මහායාන බුද්ධ ධර්මය - ප්‍රභවය
මහායාන බුදුසමයේ ප්‍රභවය උදෙසා වූ මූලික පියවර ආරම්භ වන්නේ ක්‍රි.ව. 1 වන සියවසේදී ය. ඉන්දියාවේ කණිෂ්ක රාජ්‍ය යුගය වශයෙන් සැලකෙන මෙම අවධියේ දී කාශ්මීරයේ ජාලන්දර නම් වූ ස්ථානයේ දී කණිෂ්ක රජුගේ රාජ්‍ය අනුග්‍රහය සහිතව පාර්ශ්ව සහ අශ්වඝෝෂ යන තෙරුන්වහන්සේ ගේ ප්‍රධානත්වයෙන් පවත්වන ලද සිවුවන ධර්ම සංගායනාවේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ස්ථිර ලෙසම මහායාන බුදු සමයේ විකාශනය ආරම්භ විය. එහෙත් පොත පතෙහි සඳහන් වන ආකාරයට මෙහි මුල්ම ආරම්භකයින් වශයෙන් සැලකෙන්නේ දෙවැනි සංගායනාවෙන් පසුව ප්‍රතිසංස්කරණවාදී මත පිළිගත් වජ්ජිපුත්‍රක භික්‍ෂූන්ගෙන් ආරම්භ වූ මහාසාංගික නිකායිකයන් ය. ඔවුන් නිසා කණිෂ්ක රාජ්‍ය යුගය වන විට මහායාන බුදු සමය තරමක් දුරට විකාශනය වී තිබිණි. කෙසේ නමුත් “මහායාන” වැනි නව ආගමික සම්ප්‍රදායයක් බිහි වීමෙහි ලා බලපෑ හේතු සාධක මොනවාද යන්න විමසා බැලීම යුතු ය.
- 1. අභ්‍යන්තර හේතු සාධක.
- 2. බාහිර හේතු සාධක
වශයෙන් ඒ පිළිබඳ වෙන වෙනම කරුණු ගෙන සාකච්ඡා කිරීම මෙහිදී වැදගත් වේ.
මහායාන බුදුසමයේ ආරම්භය සඳහා බලපෑ සාධක අතර අභ්‍යන්තර හේතු සාධක වලට වැදගත් තැනක් හිමි වෙයි. මහායානය නම් වූ නව ආගමික සම්ප්‍රදාය ක්‍රි.ව. 1 වන සියවසේ දී පමණ ආරම්භ වූවා යැයි විශ්වාස කළ ද ඒ සඳහා වූ හේතු සාධක ජීවමාන බුදුන් වහන්සේගේ කාලය දක්වා ඈත අතීතයකට හිමිකම් කියයි. මහායාන බුදු සමයේ මූල බීජ බුදුන් වහන්සේ ජීවමාන සමයේ දී ම ශාසනය තුළ වැඩෙමින් පැවැති බව, ධර්මය හා විනය තුළ සඳහන් වන කරුණු තුළින් සනාථ වෙයි. චුල්ල වග්ග පාලිය පාරාජිකා පාලිය වැනි විනය පිටකයට අයත් ග්‍රන්ථ වල සඳහන් වන දේවදත්ත තෙරුන්ගේ ක්‍රියා කලාපය, ඝෝසිතාරාමයේ ධර්මධර විනයධර භික්‍ෂූන්ගේ ක්‍රියා කලාපය, සුනක්ඛත්ත, ඛොරක්ඛත්තිය, බහුභාණ්ඩික තිස්ස, ඛෝකාලික, ඡබ්භග්ගිය, සත්ථාරසවග්ගිය වැනි භික්‍ෂූන් වහන්සේ ගේ ක්‍රියා කලාප, මඟින් බුද්ධ කාලයේ සිටම විනය පිළිබඳ දැක් වූ නව ආකල්ප වටහා ගත හැකි ය. එමෙන්ම මුල් බුදු සමයේ බුද්ධ චරිතය හා ධර්මය සම්බන්ධ වූ ඇතැම් කරුණු ද, මහායානයේ ප්‍රභවයට, හේතු සාධක වී ඇත.
