"එරිස් (වාමන ග්රහලෝකය)" හි සංශෝධන අතර වෙනස්කම්
Content deleted Content added
සුළු Lee විසින් එරිස් සිට එරිස් (වාමන ග්රහලෝකය) වෙත පිටුව ගෙන යන ලදී |
No edit summary |
||
1 පේළිය:
<!--
Please note the formatting and layout of this infobox has been matched with the other bodies of the solar system. Please do not arbitrarily change it without discussion.
Scroll down to edit the contents of this page.
Additional parameters for this template are available at [[Template:Infobox Planet]].
-->
<!-- Please check talk page before editing about the November 2010 occultation event, and related Eris/Pluto size issues -->
{{තොරතුරුකොටුව ග්රහලෝකය
| bgcolour = #FFA0FF
| name = එරිස්
| symbol= [[File:Five fingered hand of Eris symbol.svg|20px|Suggested symbol of Eris]]
| image = [[File:Eris and dysnomia2.jpg|240px|Eris (centre) and Dysnomia (left of centre), taken by the [[Hubble Space Telescope]]]]
| caption = Eris (centre) and [[Dysnomia (moon)|Dysnomia]] (left of centre).<br />[[Hubble Space Telescope]]
| discovery = yes
| discoverer = [[Michael E. Brown|M. E. Brown]],<br/>[[Chad Trujillo|C. A. Trujillo]],<br/>[[David L. Rabinowitz|D. L. Rabinowitz]]<ref name="discovery">{{Cite web
| author=Staff
| date=2007-05-01
| url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/NumberedMPs.html
| title=Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets
| publisher=IAU: Minor Planet Center
| accessdate=2007-05-05 }}</ref>
| discovered = January 5, 2005<ref name="New Planet"/>{{Ref_label|G|g|none}}<!--The date given by the IAU, 21 October 2003, is not the discovery date by the observation date of the discovery images.-->
| mp_name = '''136199 Eris'''
| note = yes
| alt_names = {{mp|2003 UB|313}}<ref name=jpldata/>
| named_after = [[Eris (mythology)|Eris]]
| mp_category = [[dwarf planet]],<br />[[Trans-Neptunian object|TNO]],<br />[[plutoid]],<br /> and [[scattered disc|SDO]]<ref name=MPC>{{Cite web
|title=List Of Centaurs and Scattered-Disk Objects
|publisher=Minor Planet Center
|url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/Centaurs.html
|accessdate=2008-09-10}}</ref><ref name="Buie2007" />
| orbit_ref = <ref name=jpldata>{{Cite web
|date=2009-11-20 last obs
|title=JPL Small-Body Database Browser: 136199 Eris (2003 UB313)
|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=Eris
|accessdate=2009-01-21}}</ref>
| epoch = March 6, 2006<br />([[Julian day|JD]] 2453800.5)<ref><!---[http://hamilton.dm.unipi.it/cgi-bin/astdys/astibo?list_objects:0;main AstDyS database] ---> [http://asteroid.lowell.edu/ Asteroid Observing Services]<!--- Actual page is ftp://ftp.lowell.edu/pub/elgb/astorb.html ---></ref>
| aphelion = 97.56 [[Astronomical unit|AU]]<br />14.60{{e|9}} km
| perihelion = 37.77 AU <br />5.65{{e|9}} km
| semimajor = 67.67 AU <br />10.12{{e|9}} km
| eccentricity = 0.441 77
| period = 203,600 days<br />557 [[julian year (astronomy)|years]]
| avg_speed = 3.436 km/s
| mean_anomaly = 197.634 27°
| inclination = 44.187°
| asc_node = 35.869 6°
| arg_peri = 151.430 5°
| satellites=[[Dysnomia (moon)|Dysnomia]]
| physical_characteristics = yes
| mean_radius = {{nowrap|1300{{±|200|100}} km<small> (2007)<ref name=spitzer>
{{Cite arxiv
|author=John Stansberry, Will Grundy, Mike Brown, John Spencer, David Trilling, Dale Cruikshank, Jean-Luc Margot
|year=2007
|title=Physical Properties of Kuiper Belt and Centaur Objects: Constraints from Spitzer Space Telescope
|class=astro-ph
|eprint=astro-ph/0702538
}}</ref>}}</br> 1163 ± 6 km (2011)</small><ref name=sicardy/><ref name=beatty>[http://www.newscientist.com/article/dn19697-former-tenth-planet-may-be-smaller-than-pluto.html Kelly Beatty – '''Former 'tenth planet' may be smaller than Pluto''' (November 2010) – SkyandTelescope.com/newscientist.com]</ref>
| mass = {{nowrap|(1.67±0.02){{e|22}} kg<ref name=mass>{{Cite journal
|title=The Mass of Dwarf Planet Eris
|author=[[Michael E. Brown]] and Emily L. Schaller
|journal=Science
|year=2007
|volume=316 |issue=5831
|doi=10.1126/science.1139415
|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/316/5831/1585| pages=1585
|pmid=17569855
|bibcode = 2007Sci...316.1585B }}</ref>}}<br />
0.0028 [[Earth mass|Earths]]<br />0.23 [[Moon mass|Moons]]
| surface_area = 78,500,000 sq km (48,777,638.6 sq mi)
| density= 2.52+-0.05 g/cm<sup>3</sup><ref name=sicardy/><ref name="KBeatty">{{cite web
|date=2010-11-07
|title=Eris Gets Dwarfed (Is Pluto Bigger?)
