120 000 from homes සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 ඔක්තෝබර් 2017 at the Wayback Machine. News24 (22 February 2012). Retrieved 23 February 2012.
- ^ Callimachi, Rukmini (3 April 2012) "Post-coup Mali hit with sanctions by African neighbours". Globe and Mail. Retrieved 4 May 2012.
- ^ "Tuareg rebels declare independence in north Mali". France 24. 6 April 2012. 8 April 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2012.
- ^ Tiemoko Diallo; Adama Diarra (28 June 2012). "Islamists declare full control of Mali's north". Reuters. 15 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2012.
- ^ "Mali Islamists want sharia not independence". Agence France-Presse. 20 June 2012. 16 December 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2012.
- ^ "Mali Possibilities and Challenges for Transitional Justice in Mali". International Center for Transitional Justice. 9 January 2014. 18 September 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 August 2016.
- ^ "French Troops Retake Kidal Airport, Move into City". USA Today. 30 January 2013. 30 January 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 January 2013. French troops retake the last remaining Islamist urban stronghold in Mali.
- ^ "Mali conflict: Timbuktu hails French President Hollande". BBC News. 2 February 2013. 2 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 February 2013.
- ^ "Ibrahim Boubacar Keita wins Mali presidential election". BBC News. 13 August 2013.
- ^ "The Sahel in flames". The New Humanitarian. 31 May 2019. 13 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 June 2019.
- ^ a b c d e ""We Used to Be Brothers" | Self-Defense Group Abuses in Central Mali". Human Rights Watch. 7 December 2018. 2 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2019.
- ^ Blake, James (29 March 2019). "Radical Islamists Have Opened a New Front in Mali". Foreign Policy. 30 March 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2019.
- ^ a b c "Au Mali, les liaisons dangereuses entre l'Etat et les milices" (ප්‍රංශ බසින්). 24 July 2018. 30 March 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2019.
- ^ Mumbere, Daniel (10 July 2018). "Everything you need to know about Mali 2018 presidential election". Africanews.com. 24 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2018.
- ^ "Mali : Élection présidentielle 2018 : Le premier tour aura lieu le dimanche 29 juillet". maliactu.net. 12 February 2018. 12 February 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 April 2018.
- ^ Mumbere, Daniel (26 July 2018). "Mali's 2018 presidential poll: meet the 24 contenders". Africanews. 20 March 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 March 2019.
- ^ "Incumbent President Keita wins re-election in Mali". France 24. 16 August 2018.
- ^ "Youssouf Toloba and his Dan Nan Ambassagou armed group sign a commitment towards a ceasefire in central Mali | HD Centre". 29 March 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2019.
- ^ "UN to probe 'horrific' Mali attacks as death toll jumps to 160". Al-Jazeera. 26 March 2019. 29 March 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 March 2019.
- ^ "Insiders Insight: Explaining the Mali massacre". African Arguments. 26 March 2019. 18 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2019.
- ^ "Central Mali: Top UN genocide prevention official sounds alarm over recent ethnically-targeted killings". UN News. 28 March 2019. 29 March 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2019.
- ^ Giannangeli, Marco (1 November 2020). "Britain 'sleepwalking' into deadly conflict in war-torn West Africa". express.co.uk. සම්ප්‍රවේශය 30 November 2020.
- ^ "Sharp rise in number of children killed in Mali's deadly attacks". The Guardian. 13 August 2019. 31 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 September 2019.
- ^ "PUIC Secretary General condemns terrorist attacks in Mali". Parliamentary Union of the OIC Member States. 8 October 2019. 22 October 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2019.
- ^ "Mali president dismisses coup speculation after jihadi attacks kill dozens of troops near Burkina Faso border". Japantimes.co.jp. 7 October 2019. 22 October 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2019.
- ^ "How Much More Blood Must Be Spilled?". HRW. 10 February 2020.
- ^ BABA AHMED (5 June 2020). "Thousands in Mali's capital demand that president step down". ABC News. Associated Press. 13 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2020.
- ^ "Kidnapped Mali politician and French aid worker freed". the Guardian. 6 October 2020. 3 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2021.
- ^ a b c d "TOUT COMPRENDRE SUR LA SITUATION AU MALI" [Understanding everything about the situation in Mali]. CNews (ප්‍රංශ බසින්). 19 August 2020. 26 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2020.
- ^ "Mali's coup is cheered at home but upsets neighbours". BBC. 21 August 2020. 21 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2020.
- ^ "Mali: President Bah N'Daw decrees the dissolution of the CNSP". The Africa Report.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-09-16.
- ^ "EU condemns 'grave and serious' kidnapping of Mali's leaders". the Guardian. 25 May 2021. 25 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 May 2021.
- ^ "Mali's military detains president, prime minister". AlJazeera.com. 25 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 May 2021.
- ^ "Mali's military leader Goita sworn in as transitional president". AlJazeera.com.
- ^ (in English) BBC Africa Today: Islamic State Sahel Province fighters seize commune in Mali, BBC, 2023, https://www.bbc.co.uk/programmes/p0fgbb9g
- ^ (in English) NPR: Islamic State group almost doubled its territory in Mali in under a year, U.N. says, NPR, 2023, https://www.npr.org/2023/08/26/1196189708/islamic-state-mali-al-qaida-west-africa-extremist
- ^ Ahmed, Baba (10 January 2022). "Mali's junta deplores new sanctions imposed by regional bloc". SFGate. 10 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 January 2022.
- ^ "Thousands in Mali celebrate expulsion of French ambassador | Armed Groups News". Al Jazeera. 5 February 2022. 7 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 February 2022.
- ^ "Mali troops and suspected Russian fighters accused of massacre". BBC News. 5 April 2022.
- ^ "Mali: Military government breaks defence accords with France". AlJazeera.com. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2022.
- ^ "Mali: France opposed to Assimi Goïta's junta demanding an end to defence agreements". The Africa Report.com. 9 May 2022. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2022.
- ^ "UN experts: Malian military and 'white' soldiers killed 33". Yahoo News. 5 August 2022. සම්ප්‍රවේශය 6 August 2022.
- ^ "Russian Foreign Minister visits Mali in sign of deepening ties". EuroNews. 8 February 2023. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2023.
- ^ "Mali demotes French, language of its former colonizer, in symbolic move". Washington Post. 4 August 2023. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2023.