මහායාන බුදුසමයේ මූලික සංකල්පයක් ලෙස ‘බුද්ධ’ සංකල්පය හැඳින්විය හැකි ය. එය මනඞකල්පිත වූ බුදුවරයකු පිළිබඳ ඉගැන්වීමකි. නමුත් ථෙරවාද බෞද්ධ සාහිත්‍යය තුළ එසේ නිර්මාණය කරන ලද බුද්ධ සංකල්පයක් නැත. ථෙරවාද බුදුදහම තුළ ඇත්තේ, ඓතිහාසික උත්තරීතර මනුෂ්‍ය ශාස්තෘවරයෙකු පිළිබඳ විශ්වාසයක් පමණකි.
බුදුන් වහන්සේට දේවත්වයක් ආරෝපණය කිරීමට හේතු වී ඇත්තේ, මුල් ථෙරවාදී නිකාය ග්‍රන්ථයන්හි බුදුන් වහන්සේ හඳුන්වා දීමට යොදාගත් වචන සාවද්‍ය ලෙස අර්ථ විවරණය කොට ගැනීමයි. මුල් පෙළ පොත් වල බුදුන් වහන්සේ හඳුන්වා ඇති ‘අනුත්තර’, ‘අසදිස’, ‘අප්පටිම’ වැනි අභිධාන මෙසේ සාවද්‍ය ලෙස අර්ථ විවරණය කළ වචන ලෙස, පෙන්වා දිය හැකි ය.
මුල් පෙළ පොත් වල බුදුන් වහන්සේ මෙවැනි වචන යොදා හඳුන්වා දෙන්නට උත්සාහ ගෙන ඇත්තේ, උන්වහන්සේ දෙවි මිනිසුන් සහිත ලෝකයේ කිසිවකුටත් සමාන කළ නොහැකි නිසා ය. මුල් බුදු සමයේ සඳහන් වන එක්තරා අවස්ථාවක්, මේ සඳහා උදාහරණ ලෙස දැක්විය හැකි ය. එනම් උපක ආජීවකයා හට බුදුන් වහන්සේ හමු වූ අවස්ථාවේ දී උපක බුදුන් වහන්සේ කවුරුන්දැයි ප්‍රශ්න කරයි. එහිදී බුදුන් වහන්සේ තමන් වහන්සේ හඳුන්වා දෙන්නේ,
“න මෙ ආවරියො අත්ථි සදිසො මෙ න විජ්ජති සදේවකස්මිං ලෝකස්මිං නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලො”
යනුවෙනි.තමන් වහන්සේට ආචාර්ය වරයකු නැති බවත්, තමන් වහන්සේ ලොව කිසි සත්වයෙකුට (දෙවි, බඹුන්, මිනිසුන්,සහිත ලෝකයේ) සමාන කළ නොහැකි බවත් පෙන්වා දෙති. තවත් එක් අවස්ථාවකදී බුදුන් වහන්සේ ට හමුවන ද්‍රෝණ බමුණා, බුදුන් වහන්සේගෙන් ප්‍රශ්න කරන්නේ ඔබ දෙවියෙක් ද? බ්‍රහ්මයෙක් ද? යක්‍ෂයෙක්ද? ගාන්ධර්වයෙක්ද? නැතහොත් මනුෂ්‍යයෙක් ද? ආදී ලෙසිනි. එහිදි ද බුදුන් වහන්සේ තමන් වහන්සේ හඳුන්වා දෙන්නේ තමන් ඒ කිසිවකුටත් සමාන කළ නොහැකි බවත්, තමන් වහන්සේ හැඳින්වීමට ඇති සුදුසුම වචනය ‘බුද්ධ’ යන්න බවත් ය.
මෙසේ බුදුන් වහන්සේ තමන් ආශ්චර්යවත් පුද්ගලයකු ලෙස හුවා දැක්වූයේ අනෙක් මිනිසුන්ට නැති ශාරීරික අංගෝපාංග හා ක්‍රියාකාරකම් තමන්ට ඇති නිසා නොව, චිත්ත පාරිශුද්ධියෙන් උන්වහන්සේ සියලු සත්වයන්ට වඩා ඉහළින් සිටි නිසා ය. ඒ නිසාම උන්වහන්සේ මිනිසුන් අතර උත්තරීතර මිනිසා වූහ. නමුත් පසුකාලීන මහායානික ආචාර්යවරුන් දේශනා උපයෝගී කරගෙන බුදුන් වහන්සේ ජාති, ජරා, ව්‍යාධි, මරණයන්ට ලක් නොවන විවිධ අවතාරයන්ගෙන් ;පනී සිටින සදාකාලික ද උතුමෙකු ලෙසින් හඳුන්වා දී ඇත.