|publisher=Sky & Telescope (News Blog)
|author=Kelly Beatty
|url=http://www.skyandtelescope.com/community/skyblog/newsblog/106861063.html
|accessdate=2010-11-07}}</ref>
| surface_grav = {{Gr|16.7|1163|3}} [[Acceleration|m/s<sup>2</sup>]]
| escape_velocity = {{V2|16.7|1163|3}} km/s
| sidereal_day = 25.9 ± 8 hr<ref name=jpldata/>
| albedo = 0.96 +0.09 -0.04<ref name=sicardy/>
| temperatures = yes
| temp_name1 = (approx)
| min_temp_1 = 30 [[කෙල්වින්|K]]
| mean_temp_1 = 42.5 K
| max_temp_1 = 55 K
| spectral_type = [[Trans-Neptunian_object#Colors|B-V]]=0.78, V-R=0.45<ref name="Snodgrass2009">{{Cite journal|author=Snodgrass, Carry, Dumas, Hainaut |title=Characterisation of candidate members of (136108) Haumea's family |journal=The [[Astrophysical Journal]] |date=16 December 2009|arxiv=0912.3171|doi = 10.1051/0004-6361/200913031 |bibcode = 2010A&A...511A..72S|volume=511|pages=A72 }}</ref>
| magnitude = 18.7<ref name=AstDys>{{Cite web
|title=AstDys (136199) Eris Ephemerides
|publisher=Department of Mathematics, University of Pisa, Italy
|url=http://hamilton.dm.unipi.it/astdys/index.php?pc=1.1.3.0&n=Eris
|accessdate=2009-03-16}}</ref>
| abs_magnitude = −1.19 ± 0.3<ref name=jpldata/>
| angular_size = 40 [[milliarcsecond|milli-arcsec]]<ref name="Bertoldi Altenhoff et al. 2006" />
| pronounce = {{IPAc-en|ˈ|ɪər|ɨ|s}}, or {{IPAc-en|ˈ|ɛr|ɨ|s}} as in [[Greek language|Greek]] ''Έρις'' {{Ref_label|A|a|none}}
| adjectives = Eridian
}}
[[ගොනුව:Eris Orbit.svg|thumb|ඒරිස්ගේ කක්ෂය (නිල්) සෙනසුරු, යුරේනස්, නෙප්චූන් හා ප්ලූටෝගේ කක්ෂ (සුදු හා අළු) වලට සංසන්දනාත්මකව, දක්වා ඇත. කක්ෂ තරලයට පහළින් වූ චාප අඳුරු පැහැයෙන් සටහන් කර ඇති අතර රතු පැහැති තිතකින් දක්වා ඇත්තේ සූර්යයායි. වමෙහි රූප සටහන ධ්රැවීය පෙණුම වන අතර දකුණෙහි වූ රූප සටහන ධ්රැවීය පෙණුම වන අතර දකුණෙහි වූ රූප සටහන් කක්ෂ තලයේ සිට පෙනෙන විවිධ ආකාර වේ.]]
'''එරිස්''' විධිමත්ව හඳුන්වනු ලබන්නේ නාමය වන්නේ 136199Eris ලෙසයි. ඊට පෙර එය 2003VB313 (ප්රාථමික ග්රහ නාමකරණය බලන්න) වශයෙන්ද හඳුන්වන අතර එය මෙතෙක් සොයාගෙන ඇති විශාලතම වාමන ග්රහලොව වන අතර එය සූර්යයා කේන්ද්ර කොටගත් කක්ෂයක සෘජුවම කක්ෂගතවී ඇති 9 වැනි විශාලතම ග්රහවස්තුව ද වේ. එහි විශ්කම්භය 2.500km පමණ වන අතර ප්ලුටෝට වඩා 27% විශාල වේ.
එරිස් මුලින්ම නිරීක්ෂණය කරන ලද්දේ පැලොමාරා නිරීක්ෂණාගාරයේ මයික් බ්රවුන්ගේ නායකත්වය ලද කණ්ඩායමක් විසින් 2003 දීය. නමුත් එය 2005 වනතුරු හදුනා නොගන්නා ලදී.] එය කුපර් පටියට එපිටින් ඇති අකාබනික ට්රාන්ස් නෙප්චූනියානු වස්තුවකි(TNO). එරිස්ට එක් චන්ද්රයෙක් පවතින අතර ඩිස්නොමියා වශයෙන් හඳුන්වයි. වෙනත් උප ග්රහයින් ඒරිස්ට පවතින බව මෙතෙක් සොයා ගෙන නැත. එයට සූර්යයාගේ සිට දුර 96.7 AU පමණ වේ. එය දළ වශයෙන් සූර්යයාගේ සිට ප්ලුටෝට ඇති දුර මෙන් තුන් ගුණයකි. යම් ධුම කේතු කිහිපයක් හැරුණු විට සෞරග්රහ මණ්ඩලයේ සිට ඈතින්ම ඇති ග්රහවස්තු යුගල එය වේ.
එරිස් ප්ලූටෝට වඩා විශාල නිසා එය සොයාගත් අයන NASA ආයතනය සෞරග්රහ මණ්ඩලයේ දස වැන්නා ලෙසද නම්කරන ලදී. මෙවැනි විශාල වස්තූන් අනාගතයේ තවත් හමුවිය හැකි නිසා අන්තර්ජාතික අභ්යවකාශ සංගමය [IAU] විසින් “ග්රහලොව” යන වදනට අර්ථ දැක්වීමක් ගෙන එන ලදී. එම නව අර්ථ දැක්වීම 2006 අගොස්තු 24 දින සිට ක්රියාත්මක වූ අතර එතුළින් එරිස්, ප්ලුටෝ හා සිරිස් සමග වාමන ග්රහලෝක කාණ්ඩයට කාණ්ඩගත කරන ලදී.
==කක්ෂය==
ඒරිස්ට දින 557ක කක්ෂීය ආවර්තීයක් ඇති අතර 2008 දී එය සූර්යයාගේ සිට යා හැකි උපරිම දුර වන නක්ෂත්ර ඒකක 96.7 ක දුරින් පිහිටයි. (එහි සූර්ය දුරකය 97.5AUකි) ඒරිස් උපහේලිකයට පැමිණුනේ 1698 – 1600 අතරතුරය, සූර්ය දුරකයට 1977 දීය. නැවත උපහේලිකයට පැමිණෙන්නේ 2256 හා 2258 අතරතුරය. දීර්ඝ කාලීන සෞරග්රහ මණ්ඩලයේ දුරින්ම ඇති දන්නා වස්තු වන්නේ ඒරිස් හා එහි චන්ද්රයාය. කෙසේ නමුත් දන්නා TNO 40 ක් විශේෂයෙන් 2006 SQ<sub>372</sub>, 2000 OO<sub>67</sub> හා සෙඩ්නා , වර්තමානයේ ඒරිස්ට වඩා හිරුට සමීප අතර ඒරිස්ගේ 67.7AU ක අඩ-මහා අක්ෂයට වඩා වැඩි සාමාන්ය කක්ෂීය දුරක් පවතී.