මහායානිකයන් අතර පවත්නා ඇතැම් දාර්ශනික සංකල්ප ද ප්‍රභව වී ඇත්තේ මුල් බුදු සමයෙහි එන ඇතැම් ඉගැන්වීම් තුළිනි. මහායාන බුදු දහමෙහි ඉතා ජනපි‍්‍රය අංගයක් වන ත්‍රිකාය සංකල්පයට අයත් ධර්මකාය සංකල්පය මෙසේ වර්ධනය වූ දාර්ශනික සංකල්පයකි.
ධර්ම කාය යනු බුදුන් වහන්සේ මූර්තිමත් කරන්නා වූ එක් අවස්ථාවකි. මෙවැනි සංකල්පයක් නිර්මාණය වීම උදෙසා බලපෑ මුල් බුද්ධ දේශනාවක් ‘චක්ඛලී යමෙක් ධර්මය දකී නම් හේ මා දකී මා දකී නම් හේ ධර්මය දකී’ යන්න ය.
මෙම ප්‍රකාශයද පසුකාලීන මහායාන ආචාර්යවරුන් විසින් ධර්මයට පුද්ගලත්වයක් ආරෝපණය කිරීමට හේතු සාධක වන්නට ඇත.
ඒ අනුව පැහැදිලි වන්නේ මහායානිකයන්ගේ ධර්මකාය සංකල්පය මුල් බුදු සමයේ ඇතැම් ධර්ම දේශනා පාඨ තුළින් නිර්මාණය කරගත් දාර්ශනික සංකල්පයක් බවය.
එමෙන්ම 11 වන සංගායනාවෙන් පසුව බිහි වූ මාධ්‍යමික, යෝගාවාර, වෛභාෂික හා සෞත්‍රාන්ත්‍රික යන නිකායිකයින් ගේ ශූන්‍යතාවාදය විඥප්තිමාත්‍රතා සිද්ධිවාදය, සර්වං අස්තිවාදය හා බාහ්‍යාර්ථ අනුමෙය වාදය යන මහායාන හා අර්ධ මහායාන දර්ශනවාද ද මුල් ථෙරවාද බුදු දහමේ එන ඇතැම් ධර්ම කරුණු ඇසුරින් ගොඩ නැඟුණු දාර්ශනික සංකල්ප බව පෙනේ.
“ය ඞ ප්‍රතිත්‍ය සමුත්පාදං ශුන්‍යතාං තාං ප්‍රචක්ෂ්මහේ සා ප්‍රඥප්තිරුපාදාය ප්‍රතිපද්සෛව මධ්‍යමා”
යන මාධ්‍යමික කාරිකෝක්තියෙන් පෙන්වා දෙන්නේ ස්වකීය ශූන්‍යතාවාද දර්ශනයට, බුදුන් වහන්සේ දේශනා කරන ලද “ප්‍රතිත්‍ය සමුත්පාද ධර්මය” පදනම් වී ඇති බවකි.
හේතුවක් තිබෙන තුරු ඵලයක් ඇති නම්, ඵලය ඇතිවෘමට හේතුවක් ඇත්නම්, තනිකරම හේතුවක් හෝ ඵලයක් ගැන කතා කළ නොහැකි බව ආචාර්ය නාගජ්ජුනයන් සිය ශූන්‍යතා වාදය තුළින් පෙන්වා දී ඇත.
එමෙන්ම තම ශූන්‍යතා දර්ශනය කිසිසේත් මුල් බුදු සමයට පරිබාහිර වූවක් නොවන බව, නාගර්ජුනයින් වැඩි දුරටත් සඳහන් කොට ඇත.
- 1. ඉමස්මිං සති ඉදං හොති
- 2. ඉමස්ස උප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති
- 3.ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති
- 4. ඉමස්ස නිරෝධා ඉදං නිරුජ්ජති.
යමක උපත හා විපත සම්බන්ධයෙන් මුල් බුදුසමයේ දක්වා ඇති මෙම චතුර්විධ න්‍යාය හා ශූන්‍යතාවාදී දර්ශනය තුලනය කර බැලීමෙන් පැහැදිලි වන්නේ, මෙය මුල් බුදු දහමින් කිසිසේත්ම පරිබාහිර ඉගැන්වීමක් නොවන බව ය. ශූන්‍යතාවාදී දර්ශනයට අනුව
- 1. අස්ති - ඇත
- 2. නාස්ති – නැත
- 3. අස්ති නාස්ති – ඇත නැත.
- 4. නේවාස්ති නාස්ති – ඇත්තේත් නැත. නැත්තේත් නැත.
යනුවෙන් එක හෝ අන්තයකට බැස ගැනීම, දෘෂ්ටි ග්‍රහණයක් බවත්, එම දෘෂ්ටිග්‍රහණය සත්‍යාවබෝධයේ දී සම්පූර්ණයෙන්ම බැහැර කළ යුතු බවත්,
“ශුන්‍යතා සර්වදෘෂ්ටිනාං ප්‍රෝක්තා නිහ්ශරණං පිනෛඞ යෙෂාං තු ශුන්‍යතා දෘෂ්ටිඞ තාන් අසාධ්‍යාන් බහාෂිරෙඞ
යනුවෙන් මාධ්‍යමිකයන් පෙන්වා දී ඇත. මෙය මුල් බුදු දහමේ දේශනාවලට පරිබාහිර නොවූවක් බව, පැහැදිලි කැරෙන බුද්ධ දේශනාවක්, සංයුක්ත නිකායෙහි සඳහන් වෙයි. එනම්,
“සබ්බං අත්ඵිති බො කවිවායන අයං එකො අන්තෝ සබ්බං නත්ඵිති ඛො කවිවායන අයං දුතියො අන්තො එතො උභෝ අන්තෙ අනුපගම්ම මජජෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති” යන්නයි.
එමෙන්ම චුල්ල සඤ්ඤත සූත්‍රය, මහ සුඤ්ඤත සූත්‍රය, සුත්ත නිපාතයේ මොඝරාජ සූත්‍රයේ සඳහන් වන ශුන්‍යතා ප්‍රතිසංයුත්ත දේශනාද මාධ්‍යමිකයින් ගේ ශුන්‍යතාවාදය මුල් බුද්ධ දේශනා පදනම් කර ගනිමින් ගොඩ නැගී ඇති බවට නිදසුන් වේ.
යෝගාචාර නිකායිකයන්ගේ විඥානවාද හා සෞත්‍රාන්තික නිකායිකයන්ගේ බාහ්‍යාර්ථ අනුමෙය වාදය හෙවත් ක්‍ෂණභංග සිද්ධාන්තයට පදනම් වී ඇත්තේ ද මුල් බුදු දහමේ විඥානය හා අනිත්‍යතාව සම්බන්ධව ඉදිරිපත් කොට ඇති බුද්ධ දේශනාම බව පාලි නිකාය ග්‍රන්ථ විමර්ශනය කිරීමෙන් පැහැදිලි වේ.
“මහායානය” නම් වූ අභිනව ආගමික සම්ප්‍රදායේ වර්ධනය උදෙසා බුද්ධ කාලයේ සිටම මේ අයුරින් මූල බීජ රෝපණය වී කෙමෙන් කෙමෙන් කාලයත් සමග එය වර්ධනය වන ආකාරයක් දැක ගත හැකි ය. විශේෂයෙන් බුද්ධ කාලයේ සිටම ධර්මය විවරණය කිරීමේ අයිතියක් භික්‍ෂූන්ට ලැබී තිබීම මහායාන ධර්මයේ ප්‍රභවයට විශාල රුකුලක් විය.
“තථාගථප්ප වේදිථො ධම්මො විවඨො විචොරවති නො පටිවින්නෝ” (ම.නි. විමංසක සූත්‍රය)
බුද්ධ වචනය විවෘතව විමසීමට විවේචනය කිරීමට භික්‍ෂූන්ට මුල සිටම ඉඩ කඩ ලබා දී තිබිණි. ඒ නිසාම ඇතැම් භික්‍ෂූන් මෙම අවසරය අයථා ලෙස ප්‍රයෝජනයට ගත්හ.
මජ්ඣිම නිකායේ අලගද්දුපම සූත්‍රයෙහි අරිට්ඨ නම් භික්‍ෂුව කම්සැප විඳීම භික්‍ෂූන්ට අන්තරාය නොවන බවත් හේතුව කම්සැප විඳින ගිහියන්ද රහත් ඵලයට පත්වන බව දැක්වීම මේ සඳහා එක් උදාහරණයකි.