මෙහි කක්ෂය අධික ලෙස විකේන්ද්රික වන අතර හිරුට 37.5AU තරම් ආසන්නයට ඒරිස් ගෙන එයි. එය විසිරුණු වස්තු සඳහා අපේක්ෂිත උපහේලිකයකි. මෙය ප්ලූටෝහි කක්ෂය තුළ වන නමුත් තවමත් නෙප්චූන් (28.8 – 30.4AU) සෘජු ගැටුමකින් ආරක්ෂා වී ඇත. අනෙක් අතින් ප්ලූටෝ , අනෙකුත් ප්ලූටෝනියන් මෙන් අඩු ආනතියකින් හා අඩු විකේන්ද්රිකතාවකින් යුත් කක්ෂයක් අනුගමනය කරන හෙයින් කක්ෂීය අනුනාදයෙන් ආරක්ෂාවන අතර නෙප්චූන්ගේ කක්ෂය ඡේදනය කළ හැක. භූ පෘථිවියේ කක්ෂය ඇති තලයේම කක්ෂ පිහිටා ඇති ග්රහලෝක හා වායු දැවැන්තයන් මෙන් නොව, එරිස්ගේ කක්ෂය අධික ලෙස ආනත වී ඇත. එය කක්ෂ තලයට අංශක 44කින් පමණ ආනතවේ.
දැනට එරිස්ට 18.7 ක දෘශ්ය විශාලත්වයන් ඇති අතර එමනිසා එය සමහරක් ආධුනික දුර දක්නවලට අනාවරණය විය හැකි තරම් දීප්තිමත්ය. නිසි තත්ව යටතේ දී CCD සහිත 200mm දුර දක්නයකට ඒරිස් අනාවරණය කර ගත හැක. එය මේ දක්වා අනාවරණය නොවීමට හේතුව එහි අධික කක්ෂීය ආනතියයි. බොහොමයක් පර්යේෂකයන් විශාල බාහිර සෞරග්රහ මණ්ඩල වස්තු සඳහා නිරීක්ෂණය කරන්නේ බොහොමයක් වස්තු හමුවන කක්ෂ තලයේ තලයයි.
ඒරිස් දැන් සීටස් තාරකා මණ්ඩලය තුළ පවතී. 1876 සිට 1929 තෙක් එය ස්කල්ප්ටර් හින්, දළව 1840 සිට 1875 තෙක් ෆීනික්ස්හි ද පැවතුණි. 2036 දී මීන රාශිය වෙත ඇතුළු වන එය 2065 තෙක් එහි රැඳී සිට මේෂ රාශිය වෙත ඇතුළු වනු ඇත. ඉන්පසු උතුරු ආකාශයට ඇතුල්වන මෙය 2128 දී පර්සියස් තුළටත් 2173 දී කැමලෝගඩලිස් (එය එහි උතුරු ක්රාන්තියට ළඟාවන ස්ථානය) තුළටත් ඇතුළු වනු ඇත. ඒරිස්ගේ කක්ෂය අතිශයින් ආනත නිසා සාම්ප්රදායික රාශි චක්රයේ තාරකා මණ්ඩල කිහිපයක් හරහා පමණක් යයි.
==ඩ්වෝප් ප්ලැනට් සොයාගැනීම==
ජනවාරි 5, 2005 දී එරිස් නම් වු වාමන ග්රහයා පහත සදහන් විද්යාඥයින් විසින් සොයාගන්නා ලදී. මයික් බ්රවුන්, චැඩි ට්රැජිලෙප් හා ඩේවිඩ් /බිනොවිට්ස්, ඔක්තොම්බර් 21, 2003 දී ගත් ඡායාරූප වලින් මෙම ආකාශ වස්තුවේ උපස්ථිතිය හෙළි විය. මෙම විද්යාඥයින් කණ්ඩායම විසින් තවත් විශාල TNO සොයාගන්නා ලදී, 50 000 ක්වොදා, 90482 ඕකස් හා 90377 සෙඩ්නා මේවාට උදාහරණ වේ.