මෙසේ බුද්ධ කාලයේ සිටම මහායානයේ උදාව සඳහා වූ මූල බීජ රෝපණය වෙද්දී එම බීජයන් දළුලා වැඩෙන්නට අවශ්‍ය බාහිර සාධක රාශියක් ද මූලාශ්‍ර ග්‍රන්ථ අධ්‍යයනය තුළින් දැකගත හැකි ය.
සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණයන් වසර සියයක් පමණ යනතුරු කිසි භේද භින්නතාවයකට මුහුණ නොදුන් බුදු සසුන 11 වන ධර්ම සංගායනාවෙන් පසුව නිකායාන්තර වශයෙන් බෙදී වෙන් වන්නට විය.
මේ ආකාරයට භික්‍ෂූන් වහන්සේ භේද භින්න වී නිකාය වශයෙන් වෙන් වන්නට සියවසක කාලයක් පුරා පැවතුණා වූ සමාජ, දේශපාලන, ආර්ථික, ආගමික දාර්ශනික ආදී වූ නොයෙක් අංශවල විපර්යාස බලපාන්නට ඇතැයි සිතිය හැකි ය. විවිධ අධිරාජ්‍යයන් ගේ දේශපාලන ආගමනයත් ක්‍රම ක්‍රමයෙන් සංවර්ධනය වූ ආර්ථික රටාවත් ඔස්සේ නව නගර බිහි වීම, අධි සුඛෝපභෝගී ජීවන රටා ඇතිවීමත්, මෙසේ ඇති වූ භෞතික සංවර්ධනය හේතුවෙන් මිනිසුන් තුළ පැවැති විසමාචාර ගති බහුලවීමත් හේතුකොට ගෙන බුදු සමය වැනි නිස්සරණාද්‍යාශයෙන් අනුගමනය කළ යුතු ධර්මයක් කෙරෙහි ජනතාවගේ අවධානය අඩු විය. කාලාන්තරයක් මුළුල්ලේ භාරතීය ජනතාවගේ සිත් සතන් තුළ මුල් බැසගෙන තිබූ බාහිර බලවේගයක පිහිට හා ආරක්‍ෂාව පිළිබඳ ආකල්ප මේ වන විට යළිත් හිස ඔසවමින් තිබුණු අතර බුදු සමයෙහි එබඳු ප්‍රවේශයක් දැක ගත නොහැකි විය. ඒ නිසාම භාරතීය ජන සමාජය තුළ ඉතා කුඩා ඒකකයක් වූ බෞද්ධ සමාජයට එය තව දුරටත් පවත්වාගෙන යාමේ අපහසුවක් ඇති විය. විශේෂයෙන්ම අශෝක අධිරාජයාගෙන් පසුව බුදු සමයේ සංවර්ධනය උදෙසා අනුග්‍රහ දැක් වූ රජෙකු බිහි නොවීමත්, බුදු දහම අභිබවා හින්දු දහම නැගී සිටීමට ප්‍රබල හේතුවක් විය. මෙම අභියෝග වලට මුහුණ දී බුදු දහම තව දුරටත් රැක ගැනීමට නම් සම්ප්‍රදාය තුළ නවීකරණය වීමේ අවශතාවය පැන පැඟුණි. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස “මහා සාංඝීක” නම් වූ නව නිකායක් වෙනම සංවිධානය විය. ක්‍ෂණික රාජ්‍ය යුගය වන විට මෙම නව නිකාය තව දුරටත් වර්ධනය වී තිබුණි. ඔවුන්ගේ මූල ධර්ම ඇතුළත් මුල්ම මූලාශ්‍රය වශයෙන් හඳුනාගෙන ඇත්තේ මහ සාංඝිකයන්ගේ මහාවස්තු අපදාන නම් ග්‍රන්ථයයි. එයට අනුව බුද්ධ සංකල්පය, බෝධි සත්ව සංකල්පය, පාරමිතා සංකල්පය, දශභූමි සංකල්පය, ත්‍රිකාය සංකල්පය, බුද්ධ ක්‍ෂේත්‍ර සංකල්පය, හා ථෙරවාද අර්හත් සංකල්පය පහත් කොට සැලකීම යන මහායාන ඉගැන්වීම් රාශියක් දැක ගත හැකි ය.
මහායාන බුදුසමයේ ප්‍රභවය උදෙසා බලපෑ බාහිර සාධක අතරට ජාත්‍යන්තර වශයෙන් සිදු වූ දේශපාලන බලපෑම් ද ඇතුළත් කළ හැකි ය. ඒ අනුව මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් රජුගෙන් පසුව ගී‍්‍රසිය, බැක්ට්‍රියාව, පර්සියාව වැනි රටවල් වයඹ දිග ඉන්දියාව ආක්‍රමණය කිරීම ද ඒ වන විටත් භාරතය තුළ පැවැති බෞද්ධාගමික සංකල්ප වෙනස් වීමට හේතුවක් විය. විශේෂයෙන් පර්සියන් වරුන් අතර පැවතුණා වූ සූර්ය දේවතා ඇදහිල්ල පසුකාලයේ දී මහායාන, බෞද්ධයන් අතර අමිතාභ බුද්ධ සංකල්පය පහළ වීමට ;හ්තුවක් වී ඇත. එකල ගී‍්‍රක්වරුන් අතර පැතිර පැවැති දේවතා රූප නිර්මාණය කිරීමේ සංකල්පය ඇතිවීමට ඉවහල් වූවා විය හැකි ය. විශේෂයෙන් ගී‍්‍රක් වරුන් විසින් නිර්මාණය කරන ලද ඇපලෝ දෙවියන් ගේ රූපය බෞද්ධයන් විසින් අනුකරණය කොට බුද්ධ ප්‍රතිමාව නිර්මාණය කරන්නට ඇත.
බ්‍රාහ්මණ වංශිකයන් සසුන්ගත වීමද පසුකාලයේ දී මහායාන ධර්මය ප්‍රභවයට හේතුවක් වූ බව පෙනේ. බ්‍රාහ්මණ වංශිකයන් පැවිදි වූවද ඔවුන් විසින් පාරම්පරිකව පිළිගනිමින් පැවැති විවිධ ආගමික, සාමාජික මතිමතාන්තර වලින් ගැලවීමට හැකි වී නොමැත. පිළින්දවච්ඡ, යමේලු හා තේලුක චූල මාලුක්‍යපුත්ත වැනි (බ්‍රාහ්මණ වංශික) තෙරුන් වහන්සේගේ ක්‍රියා කලාප තුළින් ඒ බව පැහැදිලි වේ. බුදුරජාණන් වහන්සේ ජීවමානව වැඩ සිටි බැවින් ඔවුන් ගේ මිථ්‍යා සංකල්පවලට ඉඩ නොලැබුණද සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණයෙන් පසුව ඔවුන්ට සිය මත ප්‍රකාශයට පත්කිරීමටත් ඒවා පිළිපැදීමටත් බාධාවක් නොවී ය. පසු කාලයේ දී මහායාන බුදු සමයේ වර්ධනය උදෙසා ක්‍රියා කළ අශ්ව, ඝෝෂ, නාගර්ජුන, අසංග, වසුබන්ධු වැනි මහායාන ආචාර්ය වරුන් ද බ්‍රාහ්මණ වංශිකයන් වීම මෙහිලා සඳහන් කළ යුතුමය.
විශේෂයෙන් ක්‍රි.ව. 1 වන සියවසෙන් පසුව බුදු සමය දේශ දේශාන්තරයන්හි ව්‍යාප්ත වීමද මහායාන බුදු සමයේ උදාවට බලපෑ බාහිර බලපෑමක් ලෙස පෙන්වා දිය හැකි ය. චීනය, ජපානය, ටිබේටය හා කොරියාව මධ්‍ය ආසියාව වැනි රටවලට බුදු දහම පැතිර යත්ම ඒ ඒ රටවල පැවතුණා වූ ආගමික ඉගැන්වීම් හා පුද පූජා සමග එකට සංකලනය වී ජන හදවත් තුළ තැන්පත් විය. ජන සමාජ ක්‍රමයෙන් භෞතික සංවර්ධනය කරා එළඹෙත්ම භික්‍ෂූන් අතර ද ප්‍රතිපත්තිය අභිබවා පර්යාප්තිය නැගී සිටින්නට විය. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස නාගර්ජුන තෙරුන් මාධ්‍යමික දර්ශනයත්, අසංග හා වසුබන්ධු තෙරවරුන් විඤ්ඤාණවාදී දර්ශනයත්, කුමාර ලබ්ද තෙරුන් බහ්‍යාර්ථ අනුමෙයවාදී දර්ශනයත් ගොඩ නැගූහ. ආරණ්‍යගත ජීවිතයකට වඩා භික්‍ෂුව සමාජගත ජීවිතය පි‍්‍රය කිරීමද පසුකාලීනව විවිධ මහායාන ඉගැන්වීම් බිහි වීමට හේතුවක් විය. කලින් කලට මිනිසුන් තුළ ඇතිවන්නා වූ විවිධ අවශ්‍යතා සපුරාලීමට භික්‍ෂූන් වහන්සේ ඉදිරිපත් වීම නිසා තාන්ත්‍රික සිද්ධාන්ත ගරුකර ගත් පන්ත්‍රයාන මන්ත්‍රයාන වැනි විවිධ මහායානික ශාඛා බිහි විය.