2003 ඔක්තෝම්බර් 21 දින, කැලිෆෝනියාවේ මවුන්ට් පැලෝමාර් නිරීක්ෂණාගාරයේ තිබෙන, 1200 mm ' සැමුවෙල් ඔස්වින් දුරදක්නය මගින් සිදුකල ගවේෂණ මගින් ගත් ඡායාරූප අතර එරිස්ගේ ඡායාරූපයක් සොයාගැනිමට අපොහොසත් වුණි, මීට හේතුව වූයේ එරිස් හි ගමන් වේගය මෘදුකාංගය මගින් පැයකට තත්පර (ආක්සෙකන්ඩ්) 1.5 ට වඩා අඩු වේගයෙන් යුත් ආකාශ වස්තුන් බැහැර කිරීමයි. 90377 සෙඩ්නා සොයාගැනී මට හැකිවුයේ එහි වේගය පැයට ආක්තප්පර 1.75 පමණ වු නිසාය. ජනවාරි 2005 නැවත මෘදුකාංගය මගින් බැහැර කරන ලද ඡායාරූප විශ්ලේෂණය කිරීමේදී එරිස් සොයාගන්නා ලදී.
මින් අනතුරැව, එරිස් හි කක්ෂය නිර්ණය කිරීමට නිරීක්ෂණ කරන ලදී. ' හමව්මියා' නමැති තවත් TNO වන උපස්ථිතිය වෙනත් විද්යාඥයින් කණ්ඩායමක් විසින් ලාවට හෙළිකර නිසා එරිස් හි උපස්ථිතිය හෙළිකිරීමට විද්යාඥයින් කණ්ඩායම විසින් පියවර ගන්නා ලදී.
ඔක්තෝබර් 2005 දී 'එරිස්' ට 'ඩිස්නෝමියා' නම් චන්ද්රයෙකු ඇති බව හෙළිවිය. 'ඩිස්නෝමියා' හි කක්ෂය පිළිබද මිනුම් ගැනීමෙන් අනතුරැව 'එරිස්' හි ස්කන්ධය සොයා ගැනීමට විද්යාඥයින්ට හැකිවිය. මෙය 2007 ජුනි මාසයේ ගණනය කල අතර එහි අගය ( ) විය. මෙය ප්ලුටෝ ග්රහයාගේ ස්කන්ධයට වඩා 27% වැඩි අගයකි.
==මූලාශ්ර==
<ref name="New Planet">
{{cite web
| title = The discovery of 2003 UB313 Eris, the largest known dwarf planet
| url = http://www.gps.caltech.edu/~mbrown/planetlila/
| last = Brown
| first = Mike
| year = 2006
| accessdate = 2007-05-03
}}
</ref>
<ref name="Buie2007">
{{cite web
| last = Buie
| first = Marc
| authorlink = Marc W. Buie
| date = 2007-11-06
| title = Orbit Fit and Astrometric record for 136199
| publisher = [[Deep Ecliptic Survey]]
| url = http://www.boulder.swri.edu/~buie/kbo/astrom/136199.html
| accessdate = 2007-12-08
}}
</ref>
<ref name="sicardy">
{{cite journal
| title = Size, density, albedo and atmosphere limit of dwarf planet Eris from a stellar occultation
| journal = European Planetary Science Congress Abstracts
| volume = 6
| year = 2011
| url = http://meetingorganizer.copernicus.org/EPSC-DPS2011/EPSC-DPS2011-137-8.pdf
| accessdate = 2011-09-14
| bibcode = 2011epsc.conf..137S
| last1 = Sicardy
| first1 = B.
| last2 = Ortiz
| first2 = J. L.
| last3 = Assafin
| first3 = M.
| displayauthors=10
| last4 = Jehin
| first4 = E.
| last5 = Maury
| first5 = A.
| last6 = Lellouch
| first6 = E.
| last7 = Gil-Hutton
| first7 = R.
| last8 = Braga-Ribas
| first8 = F.
| last9 = Colas
| first9 = F.
| pages = 137
| author10 = Widemann
}}
</ref>
<ref name="Bertoldi Altenhoff et al. 2006">
{{cite doi | 10.1038/nature04494 }} <!-- {{sfn|Bertoldi Altenhoff et al.|2006}} -->
</ref>
{{reflist}}
{{සෞරග්රහ මණ්ඩලය}}
[[ප්රවර්ගය:තාරකා විද්යාව]]
[[ප්රවර්ගය:ග්රහලෝක]]
| |||