මහායාන බුදු සමයේ ඇති විශේෂිත ලක්‍ෂණයක් වන්නේ මුල් බුද්ධ දේශනා නොයක් ආකාරයෙන් විමර්ශනයට ලක් කොට නව තාක්‍ෂණික සංකල්ප ඉදිරිපත් කිරීමයි. සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණයෙන් පසුව සසුන තුළ පිළිගත හැකි නායකත්වයක් නොතිබීම මෙයට ප්‍රධාන හේතුව විය.
බුදුන් වහන්සේ වැඩ සිටි අවධියේ දී භික්‍ෂූන් වහන්සේට ධර්මය හා විනය සම්බන්ධව යම් කිසි ගැටලුවක් මතුවුවහොත් එය බුදුන් වහන්සේ වෙත ඉදිරිපත් කොට විසඳා ගත හැකි විය. නමුත් උන්වහන්සේ ගේ පරිනිර්වාණයෙන් පසුව භික්‍ෂූන් වහන්සේ සිය ධර්මය හා විනය සම්බන්ධ ගැටලු ස්වප්‍රත්‍යක්‍ෂතා ධර්මය අනුව විවිධ විභින්න ආකාරයෙන් විග්‍රහ කොට විසඳා ගත්හ. මේ නිසාම විවිධ බෞද්ධ දර්ශන වාද බිහිවන්නට විය. සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණයෙන් පසුව සසුන තුළ නායකත්වයක් නොතිබීම මහායාන බුදුසමයේ ප්‍රභවයට සුවිශේෂී හේතුවක් වන ආකාරය මෙයින් පැහැදිලි වේ.
භාරතීය ජන සමාජය තුළ පාරම්පරිකව පැවැත එන්නා වූ හින්දු දේව සංකල්පයද මහායාන බුදු සමයේ උදාවට ප්‍රබලව බලපෑම් කළේ ය. මහායාන බුදු සිරිතේ විවිද අවස්ථා පිලිබඳ සළකා බලන විට පැහැදිලි වන්නේ ඒ සඳහා හින්දු දේව වාදය ප්‍රබලව බලපෑම් කොට ඇති බවකි. අශ්වඝෝෂ හිමියන් බුද්ධ චරිත මහා කාව්‍යයේ සිදුහත් උපත නිරූපණය කර ඇති ආකාරය මේ සඳහා නිදසුන් ලෙස දැක්විය හැකි ය. එහි උන්වහන්සේ බුදු සිරිත දේව චරිතය ඉක්මවා යන අයුරින් නිරූපණය කොට ඇත. බුදුන් වහන්සේ දේවාති දේව, ශක්‍රාති ශක්‍ර මාරාති මාර හා බ්‍රහ්මාති බ්‍රහ්ම යන විශේෂිත පද වලින් හඳුන්වා තිබීමෙන් එය පැහැදිලි වේ. මහායානිකයන් බුදුන්වහන්සේ ගැලවුම් කරුවෙකු බවට පත් කොට බෝධිසත්ව සංකල්පය නිර්මාණය කොට ඇත්තේ ද මෙම හින්දු දේව සංකල්පයේ බලපෑමෙන් බව පෙනේ. මහායාන ත්‍රිකාය සංකල්පයෙහි එහ නිර්මාණ කාය පිළිබඳ අදහස ද ඔවුන් තුළ ඇතිවන්නේ හින්දු දේව සංකල්පයේ ආභාෂයෙන් බව කිව යුතු ය.
ගෝතම හිමි